SUMMARIUM.

Recapitulat praedicta placita antiquorum Philosophorum explicans qualiter singuli, etsi insufficienter, tetigerunt quatuor genera causarum, discurrens per singulas causas, tandem concludit utilitatem inquisitionis factae, de opinionibus antiquorum.

Brevibus igitur summalimque narravimus, quinam, et quo pacto de principiis verilateque dixerunt. Verumtamen tantum ex his habemus, neminem inquam de principio causaque dicentium praeter ea, quae in hisce quae de natura sunt a nobis determinata, dixisse.

Ubi postquam Philosophus recitavit opinionem antiquorum de causis rerum, nunc sub quodam compendio recolligit breviter quae dicta sunt ab eis, ostendens quod in suis opinionibus praedicta quatuor causarum genera tetigerunt. Circa quod tria facit. Primo ostendit, quod antiqui praeter dictas causas nullam aliam posuerunt in genere causae. Secundo ostendit, quomodo eas omnes aliqualiter tetigerunt. Tertio, ex dictis concludit utilitatem hujus inquisitionis factae de opinionibus antiquorum. Secunda ibi: Sed omnes obscure, vel secundum aliam litteram : Tenuiter quidem. Tertia ibi : Ergo quia recte. Dicit ergo breviter e, capitulariter, idest, sub quodam capitulo et compendio pertransivimus, id est, diximus, qui Philosophi, et quomodo dixerunt de principiis rerum, et de veritate, quantum, scilicet ad ipsarum rerum substantiam; attamen ab eis tantum habemus, quod dicentium, id est, de numero determinandum, de principio et causa rerum nullus, supple alius dixit esse principium, et causam praeter ea, scilicet principia et causas, quae determinata sunt in Physicis scilicet 2. Phys. text. com. 28. et inde, ut statim inferius apparebit. Deinde cum dicit:

Sed omnes obscure quidem illa tamen tetigisse videri.

Ostendit quomodo dictas quatuor causas aliqualiter tetigerunt. Circa quod duo facit. Primo proponit,

quod obscure et insufficienter eas tetigerunt. Secundo declarat qualiter eas in speciali tetigerunt. Secunda ibi : Illi namque. Dicit ergo, quod licet antiqui quatuor causas tetigerunt, et non solum nihil addiderunt,sed omnes videntur appropinquare illis non manifeste, sed obscure. Ratio istius obscuritatis etinsufficientiae est, quia non assignaverunt, secundum quod genus causae essent rerum causae principia posita ab eis, sed solum simpliciter et absolute illa posuerunt, quae tamen possunt reduci ad aliquod genus causae. Deinde cum dicit:

Quidam enim ut materiam principium dicunt, sive unum, sive plura supponant, et sive corpus, sive incorporeum id ipsum ponant, veluti Plato quidem magnum dicens ac parvum, Italici autem infinitum, Empedocles vero ignem, terram, aerem atque aquam ; et Anaxagoras eorum quae sunt similium partium infinitalionem. Hi igitur omnes talem causam tetigerunt, et insuper qui aerem, aut ignem, aut aquam ; aut igne quidem densius, aere vero subtilius posuere. Sunt enim qui primum elementum tale esse dixerunt, atque, bi solum hanc causam tetigere.

Declarat qualiter eas in speciali tetigerunt. Circa quod quatuor facit. Primo ostendit quomodo tangebant causam materialem. Secundo, quomodo effectivam. Tertio, formalem. Quarto, finiti vam, id est, finalem. Secunda ibi : Alii vero. Tertia ibi: Quod quid erat esse. Quarta ibi : Cujus vero causa. Dicit ergo quod illi namque, scilicet Philosophi priores, dicunt principium quasi materiam, id est, omnes in hoc conveniunt , quod ponunt principium materiale rerum, differunt tamen in duobus. Primo, quia aliqui unum ; aliqui uno plura supponunt, scilicet esse principia materialia. Patet enim ex praedictis, quod aliqui posuerunt principium materialeunum, puta Tliales et Diogenes ; quidam plura, ut Empedocles et Anaxagoras. Secundo differunt, quia principium illud materiale quidam posuerunt corpus, ut Empedocles et alii praedicti. Quidam posuerunt incorporeum, ut Plato dicens magnum et parvum, quae scilicet non significant aliquod corpus. Italici vero, id est, Pythagorici ponunt infinitum, quod supple similiter non est corpus. Et Empedocles ponit supple principia materialia, ignem, aquam, terram et aerem. Anaxagoras infinitatem similium partium, id est, infinitas partes similes ; pa tet ergo quod Empedocles et Anaxagoras posuerunt principia materialia corporea: unde subdit, quod hi omnes, id est, praedicti, sunt tangentes talem causam, scilicet materialem, et non solum isti, sed amplius quicumque supple p onun t principiu m rerum, aut ignem, aut terram, aut aerem, aut aquam, aut aliquid spissius igne et subtilius aere. Etenim pro quia, quidam quoddam tale dixerunt esse primum elementum rerum, sicut fuit forsan Heraclitus, qui posuit principium rerum vaporem, ut habetur primo de Anima: per vaporem forsan intelligens aliquod corpus medium inter aerem et ignem, quod scilicet erat densius igne et rarius aere. Concludit ergo, quod eam solam causam, scilicet materialem hi, id est, praedicti Philosophi tetigerunt. Deinde cum dicit :

Quidam autem, et eam unde est principium motus, ut qui concordiam discordiamve vel mentem, vel cupidinem, principium faciunt.

Ostendit quomodo tangebant causam efficientem. Dicit ergo quod alii vero, supple cum causa materiali, simul ponebant principium unde motus, id est, causam efficientem ; ut quicumque faciunt principium rerum amorem, et odium, sicut Empedocles; aut intellectum, sicut Anaxagoras; aut aliquid extra hoc, id est, praeter hoc,sicut fuit Parmenides, qui posuit ignem, vel calorem, ut superius fuit dictum. Deinde cum dicit :

Quidditatem vero substantiamve dilucide quidem nemo reddidit, maxime vero bi dicunt, qui formas ponunt. Neque enim, ut materiam sensibilium, neque ut causam unde est principium motus, formas ipsas et ea quae sunt in formis esse existimant ; immobilitatis enim causam magis, et ut res sint in quiete formas inquiunt esse ; sed quidditatem formae quidem caeterorum cuique praestent, ipsum autem unum formis.

Ostendit quomodo tangebant causam formalem, et dicit quod quid erat esse, et substantiam, id est, formalem quae principaliter dicit esse rei et substantiam ; nullus plane dedit, id est rebus assignavit; maxime autem appropinquant, ad ponendum causam formalem, qui species, id est, ideas posuerunt, et eas rationes in speciebus ponunt, quae sunt unitas et numerus, et alia hujusmodi quae ad ipsas species, id est, ideas videntur pertinere, et talia hujusmodi, quae scilicet sunt in speciebus: nec, scilicet ponunt, ut materiam sensibilibus, nec ut hoc proveniens, id est, ipsis rebus principium motus. Vult dicere quod tales rationes, quae pertinent ad ideas, puta unum et numerus, non sunt principium rebus sensibilibus, ut materia, nec ut principium unde motus: unde subdit, quod immobilitatis dicunt esse magis causas, et ejus quod est in quiete; quidquid enim necessarium in sensibilibus invenitur, dicebant hoc causari ex ideis, et ipsas ideas in quiete, et sine motu esse, ut sic de eis uniformiter se habentibusvpossent demonstrationes scientificae fieri, et definitiones assignari. Subdit autem, quod ipsae species praestant singulis aliorum, id est, rebus singularibus quod qui erat esse, id est quidditatem, sicut speciebus unum, id est, quod sicut ipsum unum est quodquid est idearum, sic ideae sunt quod quid est singularium sensibilium.

Notandum, quod licet antiqui Philosophi tangerent aliquid pertinens ad formam rei, sicut Empedocles, qui posuit os et carnem, et hujusmodi consistere in quadam ratione, et quadam proportione elementorum, ut habetur expresse 1. de Anima, text. 25. et 59. et inde non tamen hoc, quod pertinet ad formam rei ponebat per modum causae; et ideo dicit Philosophus, quod nullus plane posuit, quod quid erat esse, et substantiam in rebus, id est causam formalem. Deinde cum dicit :

Id vero gratia cujus actiones, mutationes, motusque fiunt, aliquo quidem modo causam esse dicunt. Sic autem non dicunt, nec eo modo quo sua natura flagitat, qui namque mentem, aut concordiam dicunt, ut bonum quidem hasce causas ponunt, non tamen, ut horum gratia quidquam sit eorum, quae sunt aut fiat; sed ut ab his horum profluant motus. Similiter et hi qui et id quod est, aut ipsum unum, talem naturam inquiunt esse. Causam quidem illud esse substantiae, non tamen hujusce gratia esse, vel fieri dicunt; quare partim dicunt, partim non dicunt, ipsum bonum causam esse, non enim simpliciter, sed per accidens dicunt.

Ostendit quomodo tangebant causam finalem. Dicit ergo, quod Philosophi cujus causa, id est, causam finalem propter quam fiunt actus, et transmutationes, et motus modo quodam dicunt; ita vero, id est, alio modo, non dicant, nec quod vere natum est, id est, nec quando est vere causa: namhi dicentes causam esse intellectum ut Anaxagoras, aut amorem ut Empedocles, ponunt esse causas, ut bonum quidem, id est, Ut causas boni, et tamen non finalis; bonum autem potest intelligi dupliciter. Uno modo sicut causa finalis, inquantum in aliquid fit gratia alicujus boni. Alio modo per modum causae efficientis, ut quando dicimus, quod bonus artifex facit bonum opus: dicti vero Philosophi posuerunt bonum, ut causam non sicut finem, sed sicut efficiens: unde subdit, quod supple isti ponunt bonum causam, non quod gratia horum, scilicet bonorum, quae ponunt causas, aut existens, aut factum aliquid entium, id est, quod non gratia illius boni aliquid existat, vel fiat, quod pertinet ad causam finalem, sed ut ab his, scilicet bonis, quae ponunt causas horum, scilicet entium, quae fiunt, vel existunt, procedat motus quidem ad esse, et fieri rerum, quod pertinet ad rationem causae efficientis. Intellectus ergo et amor si sunt causae rerum secundum opinionem illorum, non erunt causae in ratione finis, sed in ratione moventis. Similiter autem dicentes causas esse unum et ens, ut Pythagorici et Platonici, cui, scilicet uni et enti attribuebant rationem boni, talem naturam dicunt quidem esse substantiam, id est, per modum causae formalis, ut dicebat Plato ; vel per modum materiae, ut dicebant Pythagorici, non tamen dicebant hujus causa, aut esse, aut fieri aliquid in rebus. Vult dicere quod Plato et Pythagorici ponentes unum et ens esse rerum principia non dixerunt ea esse, cujus causa alia sint vel fiant, quod pertinet ad causam finalem: sed posuerunt ea pertinere ad substantiam rei, sive ut materia, ut dicebant Pythagorici, sive ut forma, ut dicebat Plato. Concludit ergo, quare dicere et non dicere, modo quodam accidit eis, bonum causam esse, et modo quodam non; unde subdit : non enim simpliciter, sed secundum accidens dicunt.

Notandum, quod bonum secundum propriam rationem habet rationem finis, ram bonum est, quod omnia appetunt ex1. Ethic. cap. 1. illud autem in quod tenditappetitus, videtur habere rationem finis: hic ergo ponit bonum esse causam simpliciter, qui ponit ipsum esse causam finalem: ille vero qui attribuit bono alium modum causalitatis, ponit ipsum esse causam per accidens: quia non secundum propriam rationem boni, sed ratione ejus, cui accidit esse bonum, puta ex hoc, quod est esse activum, vel motivum. Unde patet, quod praedicti Philosophi ponebant bonum esse causam per accidens, quia posuerunt bonum in genere causae efficientis, et non in genere causae finalis: ponebant enim pro causa illud cui convenit esse finem, scilicet, ipsum bonum, ut patet ex praedictis. Deinde cum dicit:

Quod quidem igitur recte determinatum est de causis, et quot, et quae nobis testimonium praebere videntur, et hi omnes aliam causam tangere non valentes, Adhuc autem quia quaerenda sunt principia, aut sic omnia, aut horum aliquo mo- do. Palam quomodo etiam horum unusquisque dixit etquomodo habent de principiis. Contingentes autem dubitationes post hoc pertranseamus de ipsis.

Concludit ex dictis utilitatem inquisitionis factae de opinionibus antiquorum, et ponit duplicem utilitatem : prima est, quod ipsi testimonium praebent non esse aliud genus causae a quatuor supra dictis. Unde dicit: ergo, quia recte definitum est, scilicet a nobis de causis quot sunt, quantum ad numerum, et quae quantum ad substantiam,testimonium nobis videntur praebere, et hi omnes, scilicet Philosophi praedicti, aliam causam addere non valentes, scilicet, ad quatuor supra dictas. Secunda utilitas est, quod ex dictis patet, quod principia rerum sunt quaerenda in ista scientia. Unde dicit, adhuc autem supple est manifestum ex dictis, quia quaerenda sunt principia in ista scientia, aut sic omnia, quae scilicet antiqurposuerunt, aut horum aliquod, et aliquo modo; maxime enimhaec scientia considerat causam formalem et finalem, et aliquomodo etiam moventem; ergo omnes causas modo praeexposito circa principium tractatus hujus primi libri. Iterum palam est quomodo quilibet Philosophorum dixit, et quomodo de principiis habent quaestiones, id est, dubitationes conlingentes; patet enim aliqualiter ex dictis, quilibet eorum in quo dixit bene, et in quo male: subdit autem, quod post hoc oportet de eis pertranseamus, id est, opinionem eorum pertractemus, ut sic magis pateat in quo bene, et in quo maledixerunt: quod dicit propter sequens capitulum, in quo disputat contra opiniones praedictorum Philosophorum, quorum opiniones sunt superius recitatae.