SUMMARIUM.

Vult quod Metaphysica, ut est nobis aliis scientiis difficilior, ita et incertior, donec perveniamus ad ejus principia et eorum vim capiamus ; tunc enim, non solum in se, sed etiam nobis certior est aliis scientiis, de quo vide Doct. hic q. 3. et ibi Scholium quartum. Experientia constat, Mathematicalia esse nobis faciliora, quia propinquiora sensui ; in multis tamen sunt incertiora, ut de eclipsi Lunae, quae sine repugnanlia posset esse ab alia causa praeter interpositionem terrae inter ipsam, et Solem, et sic de multis Mathematicalibus.

Scientiarum vero certissimae sunt, quae maxime priorum sunt: nam quae sunt ex paucioribus, certioies sunt his, quae ex additione dicuntur, ut Arithmetica Geometria.

Probat tertium inesse sibi, scilicet esse certiorem, et intendit talem rationem : Quanto scientiae sunt priores, tanto sunt certiores ; sed scientiae de maxime universalibus sunt priores naturaliter: ergo certiores, et per consequens habens eas certior est. Probat autem majorem : quia scientiae, quae sunt ex paucioribus, certiores sunt eis quae se habent ex additione, sicut Arithmetica, certior est, Geometria.

Notandum, quod tanto aliqua scientia est certior, quanto ad notitiam sui subjecti scibilis habendam, pauciora consideranda requiruntur , quia caeteris paribus, et facilius, et certius cognoscuntur pauca quam plura: unde scientiae factivae praticae incertissimae sunt, quia habent multas circumstantias considerare. Scientia ergo illa, quae se habet ex additione ad aliam, et per consequens plura considerat, est incertior; quomodo se habet Geometria ad Arithmeticam ; sicut patet considerando ea quae accipiunt, et quae considerant ut principia, ut sunt punctus et unitas. Nam punctus addit supra unitatem situm vel positionem; ideo quantum ad hoc Geometria, quae considerat punctum, incertior est, quam Arithmetica, quae considerat unitatem. Hoc autem modo se habent scientiae inferiores, et particulares ad scientias universales, quia semper subjectum inferioris addit aliquid ad subjectum superioris, quidquid sit illud, sive sit differentia essentialis, sive accidentalis. Scientia ergo quae considerat de ente, et hujusmodi communissimis, qualis est Metaphysica, est certissima omnium aliarum. Deinde cum dicit:

At vero et doctrina, quae causarum est speculatrix, magis namque hi docent, qui causas de singulis dicunt.

Probat quartum inesse sibi, quod est posse docere, et reddere causam de quaesitis, et intendit talem rationem : Illa scientia est magis potens docere, quae maxime considerat causas ; scire enim est rei causam cognoscere ex1. Poster. et per consequens ille potest alium docere et facere scire, qui causas novit; sed scientia quae considerat universalia, considerat maxime causas et principia omnium, qualis est Metaphysica; ergo etc. Dicit ergo, quod illa scientia est doctrinalis, id est doctrix, quae magis est speculatrix causarum;nam illi docent alios, qui de singulis causas dicunt, id est, assignant. Deinde cum dicit:

Et noscere et scire sui gratia, maxime inest ei, qui maxime scibilis scientiae: namque qui scire propter se desiderat, ipsam maxime scientiam desiderabit; tale autem est quae maxime scibilis: Maxime autem scibilia principia et causae, nam propter haec et ex his alia dignoscuntur, et non haec per subjecta.

Probat quintum inesse sibi, et intendit talem rationem : Scientiae, quae sunt de maxime scibilibus, maxime quaeruntur propter seipsas et non propter alias; sed scientiae, quae sunt de primis causis et principiis, sunt de maxime scibilibus ; ergo, etc. Major patet, quia qui desiderat scire propter se, magis scire magis desiderat; sed maxime scientia est de maxime scibilibus; ergo maxime desideratur, et quaeritur propter se. Minor sic probatur : illa per quae, et propter quae alia quaeruntur et sciuntur, sunt maxime scibilia; sed per causas et principia alia cognoscuntur, et non e converso; ergo causae et principia sunt maxime scibilia. Dicit ergo, quod noscere et scire sui gratia, id est, per se, et non gratia aliorum contingentium, maxime inest ei, quae est maxime respectu scibilis scientiae, quia scientia aliqua quaeritur propter se; unde subditur, quod qui scire propter ipsum scire desiderat, ipsam maxime scientiam maxime desiderabit : talis autem, scilicet maxime scientia, est ipsa quae est respectu maxime scibilis; sed maxime scibilia sunt, quae prima principia sunt et causae, nam propter ea, et ex eis primis principiis et causis alia cognoscuntur, quae sunt subjecta illis primis principiis et causis, et non e converso. Deinde cum dicit :

Maxime vero principalis scientiarum, et magis principalis subserviente, quae cognoscit cujus causa sunt agenda singula : hoc autem est bonum uniuscujusque, atque id quod totaliter est optimum in omni natura.

Probat sextum inesse sibi, et intendit talem rationem : Illa scientia se habet ad alias, ut architectonica, et principalis ad famulantem, quae considerat causam finalem, cujus causa agenda sunt singularia; sed praedicta scientia, quae scilicet est de primis principiis et causis, est principalis et architectonica respectu omnium aliarum, et per consequens habens illam, habet illam sextam conditionem sapientis. Major patet in supradictis : nam scientia usualis se habet ad navifactivam ut principalis, et architectonica ad servilem; nam considerat finem ejus, et praecipit sibi propter hoc, quod talem formam inducat, quia ipsa est utilis ad usum navigandi. Minorem autem ostendit ex hoc, quia gratia cujus agenda sunt singula, est bonum cujusque, id est, particulare bonum, quia particularis finis est bonum in unoquoque genere. Illud vero quod est finis omnium, id est in universo, est illud quod est optimum in tota natura, quod pertinet ad considerationem scientiae supradictae. Dicit ergo, quod maxime principalis scientiarum, et magis principalis, ipsa servili est ipsa quae non ignorat; sed novit cujus causa singularia sunt agenda, et hoc bonum, id est, particulare bonum quod est finis, cujusque, in particulari: sed omni, id est, toti universo finis est, quod est optimum in omni, id est, tota natura, de quo agit scientia de universalibus et maxime scibilibus, quia ipsa est principalis, et architectonica respectu omnium aliarum, et sibi omnes aliae famulantur.

Notandum, quod optimum in tota natura, quod est finis, et bonum totius universi, ut bonum separatum, est primum movens, ut in 12. Metaph. sed ordo universi est bonum intrinsecum universi, sed illud principalius; quoniam bonum tale quod est bonum ordinis, est propter bonum finis, et non e converso, sicut bonum exercitus, est ordo exercitus, et tale ordinatur in bonum ordinis universi, et non e contra; bonum ergo secundum, et tertium ordinantur in primum, et non e converso. De primo autem movente, quod est principale bonum et finis in tota natura, agit scientia Metaphysicae, ut patet 2. hujus. Tunc sequitur illa pars :

Ex omnibus ergo quae dicta sunt, in eamdem cadit scientiam quaesitum nomen: oportet enim hanc primorum principiorum et causarum esse speculativam: summum etenim bonum, et quod cujus gratia, una causarum esse.

Ubi postquam enarravit conditiones sapientiae, et ostendit eas convenire ei, qui considerat maxime scibilia, quae sunt communissima, et primae causae et principia, concludit ex praedictis, quod nomen sapientiae, et considerare maxime scibilia, sunt ejusdem scientiae. Dicit ergo quod ex omnibus his, quae dicta sunt, est manifestum, quod in eamdem scientiam cadit, quod quaesitum est nomen, scilicet nomen sapientiae in eamdem scilicet scientiam, quam omnem esse Theoricam, scilicet speculativam primorum principiorum et causarum, quae sunt maxime scibilia, et hoc manifestum est, quantum ad dictas sex conditiones sapientiae, quae manifeste conveniunt ei, qui considerat prima principia et causas; addit tamen, quod bonum et quod cujus causa, id est, finis, est una de numero causarum.

Notandum, quod apud antiquos finis non ponebatur esse causa, ut dicetur infra in isto primo; ideo ad removendum hoc, et ad ostendendum, quod istius scientiae, cujus est considerare primas causas, est etiam de causa finali considerare, ut dicebatur in sexta conditione immediate ante, addit quod finis est una causarum; ideo scientia, quae considerat universales causas omnium, habet etiam considerare universalem finem omnium, quod est optimum in tota natura universi, ut praedictum est.