SUMMARIUM.

Refert in hoc capite usque ad . isti quidem : Primo opiniones eorum, qui causam efficientem posuerunt propter motum, varie tamen rem explicantium. Secundo eorum, qui illam posuerunt, non tantum propter motum, sed etiam propter bonum et malum. Tertio eorum, qui dicunt primum efficiens esse unicum. Quarto eorum, qui illud dixerunt esse amorem. Quinto eorum, qui posuerunt talia principia esse contraria.

Procedentibus autem sic ipsa res viam verbifecit et coegit quaerere. Si enim quam maxime omnis corruptio et generatio ex aliquo uno, aut pluribus est: quare hoc accidit, et quae hujus est causa non utique facit ipsum subjectum transmutare seipsum. Dico autem veluti neque lignum, neque aes alierulrum horum permutandi est causa ; neque enim lignum,facillectum, neque aes statuam, sed aliud quid mutationis causa est: hoc autem quaerere est aliud principium quaerere, ut si nos dicamus, unde principium motus?

Postquam Philosophus recitavit opinionem solam causam materialem ponentium, nunc recitat opinionem ipsi materiae causam efficientem addentium. Circa quod duo facit. Primo ponit opinionem eorum, qui causam efficientem posuerunt propter motum. Secundo opinionem eorum, qui non solum causam efficientem propter motum, verum etiam propter causam boni et mali in entibus posuerunt. Secunda ibi: Post hos autem. Prima in duas : primo praemittit rationem, qua ad ponendum hujusmodi causam antiqui Philosophi cogebantur. Secundo subjungit qualiter ad illam rationem diversi diversimode se habebant. Secunda ibi : Ergo omnino. Ratio autem quae eos cogebat ad ponendum causam efficientem, talis fuit, nam nulla materia, vel subjectum transmutat seipsum ad formam. Exemplum de ligno et aere : nam lignum non transmutat se ad formam lecti, neque aes ad formam statuae; ergo praeter causam materialem oportet dare aliquod principium, unde motus et transmutatio oriantur: illud autem est efficiens unde motus, et hoc est quod dicit : Si ipsis Philosophis procedentibus sic, hanc scilicet inquisitionem, res ipsa, id est veritas rei, quam quaerebant, eis viam fecit, et quaerere coegit aliquod aliud principium a materia : si enim quam maxime, id est, universaliter corruptio et generatio est ex aliquo uno, supple principio materiali, aut pluribus, dubium supple est quare hoc contingit, et quae ipsa causa quaeritur, scilicet aliud a materia, nam non sufficit materia sola. Unde subditur, non enim subjectum facit seipsum transmutare, dico autem veluti lignum, vel aes; quod licet sit materiale subjectum, nullum tamen inquantum tale, est causa mutandi suimet; nec enim lignum facit lectum, id est, transmutat se ad formam lecti, nec aes ad statuam, sed aliquid aliud est causa mutationis, scilicet artifex ipse. Hoc autem quaerere, scilicet causam istius transmutationis, est quaerere aliud principium, supple quam mate riam, ut si dicamus unde principium motus, quod es t principium effectivum. Deinde cum dicit:

Igitur omnino qui talem a principio vitam tetigerunt et unum esse subjectum, nihil difficultatis sibimet fecerunt. Verum quidam unum omne dicentium quasi ab ea quaestione devicti ; ipsum unum immobile dicunt esse, et naturam totam, non solum secundum generationem et corruptionem, (hoc enim antiquum est, et quod omnes esse, confessi sunt) verum et secundum unam mutationem omne est, et hoc eorum est proprium. Unum ergo solum dicentium ipsum esse nulli talem intelligere causam convenit nisi forte Parmenidi, et hoc in tantum, quia non solum unam causam,sed et duas aliqualiter ponit esse causas. Plura vero facientibus, magis convenit dicere, ut ipsum calidum et frigidum, aut ignem, aut terram ; utuntur enim quasi motivam habente naturam igne; aqua vero et terra hujusmodi e converso.

Ostendit qualiter ad dictam rationem antiqui Philosophi diversimode se habebant, nam ad eam taliter se habebant. Quidam enim ex ea non se aggravabant, quia de ea non curabant. Quidam enim ad fugiendum eam, ne ponerent aliquod principium praeter materiale, posuerunt omnia esse unum et immobile, ut Parmenides et Melissus, praeterquam per vim, saltem secundum apprehensionem sensus: et duas causas tetigerunt, scilicet materialem et effectivam, ut infra dicetur. Quidam vero, qui pluralitatem entium consenserunt magis coacti dicta ratione, causam efficientem posuerunt, et hoc est quod dicit : Ergo omnino. Quidam supple omnino qui talem a principio tetigerunt et unum dixerunt esse subjectum, id est, materiam, se non aggravabant, scilicet ex dicta ratione: erant enim contenti ratione, causam motus penitus negligentes. Verum, pro sed, quidam dicentium unum esse omne, scilicet omnia quasi ab ea quaestione devicti, id est, a dubitatione, vel ratione, ipsum, supple universum, ens unum immobile dicunt esse, et naturam totam; et illud unum non solum supple dicunt immobile secundum generationem, et corruptionem : hoc enim antiquum est, et secundum quod omnes Philosophi sunt confessi, scilicet nullam esse generationem et corruptionem simpliciter, ut dictum est superius. Verum etiam isti supple dicnt, illud unum esse immobile, secundum aliam immutationem omnem, et ita totum universum esse unum ens omnino immobile: et hoc est proprium e?rum, in quo ab aliis primis Naturalibus differebant, qui saltem motum rarefactionis in entibus concedebant: et sic ex uno principio materiali plura generabant, licet generationem et corruptionem non ponerent esse simpliciter, sed secundum quid, ut dictum est.

Patet ergo nulli dicentium universum esse unum lanium, contingit intelligere talem causam, scilicet causam motus ; ex quo enim motum ab entibus auferebant, frustra quaererent causam motus, nisi tantum Parmenidi, et huic, contingebat ponere causam motus, quatenus non solum unum principium, vel unum ens secundum rationem, sed duas ponit esse causas, saltem secundum sensum, ut inferius dicitur. Pro quanto ergo plura patebant, oportebat eum ponere plures causas, quarum una movens et alia mota esset: ex uno enim subjecto non possunt intelligi esse plura, nisi concurrat aliquo modo motus; aliis autem plura entia facientibus magis contingit dicere, id est, ponere causas motus et assentire praemissae rationi: ponebant enim causas rerum calidum aut frigidum, aut ignem, aut terram, ita tamen quod utuntur ipso igne, tamquam habente naturam mobilem activam ; aqua vero et terra, et hujusmodi, alii e converso, idest, principio passivo: et sic secundum hoc ignis erat causa efficiens, et alia ut materia, et principium subjectivum. Deinde cum dicit:

Post hos aulem et talia principia, tanquam non sufficientia existentium generare naturam iterum ab ipsa veritate, velut aiebamus, coacti sequens quaesierunt principium. Ipsius enim et bene hoc quidem eorum quae sunt, habetur illa fieri; forsan neque ignem, neque terram, neque aliud quidquam: nec verisimile causam esse, nec illos conveniens existimare. Neque iterum ipsi anthomato, et fortunae tantam committere rem bene habere.

Tangit opinionem eorum, qui hanc causam, scilicet efficientem, non solum propter motum, sed etiam propter bonum et malum, in entibus posuerunt. Circa quod duo facit : Primo praemittit eorum dictum. Secundo exponit eorum defectum, ostendens quod insufficienter hoc fecerunt. Secunda ibi: Ergo omnes. Prima in duo : primo praemittit rationes, quibus ad id ponendum movebantur. Secundo descendit ad ponendum opiniones eorum speciales. Secunda ibi: Dicens. Ratio autem qua movebantur erat illa, quia praedicta principia sive materialia, sive effectiva, non sufficiebant ad causandum tantam diversitatem dispositionis bonae in diversis entibus. Quia cum illa principia sint corporalia naturaliter agentia, puta ignis et aqua, semper uno modo et uniformiter causant. Nec potest dici, quod illa accidant a casu et fortuna, et sicut quaedam anlhomata, id est, a casu accidentia, nam haec eveniunt frequenter, ut in pluribus: fortuita autem et casualia eveniunt ut raro, ut patet ex 2. Physicor. text. com. 48. et ideo ipsius bene se habere oportet causam aliam investigare. Dicit ergo, quod post hos praedictos Philosophos, et talia principia, scilicet corporalia et naturalia ab eis posita, habitum, id est, ad consequenter se habens quaesierunt, ac si illi antiqui non sufficerent generare naturam existentium, id est, entium aliud, inquantum quaesierunt principium, coacti iterum ab ipsa veritate, velut superius aiebamus, id est, dicebamus: ipsius enim esse et bene esse, id est, bonae dispositionis, quaeritur eorum quae sunt, id est, entium habere: illa vero fieri, id est, sive quantum ad bene habere entium, sive quantum ad bene fieri, forsitan,

nec ignem, nec terram, nec aliquid fieri (alium, supple corporum materialium, nec est verisimile causam esse, nec est conveniens istos sic existimare, ex eo supple, quod agunt semper uniformiter per naturam: quia agens naturale semper agit uno modo, nec iterum, supple est conveniens existimare ipsum bene se habere, quod sint anthomata, id est, casualia; et quod ad fortunam eorum tantum committatur causalitas, vel dispositio bona ; nam supple haec, patet esse falsum, per hoc quod hujusmodi dispositiones bonae entium, sive quantum ad loca naturalia, in quibus corpora naturalia sunt ordinata, et determinata, sive quantum ad partes animalium bene dispositas et ordinatas, inveniuntur vel semper vel frequenter: quod non potest dici de his quae eveniunt a casu et fortuna, quia talia sunt ut raro, et propter hoc necessarium fuit alterum invenire principium bonae dispositionis rerum praeter quatuor elementa: alia littera habet, nec iterum ipsi anthomato, et fortunae, et est idem quod prius. Deinde cum dicit.

Dicens et aliquis intellectum unum inesse, quemadmodum etiam in animalibus, et natura causam, et mundi, et ordinis totius, ut purificans apparuit priores omnia praeter convenientia dicentes. Palam quidem igitur Anaxagoram scimus hos sermones tetigisse, attamen habet prius Hermotimus Clazomenius causam dicendi. Siquidem igitur opinantes simul ipsius bene causam, principium existentium esse posuerunt, et tale unde motus existentibus inest.

Descendit ad eorum opiniones speciales. Circa quod duo facit:

Primo ponit opinionem eorum, qui dicunt illud principium esse unum.

Secundo eorum, qui dicunt esse plura et contraria. Secunda ibi : Quoniam vero contraria. Prima in duas : Primo tangit opinionem Anaxagorae, qui illam causam dixit intellectum. Secundo opinionem Hesiodi, qui illam dixit amorem. Secunda ibi : Suspicabitur aliquis autem. Dicit ergo quod post praedictam rationem est aliquis dicens intellectum unum esse quemadmodum spiritum, id est, animam, in animalibus ; ita et in natura rerum, et illum intellectum esse causam mundi et ordinis, scilicet totius universi, scilicet in quo ordine consistit bonum, scilicet intrinsecum totius universi: ut etiam dicitur 12. Metaphysicorum, text. 52. et in hoc apparuit purificans, id est, ad veritatem puram reducens priores, scilicet Philosophos, dicentes praeter convenientia, id est, inconvenientia, in hoc quod non tetigerunt dictam causam. Palam enim ipsum Anaxagoram tetigisse hos sermones, scilicet de causa efficiente; attamen causam dicendi habetprius, quia hic scilicet non habet a se primo, sed a quodam alio Philosopho priori, qui dicebatur Hermotimus Clazomenius. Concludit ergo quod opinantes causam, et principium essendi ipsius bene, posuerunt tale, scilicet principium, quod inest existentibus, id est, entibus ; unde motus, id est principium efficiens. Deinde cum dicit:

Suspicabitur autem utique aliquis Hesiodum primum quaesivisse hujusmodi. Et ulique, si quis alius amorem, aut desiderium in existentibus, quasi principium posuisset, ut Parmenides ;etenim hic tentans monstrare universi generationem, primum quidem ait Deorum amorem fore providentem omnibus. Hesiodus vero omnium primum chaos fuisse, deinde terram lalam,et amorem, qui omnia condecet immortalia ; quasi necessarium sit in existentibus causam, quae res ipsas moveat, et congreget. His quidem igitur quomodo oporteat distribuere de hoc, quis primus liceat judicare posterius.

Tangit opinionem Hesiodi, qui illam causam dixit esse amorem, et dicit quod aliquis suspicabitur Hesiodum quaesivisse primo hujusmodi, scilicet causam bonae dispositionis rerum: et si quis alius, id est, quamvis forte aliquis alius amorem, aut desiderium in existentibus, id est entibus, quasi principium posuisset ut Parmenides ; etenim hic, scilicet Parmenides, tentans monstrare generationem universi, primum quidem ait, scilicet esse principium generationis universi, dixit fore amorem Deorum providentsm omnibus ; Hesiodus vero dixit primum omnium, scilicet principium materiale fuisse quoddam chaos confusum; deinde terram latiorem, supple ex illo esse factam, ut scilicet esset receptaculum aliorum, nam, ut dicitur 4. Metaphysic. text. com. 16. locum et receptaculum dixit esse rerum principium. Ultra autem illud chaos posuit illud receptaculum, scilicet amorem, qui amor concedet et omnia immortalia; cujus ratio potest esse communicatio bonitatis, quam dixit esse Deorum providentem entibus, videtur procedere ex amore: nam beneficium videtur esse effectus amoris, cum probatio dilectionis sit exhibitio operis ; si ergo corruptibilia habent in suo esse bonam dispositionem ab ipsis Diis immortalibus, oportet amori immortalium hoc attribuere: Deos autem, et immortalia vocat forsan corpora caelestia, et forsan aliquas substantias separatas, quas ponebat causas et principia rerum esse: patet igitur quod posuit duo principia : Chaos, scilicet et Amorem, cujus scilicet causam subdit, dicens : quasi necessarium sit in existentiis, id est, in existentibus; non solum supple esse causam motam, quae est materia et chaos, sed etiam esse causam moventem, quae ipsas res congreget et moveat, id est, res ex illo Chaos generet congregando vel disgregando, modo quo antiqui loquebantur de rerum generatione. Addit autem : Oportet quoque hos, sclicet Anaxagoram et Hesiodum distribuere, quis sit prior, et de hoc poterit posterius judicari, quando scilicet agetur de Deo; dicit enim quod iste Hesiodus fuit ante tempus Philosophorum de numero Poetarum ; sed utrum Anaxagoras qui primum principium posuit intellectum, sit prior in sua sententia: vel Hesiodus qui posuit illud principium esse amorem; et posset forsan aliquis dubitare, hoc autem dicit posterius esse indicandum.

Notandum, quod isti qui primum principium dixerunt esse amorem, non bene expresse, vel plane posuerunt: ideo dicit suspicationem fuisse apud antiquos, quod scilicet Hesiodus, qui posuit principium bonae dispositionis rerum, vel quicumque alius, posuerunt amorem esse principium in rebus.

Notandum etiam, quod hoc quod dicit,Parmenidem posuisse rerum principium per amorem, non repugnat opinioni suae, qua posuit omnia esse unum ens et immobile; nam licet secundum rem, et secundum rationem diceret omnia esse unum, ultra hoc secundum sensum dicebat esse plura, et istius pluralitatis et distinctionis rerum dicebat esse causam ipsum amorem, sicut aliqualiter dictum est supra, et dicetur amplius infra. Deinde cum dicit :

Quoniam autem contraria bonis inesse videbantur in natura, et non solum ordinatio et bonum, sed inordinatio et turpe, et plura mala melioribus, et prava bonis ; sic alius aliquis amorem introduxit et item, singula singulorum causam horum. Si quis enim assequatur et accipiat ad intellectum, et non ad quae balbutit dicens Empedocles, invenit amorem quidem causam esse aggregatorum bonorum, litem vero malorum. Quare si quis dixerit quodammodo dicere Empedoclem, bonum et malum principia, forsan bene dicet si bonorum omnium ei bonum est causa,et malorum malum.

Ponit opinionem eorum, qui posuerunt hujusmodi principia esse plura et contraria. Ad cujus evidentiam notandum, quod ratio movens eos, fuit ista : quia cum contrariorum contraria sint principia, et in entibus multa mala reperiantur, et multa inordinata quae sunt contraria bonis, oportet eorum causam contrariam assignare. Ista enim non eveniunt a casu cum simul multa et frequenter, imo plura bonis, ideo Empedocles posuit duas causas : amorem, in quantum bonorum, et odium malorum. Dicit ergo : quoniam, pro quia, innatura videbantur esse contraria bonis, et non solum inveniuntur in natura ordinatio, et bonum, id est, entia ordinata et bona, sed etiam inordinatio et turpe, id est, inordinata et mala, ita quod plura sunt mala melioribus et prava bonis, si, id est, propter hoc, aliquis alius amorem induxit et odium esse, scilicet rerum principia ; singula causam esse horum

singulorum, id est, reddendo singula singulis, ut amor sit causa bonorum, et odium sit causa malorum, secundum opinionem Empedoclis. Unde subdit quod si homo sequatur et accipiat, id est, aspiciat ad sentenliam, quam scilicet Empedocles intendebat, et non ad verba, quae dicit balbutiendo, nam verba forsan videntur aliud sonare, inveniet, supple secundum sententiam ejus, amorem esse causam aggregatorum, id est bonorum, odium vero malorum ; unde concludit, ergo si quis dixerit modo quodam Empedoclem ipsum dicere principia esse bonum et malum, forsitam bene dicet. Si pro quia, secundum ejus opinionem, bonum est causa bonorum, et malum malorum.

Notandum, quod secundum Empedoclem, amoris est congregare et odii disgregare quia ex congregatione existit rerum generatio, ex qua res habet suum bonum etsuum esse: ex disgregatione vero existit rerum corruptio, ex qua res habent malum et non esse; ideo amorem qui est quoddam bonum, dixit esse causam bonorum; et odium quod est quoddam malum, dixit esse causam malorum. Advertendum autem, quod licet aliquorum malorum posuerit esse causam malum, scilicet corruptionis rerum ; et aliquorum bonorum posuerit causam bonum, scilicet generationis rerum, tamen non sequebatur universaliter esse verum, quod omnia bona erant per amorem, nec omnia mala per odium. Nam cum secundum eum distinctio universi partium esset per odium, et constitutio et unio per amorem, sequitur quod amor esset causa corruptionis, quae fit ex unione. et odium esset causa generationis, quod fit ex distinctione partium universi: unde dictum suum reducitur contra eum, sicut inferius amplius apparebit. Tunc sequitur illa pars :