Disquisitio De Auctore Libri Cui Titulus: Lucii Caecilii De Mortibus Persecutorum, Qui Firmiano Lactantio Tribui Solet. Auctore Nicolao de Lestocq, Doctore ac Socio Sorbonico, Ecclesiae Cathedralis Ambianensis Decano, Vicario General Episcopi Ambianensis, et Abbate Sancti Axeoli.

0157C Repertus est a doctissimo viro Domino Stephano Baluze in codice manuscripto bibliothecae Colbertinae, nunc Regiae, Liber cum hoc titulo: Lucii Cecilii liber de Mortibus Persecutorum. Hunc Firmiano ascripsit, ac Parisiis anno 1679, jussu Joannis Baptistae Colbert typis mandari curavit, tomo secundo 0159A suorum Miscellaneorum, hac inscriptione praefixa: Lucii Cecilii Firmiani Lactantii liber de Mortibus Persecutorum.

Prodierunt postea variis in Europae partibus istius libri editiones aliae, quibus summo consensu in titulo Lucii Cecilii seu Caelii vocibus praefixa sunt Firmiani Lactantii vocabula.

At Domnus Nicolaus le Nourry, Ordinis S. Benedicti Monachus, vir utique eruditissimus, cujus studio et opera anno millesimo septingentesimo decimo nova libri de Mortibus Persecutorum editio Parisiis adornata est, Lucii Cecilii nomina tantum in titulo reliquit, nec Firmiani Lactantii voces addidit. Idque praestitit, tum quia manuscriptus ille codex Firmiani Lactantii nomina non habet, tum quia infirma 0159B esse existimavit argumenta, quibus hic liber Lactantio tribuitur, aliaque, ut sibi visum est, suppetere censuit, nec minimi momenti, quibus ab eo abjudicetur.

In ea re D. Stephanus Baluzius et Domnus Nicolaus le Nourry consentiunt, codicem manuscriptum, qui unus extat, et e quo typis expressus est liber hic de Mortibus Persecutorum, praeter hiatus lacunasque nonnullas, mendis infectum esse plurimis. Ostendit praeterea Domnus le Nourry, plurima esse loca in eo codice, quae non solum Librarii, ut assolet, aut oscitatione ac negligentia, aut nimia scribendi festinatione, sed magna etiam, ut ait p. 119 linguae latinae ignoratione depravata sunt penitusque corrupta.

Quae igitur in libro de Mortibus Persecutorum ignave, crasse, obscure et mendose scripta sunt, atque 0159C a claritate ac nitore sermonis, aut etiam opinionibus Lactantii aliena occurrunt, ea scribae, non autem auctori imputanda sunt; nec ob ejusmodi vitia liber de Mortibus Persecutorum Lactantio detrahendus est. Hinc tamen occasionem arripit doctus e Benedictino sodalitio vir religiosus, ad probandum librum istum non esse Lactantii.

Hac autem unica observatione praevia, nonnulla argumenta, quibus opinionem illam, quae librum de Mortibus Persecutorum Lactantio tribuit, convellere nititur Domnus le Nourry, ruere ac solvi, vel leviter attendenti manifestum erit.

Jam ab anno 1715 durius, quam par est, Domnum Nicolaum le Nourry exagitaverat in Observationibus Criticis , quas edi curaverat D. de la Crose tomo 0159D VII Diarii Litterarii, parte I (Journal Littéraire anni 1715, à la Haye) , ubi docte praecipua Nicolai le Nourry momenta evertit: sed nostra Disquisitio erit multo pacatior.

His praenotatis, quae communi de Auctore hujus libri sententiae favent, simul et inter argumenta, quae huic adversari Domnus le Nourry putat, illa, quae peculiari responsione indigere mihi visa sunt, expendam.

1º Titulus libri de Mortibus Persecutorum praefert nomina Lucii, vel Lycii Cecilii, quae quidem videntur 0160A esse duo Firmiani Lactantii praenomina. Quamvis enim Lactantius vulgo dicatur Caelius, et desint in libro de Mortibus Persecutorum nomina Firmiani Lactantii; in pluribus tamen indubitatorum Lactantii operum manuscriptis nominatur Lucius Cecilius, et in quibusdam aliis manuscriptis Lucii Caelii nomina desiderantur, ut fatetur Domnus le Nourry: de his agemus ad finem hujusce Disquisitionis. Insuper nullus scriptores inter ecclesiasticos praeter Lactantium Lucius Cecilius recensetur; omnino ignotus est quivis alius ejusdem nominis, cui liber de Mortibus Persecutorum adscribi possit.

2º Sanctus Hieronymus in Catalogo Scriptorum Ecclesiasticorum memorat Lactantii de Persecutione librum unum. At liber iste de Persecutione non videtur 0160B alius esse a libro de Mortibus Persecutorum. Liber enim iste unus est, sicut et liber de Persecutione; ac in eo libro non agitur tantum de mortibus persecutorum, verum etiam de acerba in christianos a diversis Imperatoribus excitata persecutione: unde potuit utrumvis titulum prae se ferre. Minimum quidem duas inter istas inscriptiones discrimen est; qui enim de persecutione verba facit, debet et de persecutoribus agere: ea sane inter se connexa sunt. Sic ea non discrevit Lactantius ipse, Epitomes cap. LIII, ubi de persecutione, id est, suppliciis christianorum, simulque de mortibus persecutorum conjunctim loquitur.

3º Liber de Mortibus Persecutorum inscribitur Donato; inscripsit et Lactantius Donato librum de Ira 0160C Dei. Auctor utriusque libri Donatum appellat charissimum. Videtur ergo esse unus et idem Donatus, cui liber uterque nuncupatur: asserit tamen Domnus le Nourry, Donatum, cui dicatur a Lactantio liber de Ira Dei, diversum esse a Donato, cui inscribitur liber de Mortibus persecutorum; quod ita probat: Donatus, cui Lactantius librum de Ira Dei dicavit, ab illo expressis verbis appellatur tyro implicatus saeculi negotiis, christiana doctrina non satis imbutus. Atqui cum Lactantius scripsit librum de Ira Dei, non potuit appellare Donatum tyronem implicatum saeculi negotiis, nec satis christiana doctrina imbutum, si sit idem cum Donato, cui inscribitur liber de Mortibus Persecutorum; siquidem liber de Ira Dei scriptus est multis annis post finitam persecutionem, 0160D in qua per sex annos Donatus fuerat catenis et carcere constrictus ob Christi nomen, novies pugnaverat adversus tyrannos, et invictus steterat, ut habetur in libro de Mortibus Persecutorum. Confessorem tam eximium postea tyronem appellari potuisse, saeculi negotiis implicatum, et christiana religione non satis imbutum, quis credat?

Sed non est tam explorata illa ratio, ad mentem atque opinionem, quam Domnus le Nourry astruere nititur. Nullibi enim in libro de Ira Dei Donatus a Lactantio expressis verbis appellatur tyro implicatus saeculi negotiis, et Christiana religione non satis imbutus. Non solum illud non habetur de Donato apud 0161A Lactantium expressis verbis: verum etiam nihil omnino apud eum occurrit, quo quisquam illum de Donato ita sensisse suspicari possit.

Duobus tantum in locis Lactantius orationem ad Donatum convertit in libro de Ira Dei, nempe cap. I, ubi sic habet: Adverti saepe, Donate, plurimos existimare non irasci Deum . . . . . . . . quorum error, quia maximus est, et ad evertendum vitae humanae statum spectat, coarguendus est a nobis, ne ipse fallaris impulsus auctoritate hominum, qui se putant esse sapientes. Alter locus legitur cap. 22, ubi sic loquitur Lactantius: Haec habui, quae de Ira Dei dicerem, Donate charissime, ut scires quemadmodum refelleres eos, qui Deum faciunt immobilem . . . . . Prophetae universi divino Spiritu repleti nihil aliud, quam de gratia Dei erga 0161B justos, et de ira Dei adversus impios loquuntur, quorum testimonia nobis quidem satis sunt: verum iis quoniam non credunt isti, qui sapientiam capillis et habitu jactant, ratione quoque et argumentis fuerunt a nobis refellendi.

Ex hic locis liquet, consilium Lactantii fuisse, ita Donatum circa Dei providentiam erudire, ut posset ipsos Philosophos, qui eam tollebant, rationum momentis refellere. Sed adeo non appellat eum tyronem implicatum saeculi negotiis, et christiana religione non satis imbutum, ut ex verbis Lactantii colligatur, Donatum non ignorasse, quid Prophetae universi dicerent de gratia Dei erga justos, et de ira ejus adversus impios, atque ita Donato eorum testimonia esse nota, ut ipsi satis essent, quemadmodum 0161C ipsi Lactantio; quorum testimonia, inquit, nobis satis sunt.

Arbitror equidem plurimos fuisse martyres eximios christiana religione satis imbutos, et etiamnum esse nonnullos pietate conspicuos christianos, qui tamen non possent ratione et argumentis, ut in eo libro de Ira Dei praestare conatus est Lactantius, extricare se argumentis philosophorum adversus Dei providentiam. Ejusmodi enim sunt ista argumenta, ut cap. 13 dicat Lactantius, his plerosque Philosophorum, qui providentiam defendunt, perturbari solere, et invitos pene adigi, ut Deum nihil curare fateantur.

Videtur Domnus le Nourry memoriae lapsu tribuere Donato, quod Lactantius Demetriano dicit in libro de Opificio Dei. Demetriano scilicet librum istum de Opificio Dei inscripserat, et hunc velut tyronem sic alloquitur. 0161D Praeceptor, ait capite primo, etiam nunc, sed honestioris rei meliorisque doctrinae . . . te moneo repetens, iterumque monebo, ne oblectamenta ista terrae pro magnis aut veris bonis habere te credas. Et capite ultimo: Si Deus dederit, inquit, te ad verae philosophiae 0162A doctrinam et planius, et verius cohortabor. Ista certe verba Lactantii praeceptoris sunt tyronem christiana religione non satis imbutum alloquentis: at haec Demetrianum, non autem Donatum spectant.

4º Lactantium auctorem esse libri de Mortibus Persecutorum, inde probatur, quod Nicomediae in Bithynia, sicut et auctor libri de Mortibus Persecutorum, commorabatur etiam Lactantius eo tempore, quo persecutio in Christianos grassata est, et Dei templum eversum est. Id ipsum de se testatur Lactantius, libro V, Institutionum, cap. 2, ubi sic loquitur: Ego cum in Bithynia oratorias litteras accitus docerem, contigissetque, ut eodem tempore Dei templum everteretur. Siluit urbis nomen, in qua docuit Lactantius: sed Hieronymus non praetermisit; ait enim loco 0162B supra citato, Lactantium Rhetoricam Nicomediae docuisse. Auctor etiam libri de Mortibus Persecutorum Nicomediae se, ipsa persecutione saeviente, et cum templum Dei solo adaequatum est, mansisse, revera non dicit: sed rem totam ita narrat num. 12, ut in oculis ejus gestam esse intelligatur. Repente, inquit, adhuc dubia luce ad Ecclesiam . . . venit; et revulsis foribus simulacrum Dei quaeritur, Scripturae repertae incenduntur, datur omnibus praeda: rapitur, trepidatur, discurritur. Ipsi (imperatores) vero in speculis (in alto enim constituta Ecclesia ex palatio videbatur) diu inter se concertabant, utrum ignem potius supponi oporteret. Vicit sententia Diocletianus, cavens, ne magno incendio facto, pars aliqua civitatis arderet. Veniebant igitur Praetoriani acie structa cum securibus et aliis ferramentis, et immissi undique, tamen illud editissimum paucis horis 0162C solo adaequarunt. Et num. 13: Postridie propositum est edictum, quo cavebatur, ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate, tormentis subjecti essent . . . Quod edictum quidam, etsi non recte, magno tamen animo diripuit et conscidit . . . statimque productus, non modo extortus, sed etiam legitime coctus, cum admirabili patientia postremo exustus est. Praeterea quae habentur num. 17 de morbo, quo Nicomediae laboravit Diocletianus; et num. 35 de Edicto Galerii Nicomediae proposito, ac de die, quo cognita fuit Nicomediae mors Galerii, illa auctorem istum libri de Mortibus Persecutorum aliquandiu Nicomediae degisse abunde probant.

5º Idem est auctoris libri de Mortibus Persecutorum, ac Lactantii stylus. Quod ut clarius pateat, hic 0162D descripsi tum res, tum sententias, tum locutiones, easque singulares et Lactantio proprias, quae in libro de Mortibus persecutorum, et in aliis indubitatis Lactantii operibus similes reperiuntur, atque ob oculos e regione posui.

0161D Haec leguntur numero secundo libri de Mortibus Persecutorum: Extremis temporibus Tiberii Caesaris, ut scriptum legimus, Dominus noster Jesus Christus a Judaeis cruciatus est post diem decimum Kalendarum Aprilis, duobus Geminis Consulibus.

0162D Haec leguntur, libro IV Institutionum, c. 10: Sub imperio Tiberii Caesaris, cujus anno quinto decimo, id est, duobus Geminis Consulibus, ante diem septimum (ita multae editiones) Calendarum Aprilium, Judaei Christum crucifixerunt.

Et ejusdem libri cap. 22: Mirari desinet Deum ab hominibus esse cruciatum.

0161D Textus libri de Mortibus Persecutorum consentit cum duobus textibus e regione positis, eo quod dicatur 0162D sub Tiberio Caesare Christus a Judaeis cruciatus, duobus Geminis Consulibus.

0163A Sed duo sunt, in quibus textus libri de Mortibus Persecutorum pugnare videtur cum textu, cap. 10 lib. IV Institutionum.

Primum est, quod juxta textum libri de Mortibus Persecutorum, cruciatus est Christus extremis temporibus Tiberii Caesaris; et juxta textum libri IV Instit. anno quinto decimo Tiberii Caesaris. Cum autem Tiberius imperaverit annis duobus et viginti, si Christus cruciatus est anno quinto decimo Tiberii, non fuit cruciatus extremis temporibus Tiberii.

Respondetur, auctorem libri de Mortibus Persecutorum ita locutum fuisse, quia annus decimus quintus Tiberii vergit ad ejus imperii finem potius, quam ad initium, nec ibi res est de accurata annorum 0163B computatione.

0164A Alterum, in quo videntur pugnare isti duo textus est, quod in libro de Mortibus Persecutorum legatur Christus cruciatus post diem decimum Kalendarum; in libro autem Institutionum legatur, ante diem septimum Calendarum.

Respondetur in notis ad textum libri Institutionum editionis 1660, Lactantii, observatum esse in quibusdam manuscriptis haberi, ante diem decimum Calendarum; atque in eis notis proferri haec verba Pauli Jureconsulti: Ante diem decimum Calendarum, et post diem decimum Calendarum, utroque sermone undecimus dies significatur. Si ita sit, omnis istorum textuum pugna evanescit. Negari tamen non potest, quin aliquod mendum circa numerum dierum in illos textus irrepserit: 0164B sed Librariis id est tribuendum.

0163B Haec leguntur eodem num. 2, libri de Mortibus Persecutorum: Cum ressurrexisset die tertio, congregavit discipulos, quos metus comprehensionis ejus in fugam verterat, et diebus quadraginta cum his commoratus, aperuit corda eorum, et Scripturas interpretatus est, quae usque ad id tempus obscurae atque involutae fuerunt; ordinavitque eos et instruxit ad praedicationem dogmatis ac doctrinae suae, disponens Testamenti Novi solemnem disciplinam. Quo officio expleto, circumvolvit eum procella nubis, et subractum oculis hominum rapuit in coelum. Et inde discipuli . . . dispersi sunt in omnem terram . . . et per omnes provincias et civitates Ecclesiae fundamenta miserunt.

0164B Haec leguntur lib. IV Institut., c. 19: Tertio die . . . e sepulcro vivus egressus, in Galilaeam profectus est, ut discipulos suos quaereret.

Et ejusdem libri, c. 20: Discipulis iterum congregatis, Scripturae sanctae litteras, id est, Prophetarum arcana patefecit, quae antequam pateretur, perspici nullo modo poterant . . . quae post resurrectionem ejus scripta sunt, Novum Testamentum nominatur.

Et ejusdem libri c. 21: Ordinata vero discipulis suis evangelica ac nominis sui praedicatione, circumfudit se repente nubes, eamque in coelum sustulit, quadragesimo post passionem die . . . Discipuli vero per provincias dispersi fundamenta Ecclesiae ubique posuerunt.

0163C Textus ille libri de Mortibus persecutorum aliis textibus Lactantii e regione positis similis est, tum quoad res, tum quoad verba. Attamen Domnus le Nourry ex his verbis libri de Mortibus persecutorum, Ecclesiae fundamenta miserunt, concludit, hunc librum non fuisse a Lactantio scriptum. Quis autem, inquit, bonae Latinitatis auctor unquam dixit, mittere fundamenta? Is certe non est Lactantius, qui melius scripsit, fundamenta Ecclesiae ubique jecerunt.

Ut argumentum istud dissolvatur, observandum primo, in textu capitis 20 Institutionum lib. IV Lactantii non haberi, fundamenta Ecclesiae ubique Jecerunt, sed Posuerunt; deinde a Cicerone has voces, jacere et mittere eodem sensu usurpari in libro, cui titulus Orator, ubi ait, oratorem salibus uti in jaciendo 0163D mittendoque ridiculo. Praeterea Horatius Mittere, pro jacere ac ponere dixit Sat. 3 lib. II:

Mittere operto
Me capite in flumen;
Et ejusdem libri Sat. I:

0164C Mitteret in Pyrgum talos;
Et in libro de Arte poetica:

In scenam missos magno cum pondere versus.
Quin etiam ipse Lactantius mittere, pro jacere, promiscue utitur lib. I Institut. cap. 21, ubi ait: Saturnus in Latio eodem genere sacrificii cultus est; non quidem ut homo ad aram immolaretur, sed ut in Tiberim de ponte Milvio mitteretur . . . Verum id genus sacrificii . . . dicitur esse sublatum, ritu tamen permanente, ut pro veris hominibus imagines jacerentur. Quod confirmat ex Ovidio Lactantius, cujus hos versus refert, in quibus mittere et jacere indiscriminatim adhibentur eodem sensu:

Illum stramineos in aquam misisse Quirites:
Herculis exemplo corpora falsa jace.
0164D Tum quoque priscorum virgo simulacra virorum
Mittere roboreo scirpea ponte solet.

0163D Haec leguntur eodem numero 2 libri de Mortibus persecutorum: Discipuli . . . dispersi sunt per omnem terram ad Evangelium praedicandum, sicut ille Magister Dominus imperaverat, et . . . per omnes provincias et civitates Ecclesiae fundamenta miserunt. Cumque jam Nero imperaret, Petrus Romam advenit, et editis quibusdam miraculis, quae virtute ipsius Dei, data sibi a Deo potestate, faciebat, convertit multos ad Justitiam, Deoque templum Fidele ac stabile collocavit. Qua re ad Neronem delata . . . prosilivit ad excidendum coeleste templum, delendamque Justitiam. Et primus omnium persecutus Dei servos, Petrum cruci affixit, et Paulum interfecit. Nec tamen habuit impune . . . Dejectus itaque fastigio imperii, ac devolutus a summo tyrannus 0165A impotens nusquam repente comparuit, ut ne sepulturae quidem locus in terra tam malae Bestiae appareret.

Et numero 3: Post hunc alter non minor tyrannus . . . diutissime tutusque regnavit, donec impias manus adversus Dominum tenderet. Postquam vero ad persequendum Justum Populum instinctu Daemonum incitatus est, tunc traditus in manus inimicorum luit poenas.

Et num. 4: Quis Justitiam nisi malus persequatur.

Et num. 9: Maximianus . . . omnibus, qui fuerunt, malis pejor. Inerat huic Bestiae naturalis barbaries.

Et num. 21: Corpora jam cremata, lecta ossa, et in pulverem comminuta jactabantur in flumine ac mari.

Et num. 32: Dolet Bestia et mugit.

0164D Haec, ut puto, satis superque probant, verba ista, fundamenta miserunt, non solum esse bonae latinitatis, sed etiam Lactantii stylo congruere.

Haec leguntur lib. IV Instit. cap. 21: Discipuli vero per provincias dispersi, fundamenta Ecclesiae ubique posuerunt, facientes et ipsi nomine Magistri Dei magna, et pene incredibilia miracula; quia discedens instruxerat eos virtute ac potestate . . . Petrus et Paulus Romae praedicaverunt . . . cum eos Nero interemisset, etc.

Ex eodem libro cap. 14: Apparet prophetas omnes denuntiasse de Christo, fore aliquando, ut . . . constitueret aeternum templum Deo, quod appellatur Ecclesia . . . haec est domus Fidelis, hoc Immortale Templum.

Ex libro V Institut. cap. 1: Cultores Dei summi, hoc est, justos homines torquent.

0166A Et eodem libro cap. 2: Eodem ipso tempore, quo justus populus nefarie lacerabatur.

Et eodem libro cap. 7: Justitia nihil aliud est, quam Dei unici pia et religiosa cultura.

Et eodem libro cap. 11: Impietatem suam adversus Justos violenter exercent, nec immerito a prophetis Bestiae nominantur . . . Nam quis Caucasus, quae India, quae Hircania tam immanes, tam sanguinarias unquam Bestias aluit . . . illa est vera Bestia, cujus una jussione

Funditur ater ubique cruor, crudelis ubique
Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago.
Nemo hujus tantae belluae immanitatem potest pro merito describere, quae uno loco recubans; tamen per totum orbem dentibus ferreis saevit; et non tantum artus hominum dissipat, sed et ossa ipsa comminuit, et in cineres furit, ne quis extet sepulturae locus.

Et eodem libro V Institut. cap. 23: Injustissimi persecutores . . . non se putent impune laturos . . . punientur enim judicio Dei . . . propterea vindicaturum se in eos celeriter pollicetur, et exterminaturum Bestias malas 0166B de terra.

0165B Sensus et voces in his textibus consonant. Persecutores Ecclesiae appellantur utrobique bestiae; ossa martyrum dicuntur in cineres comminuta. Praeterea attendendum ad istas locutiones utrinque similes, 0166B Magister Dominus, Magister Deus, templum fidele et stabile, templum aeternum, domus fidelis, Deo collocare, Deo constituere: populus justus, Justi, pro veri Dei cultoribus; justitia, pro Dei singularis cultura.

0165B Haec eodem num. 3 libri de Mortibus persecutorum leguntur: Ecclesia . . . secutis . . . temporibus, quibus boni principes Romani imperii clavum regimenque tenuerunt . . . manus suas in Orientem Occidentemque porrexit, ut jam nullus esset terrarum angulus tam remotus, quo non religio Dei penetrasset, nulla denique natio tam feris moribus vivens, ut non, suscepto Dei cultu, ad justitiae opera mitesceret.

0166B Haec lib. VII Institut. cap. 15 leguntur: Roma . . . sublata Carthagine, quae tandiu aemula Imperii Romani fuit, manus suas in totum orbem terra marique . . . porrexit.

Et libro V Institut. cap. 13: Cum vero ab ortu solis usque ad occasum lex divina suscepta sit, et omnis sexus, omnis aetas, et gens, et regio, unitis ac paribus animis Deo serviant.

0165B Juxta textus istos, nulla est gens, nulla natio, quae non susceperit Dei cultum; et eisdem verbis 0166B Ecclesiae et Imperii Romani magnitudo describitur.

0165C Haec num. 9 et 10 libri de Mortibus persecutorum leguntur: Diocletianus . . . quam vero causam persequendi habuerit, exponam. Ut erat pro timore scrutator rerum futurarum, immolabat pecudes, et in jecoribus earum ventura quaerebat. Tum quidam ministrorum, scientes Dominum, cum assisterent immolanti, imposuerunt Frontibus suis Immortale Signum. Quo facto, fugatis daemonibus, sacra turbata sunt. Trepidabant Aruspices, nec solitas in extis notas videbant; et quasi non litassent, saepius immolabant. Verum identidem mactatae hostiae nihil ostendebant, donec magister ille Aruspicum Tagis, seu suspicione, seu visu, ait, idcirco non respondere sacra, quod rebus divinis profani homines interessent. Tunc ira Furoris sacrificare non eos tantum, qui sacris ministrabant, sed universos, qui erant in palatio, jussit, et in eos, si detrectassent, verberibus animadverti.

0166C Haec lib. IV Institut., cap. 27 leguntur: Cum diis suis immolant, si assistat aliquis signatam frontem gerens, sacra nullo modo litant; Nec responsa potest consultus reddere vates. Et haec saepe causa praecipua justitiam persequendi malis regibus fuit. Cum enim quidam ministrorum nostrorum sacrificantibus Dominis assisterent, imposito Frontibus signo, deos illorum fugaverunt, ne possent in visceribus hostiarum futura depingere. Quod cum intelligerent Aruspices, instigantibus iisdem Daemonibus, quibus prosecant, conquerentes profanos homines sacris interesse, egerunt principes suos in furorem, ut expugnarent Dei templum, seque vero sacrilegio contaminarent, quod gravissimis persequentium poenis expiaretur. Sed quoniam neque accedere ad eos possunt . . . . . quos Signum Immortale munierit.

0165C In utroque textu eadem non tantum persecutionis causa assignatur; verum etiam res eodem modo et 0166C iisdem pene verbis exponitur.

0165D Haec num. 16 libri de Mortibus persecutorum leguntur: Vexabatur ergo universa terra, et praeter Gallias, ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimae bestiae saeviebant.

Non mihi si linguae centum sint, oraque centum,
Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas,
Omnia poenarum percurrere nomina possem,
quae Judices per provincias justis atque innocentibus intulerunt.

Eodem libro num. 15: Omnis sexus et aetatis homines ad exustionem rapti . . . . . tormentorum genera inaudita excogitabantur.

0166D Lib. V Institut. cap. 11 haec leguntur: Quae autem per totum orbem singuli gesserint, enarrare impossibile est. Quis enim voluminum numerus capiet tam infinita, tam varia genera crudelitatis? Accepta enim potestate, pro suis moribus quisque saevivit . . . . . Itaque dici non potest, hujusmodi Judices quanta et quam gravia tormentorum genera excogitaverint.

Et lib. VI, cap. 17: Spectatae sunt, spectanturque adhuc per orbem poenae cultorum Dei, quibus excruciandis nova et inusitata tormenta excogitata sunt.

0165D Persecutorum furor in textibus ex utraque parte idem, eodemque fere modo exprimitur.

Haec num. 38 lib. de Mortibus persecutorum habentur: 0167A Illud vero capitale, et supra omnes, qui fuerunt, corrumpendi cupiditas, quid dicam nescio, nisi caeca et effrenata; et tamen his verbis exprimere pro indignatione sua non potest. Vincit officium linguae sceleris magnitudo.

0166D Et lib. VI Institut. cap. 23: Quid dicam de iis, qui 0168A abominandam non libidinem, sed insaniam potius exercent? . . . . . Quibus hoc verbis, aut qua indignatione tantum nefas prosequar? Vincit officium linguae sceleris magnitudo.

0167A In his duobus textibus locutiones omnino similes occurrunt. Mendosus tamen est textus libri de Mortibus persecutorum: sed si addatur vox ista mens, quae potuit amanuensis culpa omitti, sic legendum 0168A erit: Et tamen his verbis exprimere mens pro indignatione sua non potest; et sensus erit planus et apertus; ita emendarunt doctiores quique.

Haec num. 5 lib. de Mortibus Persecutorum leguntur: Nonne mirabile est ausum esse quemquam . . . cogitare adversus majestatem singularis Dei regentis et continentis universa?

Et num. 12: Templum paucis horis solo adaequarunt.

0167B Et num. 15: Constantius . . . . . . . conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est.

Num. 16: Auctor et consiliarius ad faciendam persecutionem; de Hierocle dicitur.

Eodem numero: Saeculum cum suis terroribus triumphasti.

Eodem numero: Nefanda jussione contempta. Jussio, vox Lactantiana.

Eodem num. Nullus laquens inducat.

Num. 18 de Mortibus persecutorum: Multorum sibi odia quaesisset; verbum Lactantianum, pro acquisivisset.

Eodem numero: Ita plane.

De Mortibus persecutorum, num. 21: In Servitium. se addicant; id est, in servitutem.

De mortibus persecutorum, num. 23: Contra omne 0167C jus humanitatis occidit.

De Morte persec., num. 24: Jam propinquavit illi judicium Dei.

Eodem num. Ei imperium per manus tradidit.

De Mort. persec., num. 26: Quaerebat quatenus. Quatenus eo loci, pro quomodo.

De Mortib. persec., num. 27: Inflammatum ira; sic et supra, num. 14: Inflammatus ira.

De Mort. Persec. num. 28. Tanquam superbus alter, exactus est. Loquitur de Tarquinio.

De Mort. persec. num 30. Habuit impune.

Et num. 33. Percussit eum Deus insanabili plaga.

0167D Eodem num. Forinsecus; vox insolita.

Eodem num. Inaestimabile scatebat examen.

De Mort. Persec. num. 36. Ad praesens.

Et num 38. Ingenuas virgines imminutas servis suis donabat.

Num. 44 libri de Mort. Persec. sic habetur: Et quamvis se Maxentius Romae contineret, quod responsum acceperat periturum esse, si extra portas urbis exisset . . . commonitus est in quiete Constantinus, ut coeleste signum Dei notaret in scutis.

Haec cap. 1 lib. I Institut. leguntur: Majestatem Dei singularis ac veri et cognovisti, et honorasti.

Et lib. IV Institut., cap. 21: Futurum esse dixerunt, ut . . . civitates eorum solo adaequaret.

Et lib. V Institut., cap. 11: Unus in Phrygia . . . universum populum cum ipso pariter conventiculo concremavit.

0168B Lib. V Divin. Institut., cap. 11: Alius eamdem materiam mordacius scripsit, qui erat tum e numero Judicum, et qui auctor in primis Faciendae Persecutionis fuit. Haec etiam de Hierocle.

Lib. IV, Divin. Institut., cap. 26: Mortem Cum Suis Terroribus Triumpharet; et l. VI, c. 23.

Lact., Inst., l. IV., c. 15, eodem verbo jussio utitur, et. l. V, c. 11 et 13.

Lact., l. Div. Inst. c. 21, in eosdem laqueos inducantur.

Sic Lact., Div. instit. l. I, c. 20; l. II, c. 12; l. IV, c. 1; l. V, c. 1; l. VII, c. 11, 14 et 15. Epitom., c. 4, 20 et 27: his omnibus in locis quaerere, pro acquirere.

Lact., Div. Inst., l. I. c. 11; l. II, c. 2: Ita plane, eodem modo.

Lact., Epit., c. 52: Tradet In Servitium Gentes universas, eodem sensu.

Lact., l. V Div. Inst., c. 19 et 22: Contra jus humanitatis; 0168C l. VI, c. 10: Contra jus humanitatis et fas omne spoliant, cruciant, occidunt, exterminant.

Lact., Div. Inst., l. VII, c. 14: Cujus judicii tempus appropinquare ostendam; et c. 24: Et jam propinquare summum illum conclusionis extremae diem. Sic propinquare eodem modo utitur Lactantius in Epitome, c. 71 initio.

Lact., Div. Inst. l. II, c. 4: Vixit usque ad senectutem, regnumque filio per manus tradidit.

Lact., Div. Inst. l. II, c. 21, quatenus etiam eodem sensu accipitur, sicuti et l. IV, c. 27; l. VII, c. 6.

Lact., Div. Inst. l. VII, c. 17, inflammatus ira.

Lact., Div. Instit. lib. IV, cap. 14. Tarquinius superbus exactus est.

Lact., Epitome, cap. 53. Impune habuit; et cap. 55, Impune habens.

Et lib. VII Institut. cap. 15. Percussit Aegyptum Deus insanabili plaga.

0168D Lact., de Opific. Dei cap. 2. Forinsecus, eodem sensu.

Lact., Divin. Instit. lib. I, cap. 16; lib. de Ira cap. 10. Epitomes cap. 72, Inaestimabilis, eodem sensu.

Lact. Divin. Instit. lib. VII, cap. 6, 10 et 15, et de Ira cap. 22, ad praesens eodem sensu usurpatur.

Et lib. I Institut. cap. 10: Omitto virgines quas imminuit.

Lib. II Institut. num. 7 sic habetur: Tiberio namque Attinio homini plebeio per quietem observatus esse Jupiter dicitur.

Et postea loquens de Augusto, sic habet: Medico ejus Artorio Minervae species obversata est, monens ne propter corporis imbecillitatem castris se contineret Caesar.

Notentur in utroque textu locutiones istae similes: Se Romae contineret; castris se contineret, commonitus est in quiete, per quietem monens.

0169A De Mort. Persec. num. 44: Et suum proprium; voces omnino Lactantianae.

De Mortibus Persec. num. 47: Quiverunt, verbum Lactantio frequens.

Et num. 49: Insustentabili dolore usque ad rabiem mentis elatus est.

Et num. 52, qui et ultimus est: Deus gregem suum partim vastatum a lupis rapacibus, partim vero dispersum reficere ac recolligere dignatus est, et bestias malas extirpare. —Et num. 50: Sic omnes impii vero et justo judicio Dei eadem, quae fecerunt, receperunt.

0170A Lact. Divin. Instit. lib. III cap. 10; lib. IV cap. 14; lib. V cap 11; De Opific. cap. 2, ubi suum proprium, suo proprio, sua propria semper adhibentur.

Lact. Div. Instit. lib. II cap. 5; lib. V cap. 22, ubi etiam quiverunt et quiverint usurpantur eadem significatione.

Et lib. VII Institut. cap. 16: Hic insustentabili dominatione vexabit orbem.

Et lib. V Instit. cap. 23: Punientur judicio Dei . . . vindicaturum se in eos celeriter pollicetur, et exterminaturu malas bestias de terra . . . veniet, veniet rabiosis et voracibus lupis merces sua.

0169A Congruunt utrinque textus isti. Notandum, vocem 0169B hanc, insustentabili, forte in nullo alio auctore reperiri.

Has procul dubio loquendi formulas, quae unum eumdemque repraesentant auctorem, sat diligenter non contulerat domnus le Nourry: alioquin in eam, ut puto, tam libere non ivisset opinionem, a qua discrepant omnino viri quique doctissimi. Hanc porro si amplecti statuisset, non frigidis, non levibus, non vanis uti debuerat argumentis: sed firmas, imo et gravissimas ipsius erat adhibere rationes, quibus possent eruditi a pristina sua dimoveri sententia. Nec dicat Nourrysius, nonnisi casu et fortuito similes fuisse repertas in utroque auctore locutiones. Id quidem potest fieri semel, aut bis, sed non ubique, ac quadragies et amplius, sicuti evenit in libello sexaginta circiter paginarum; praecipue vero cum agatur de 0169C his formulis ita singularibus, ut vix eas in aliquibus reperias scriptoribus.

Ex his ergo locis, quos non e libro tantum de Mortibus Persecutorum, verum etiam ex indubitatis Lactantii operibus exscripsi, stylum eumdem esse libri de Mortibus Persecutorum ac Lactantii constat.

Disertum certe scriptorem in eloquendo facilem, comptum et apertum, quique bonarum artium auctores pervolutaverit, quae sunt quoque Lactantii dotes, liber de Mortibus Persecutorum exhibet.

Tandem librum de Mortibus Persecutorum Lactantio tribuendum suadet adhuc, quod sicut docet libri istius auctor num. 1 et 50, universos christiani nominis persecutores a summo Deo debellatos, et digna ultione fuisse deletos: Ita Lactantius lib. V Institut. c. 0169D 22 et 23 tradit, Deum in malos principes et injustissimos persecutores vindicasse populi sui vexationes, semperque accidisse, ut ultio consecuta fuerit.

Has rationes qui contulerit in unum, non mirabitur, quod, statim ac in lucem prodiit liber de Mortibus Persecutorum, judicium hoc omnium litteratorum fuerit, eum Lactantio esse adscribendum.

Agamus nunc de praecipuo Nicolai le Nourry argumento. Codex ms. inquit, de Mortibus Persecutorum, prae se fert nomen Lycii, vel Lucii Cecilii; ergo non est Lactantii. Miror, doctum editorem hic non meminisse, quod ipse tamen fassus est, amanuensem hujus codicis scriptorem, vel oscitatione ac negligentia aut nimia scribendi festinatione, atque etiam linguae Latinae ignoratione, multa in eo libro depravasse, penitusque 0170A corrupi se. Quae cum ita sint, numquid librarius 0170B iste non potuit omittere ultima duo Lucii Caecilii Lactantii Firmiani nomina? At nusquam reperire datur, ait Domnus le Nourry Lactantium Lycii Coelii, sive Lucii Caecilli praenominibus insignitum fuisse. At id certe multo minus, verba sunt editoris, in alicujus libri ab eo scripti titulo poterit inveniri. Quis non crederet viro summe religioso aeque ac erudito rem ita affirmanti? Jurarem ipse in verba docti editoris, eum contulisse codices manuscriptos omnes, quotquot reperiri potuerunt apud nostrates, in iisque nusquam legi praenomina Lucii Coelii et Lucii Caecilii Lactantio adscripta. Longe tamen aliter est. Domnus le Nourry, cum edidit librum de Mortibus Persecutorum, Parisiis tunc degebat. Qua igitur ratione non perlustravit Regis Christianissimi Bibliothecam? Hoc in Regio 0170C Thesauro vidit ipse codices multos, eosque appellat in Apparatu suo ad Bibliothecam Ss. Patrum tomo II. Quidni eos curiosius et attentius inspexit? Quod vero per incuriam non fecit Nourrysius, id ipsum accuratius exequamur.

Primus igitur codex nongentorum annorum, numero 1662, haec habet verba, folio 25:

Cecilii Firmiani de falsa Religione liber primus explicit.

Incipit liber secundus Lactantii Caecilii Firmiani de Origine erroris ad Constantinum imperatorem.

Ad calcem septimi libri ita scriptum est: Cecilii Firmiani Institutionum divinarum de Vita beata explicit septimus liber.

Folio 179 verso legitur: Caecilii Firmiani de Ira 0170D divina liber VII explicit.

Folio 191: Caecilii Firmiani de Opificio Dei liber VIII explicit.

Omissum equidem est his in locis praenomen Lucii.

Sic in codice ms. numero 1664, ad finem tertii libri, ita legas: L. Coeli Firmiani, omisso Lactantii nomine.

In fine sexti libri extat: Caecilii Firmiani Lactantii explicit liber VI de vero Cultu.

Codex 1663 sic habet: Incipit liber Firmiani Institutionum divinarum. At legitur ad oram codicis litteris uncialibus: Celii Firmiani de Religione et rebus divinis ad Constantinum imperatorem.

In fine autem primi libri scriptum est: L. Caeli 0171A Firmiani Institutionum divinarum liber primus explicit feliciter.

In fine quarti libri legere est: Caeli Firmiani Institutionum divinarum liber IV explicit.

Ad calcem quinti libri scribitur: L. Caelii Firmiani Institutionum divinarum liber V de Justitia explicit.

Manuscriptum Regium, numero 1673 sic habet: Lucii Caelii Lactantii Firmiani divinarum Institutionum adversus Gentes ad Constantinum Imperatorem liber primus.

Ad calcem vero ms. codicis habetur: L. Caelii Lactantii Firmiani divinarum Institutionum adversus Gentes septimus et novissimus liber ad Constantinum Imperatorem feliciter explicit.

Sic in codice 1671 ejusdem Bibliothecae legitur: 0171B L. Celii Lactantii Firmiani divinarum Institutionum adversus Gentes, de falsa Religione libri primi Praefatio ad Imperatorem Constantinum.

Codex Colbertinus, nunc in Bibliotheca Regia numero 1667, cui praefixa est inscriptio his verbis: Lucii Caecilii Firmiani Lactantii liber incipit contra Gentes.

In codice Lactantiano, qui est in Bibliotheca Majoris Monasterii juxta Turones, initio libri primi sic habetur: Lactantii Firmiani Caecilii de falsa Religione Deorum, incipiunt Rubricae libri primi.

Ad calcem libri secundi legere est: Firmiani Lactantii Cecilii.

Tandem in fine sexti libri scribitur: Cecilii Firmiani Lactantii, etc.

0171C His in locis per incuriam omissum est praenomen Lucii.

Quin et in antiquo Bononiensi codice, cui tamen duo priora desunt folia, legitur tamen ad calcem libri primi: L. Firmiani Lactantii de falsa Religione 0172A liber primus explicit, omisso tunc scilicet Caelii, vel Cecilii nomine, quod nihilominus in aliis libris legitur.

In fine librorum II, III et VII habetur: L. Caelii Firmiani Lactantii, etc.

Verum, desinente libro IV habes: L. Caelii Lactantii Firmiani, etc. inverso, ut vides, ordine.

Ad finem autem libri de Ira Dei legere datur: Lu. Caelii Lactantii, praetermisso Firmiani nomine.

At cur Domnus Nicolaus le Nourry non inspexit codicem ms. Lactantii, qui extat in Sangermanensi Bibliotheca, ubi tunc degebat? In eo procul dubio haec legisset ad calcem libri de Opificio Dei: L. Caeli Firmiani Lactantii de Ratione ad Demetrium explicit. Attamen in libris Institutionum appellatur solummodo 0172B Firmianus Lactantius tribus aut quatuor vicibus.

Unde, quaeso, tot editores hujus auctoris descripserunt praenomina et cognomina, scilicet Lucii Caelii Firmiani Lactantii? Nonne ex mss. codicibus, quibus usi sunt? Non enim ea vel excogitarunt, vel ediderunt casu ac fortuito. Sequitur ergo negligentius atque confidentius, quam par est, scripsisse Nicolaum le Nourry, nusquam Lactantium in codicibus mss. Lucii Caelii, aut Lucii Caecilii praenominibus insignitum fuisse. Imo constat, ita prioribus voculis appellari, ut aeque agnoscatur sub Lucii Caelii aut Caecilii, ac sub Firmiani Lactantii nominibus.

Sublato igitur praecipuo Domini le Nourry argumento, tota ejus corruit sententia; nec obstat quominus 0172C Lactantio adjudicetur libellus de Mortibus Persecutorum, quamvis tantum prae se ferat nomina Lucii Cecilii: praesertim cum sat recte docuerimus, idque rationibus multis, soli Lactantio ascribi posse elegans ac perutile istud opusculum.