SUMMARIUM.

Si de variis causis variae dentur scientiae, quaenam erit nobilior ? Excludit materiam, ratione a Doctore assignata.

At vero si scientiae causarum sunt plures, et altera alterius principii quae earum est dicenda quaeritur ? Aut quis maxime rem quaesitam est sciens eam habentium ?

Interponit qua mdam aliam quaestionem annexam. Circa quod tria facit. Primo proponit quaestionem quae habet duas partes. Secundo demonstrat secundam partem quaestionis. Tertio resumit quaestionem, quantum ad primam partem specialiter. Secunda ibi: convenit autem eidem, Tertia ibi : Igitur ex dudum determinatis. Dicit ergo, at vero dato quod sint plures scientiae causarum, et altera alterius principii, puta quod una scientiaconsiderat de causa formali, alia de causa finali, etc. Est quaestio, quae earum sit dicenda illa, scilicet scientia, quae quaeritur? id est, quae illarum scientiarum debeat dici sapientia, de qua modo quaeritur et intenditur, et haec est prima pars quaestionis. Secundam partem subdit: aut supple est quaestio quis maxime rem quaesitam sciens, est habentium, eas, scilicet causas, id est, quod si aliqua res sit quae habeat plures causas, est quaestio quis maxime cognoscit illam rem earum, quae considerantur per diversas scientias et causas. Deinde cum dicit :

Contingit enim eidem omnes modos causarum inesse, ut domus. Unde quidem motus ars, et aedificatori cujus vero causa opus, et materia terra et lapides ; species vero ratio.

Demonstrat secundam partem quaestionis, ex hoc scilicet quod invenitur aliqua res habens omnes causas. Dicit ergo, quod convenit aut contingit eidem rei inesse omnes modos causarum, ut ipsius domus ars, et aedificator est, unde motus, id est, causa efficiens. Cujus vero causa, id est, causa finalis, est operatio, id est, usus, vel habitatio; materia autem sunt terra et lapides;species vero, id est causa formalis est ratio, idest compositio, vel proportio domus. Vel per rationem domus intelligit formam domus, quam artifex in mente habet, quae 7. Metaphysicae text. com. 23. vocatur, quod quid erat esse, et prima substantia; et ibidem dicitur, quod ex domo intra, quae est ipsa domus imaginata, fit domus cum materia, quae est domus extra. Deinde cum dicit :

Igitur ex dudum determinatis quam decet vocare scientiarum sapientiam, habet rationem quamlibet appellari, inquantum senior quidem et principalior, cui veluti servientes non contradicere scientias alias certum est ,quae finis enim boni talis est, sunt enim hujus causa caetera.

Resumit quaestionem specialiter, quantum ad primam partem, et adducit rationes. Circa quod tria facit. Quia primo inducit rationem ad ostendendum, quod scientia considerans causam finalem, mereatur nomen sapientiae, dato quod de diversis causis, diversae scientiae tractarent. Secundo inducit rationem ad probandum idem de causa formali. Tertio de causa efficiente. Secunda ibi : Inquantum vero primarum. Tertia ibi : Circa generationem Dicit ergo, quod ex determinatis dudum scilicet in primo libro, quam, scilicet scientiam decet vocare sapientiam, habet rationem quamlibet scilicet scientiam,de quacumque causa considerat appellari, scilicet nomine sapientiae; et primo quantum ad scientiam, quae considerat causam finalem, intendit talem rationem Scientia directiva aliarum, et ad quam aliae ordinantur, meretur magis nomen sapientiae; (Haec enim est conditio sapientiae, ut dictum fuit in prologo primi libri) sed scientia considerans de fine est hujusmodi, quia ex fine omnia alia diriguntur, et ad finem omnia alia ordinantur: ergo talis scientia erit senior, id est dignior, et illae erunt subservientes sibi, et per consequens ipsa meretur magis nomen sapientiae. Dicit ergo, quod inquantum scilicet sapientia est, quidem senior et principalior est dignior, cui non contingit alias scientias contradicere sibi veluti servientes sibi, quia per eam dirigunt: quia inquam sic est juste scientia quae est de fine et bono talis est, scilicet quae dicatur sapientia. Hujus enim causa, id est, propter finem caetera sunt, signum hujus est, quia ars architectonica, ad quam pertinet finem considerare, principatur et imperat aliis artificibus, sicut usualis imperat navifactivae, et navifactiva dolativae, quae praeparat materiam ad formam navis: si igitur sapientia est praeceptiva aliarum, maxime videtur propter hoc pertinere ad scientiam de fine. Deinde cum dicit:

Inquantum vero primarum causarum, et maxime scibilis defini tiva est esse,

quae substantiae, utique erit talis. Multis enim modis idem scientibus, magis quidem scire dicimus eum qui novit in ipso osse quid res,quam in non esse, et horum eorumdem alium alio magis. Sed maxime quid est, et non quantum, aut quale, aut quid facere, aut pati apta nata est. Amplius autem et in aliis scire singula, et quorum demonstrationes sunt tunc putamus existere, quando scimus quid est, ut tetragonizare quid est, quia mediae intentio. Similiter autem et aliis.

Adducit rationem pro scientia considerantede causa formali. Et intendit talem rationem: Illa scientia quae considerat primas causas et est scientia maxime certa, meretur magis nomen sapientiae; haec enim est conditio sapientiae, ut patet ex prologo primi libri: sed scientia considerans causam formalem est hujusmodi, quod patet ex hoc, quia inter diversos modos sciendi, maxime dicimus illum scire, qui scit esse rei, et quod quid erat esse ejus: ergo talis scientia magis meretur nomen sapientiae. Dicit ergo, quod inquantum vero sapientia, supple est definitiva esse primarum causarum, et maxime scibilis, ex hoc, scilicet videtur quod scientia substantiae, id est, de causa formali et substantiali erit talis, scilicet sapientia: multis enim modis scientibus idem, id est, inter multos modos sciendi rem, magis quidem dicimus scire eum qui novit in ipso esse, quid est in ipsa re, quam in non esse, id est, quod magis scit ille aliquid, quam qui scit aliquid non esse. Demonstratio enim et scientia affirmativa potior est, quam ipsa negativa, sicut patet primo Posteriorum; et horum eorumdem qui, scilicet sciunt esse aliquid, alium alio magis dicimus scire: sed maxime qui scit quid est et non quantum est, aut quale, aut quod est apta nata facere aut pati, scire autem quid est, est scire formam rei. Amplius autem et in aliis, scilicet proprietatibus scire singula, et quorum sunt demonstrationes, ut sunt propriae passiones: tunc putamus existere, quando scimus quid est, puta ut quid letragonizare, quia scilicet est, mediae inventio, similiter autem et in aliis.

Notandum, quod ipsum quod quid est, non solum invenitur in substantiis, sed etiam in accidentibus, et ideo sicut in substantiis, tunc putamus maxime scire rem, quando scimus quid est: ita etiam in accidentibus, et in aliis proprietatibus, quorum sunt demonstrationes, tunc maxime scimus cum scimus de eis, quod quid est.

Notandum, quod tetragonismus dicitur secundum Geometram superficies quadrati vel quadrangularis, non habentis omnia latera aequalia, sed alteram partem longiorem, cui si velimus invenire quadratum aequale habens omnia latera aequalia, oportet invenire lineam mediae proportionis, et tetragonizare, id est, quadrare tetragonismum. Ad cujus evidentiam notandum, quod regula est in Geometria, quod quandocumque tres lineae sunt proportionales, illud quod resultat ex prima et tertia, est aequale ei, quod resultat ex ductu secundae lineae in seipsam: quod manifestus apparet in tribus numeris proportionalibus, ut sunt duo, quatuor, octo: nam sicut se habent quatuor ad duo, ita se habent octo ad quatuor, et ideo illud, quod resultat ex ductu binarii is octonarium,ent aequale ei, quod resultat ex ductu quaternarii in seipsum, nam bis octo, faciunt sexdecim, similiter quater quatuor faciunt sexdecim. Similiter in proposito, si accipiantur tres lineae proportionales, quarum prima sit duarum palmarum, secunda quatuor, tertia octo, quadrangulus constitutus ex prima linea et ex tertia, erit aequalis quadrato, constituto ex ductu secundae lineae in seipsam; quia secunda linea quae est quatuor palmarum, est quaedam medietas et proportio media inter lineam duarum palmarum, et tertiam quae est octo palmarum. Tetragonizare ergo,idest,quadrare quadrangulum, cujus altera pars est longior, est invenire mediiam proportionem modo praeexposito, et qui hoc scit, scit quid est tetragonizare, id est, quadrangulum quadrare. Deinde cum dicit:

Circa generationes vero et actus, et circa omnem transmutationem opinantur nos perfecte cognoscere, quando cognoscimus principium motus. Hoc autem alterum, et oppositum fini.

Adducit rationem pro scientia considerante de causa efficiente. Dicit ergo, quod circa generationes et actus, et circa omnem transmutationem, tunc supple dicimur maxime scire, quando cognoscimus principium unde mo tus, id est causam efficientem: nam motus est actus mobilis a movente, ut dicitur 3. Physic. ergo scientia considerans de causa movente, videtur esse maxime scientia, et per consequens maxime meretur nomen sapientiae. Addit autem, quod hoc, scilicet principium movens et efficiens, est diversum et oppositum fini, id est, efficiens est principium oppositum principii finis, sicut dictum fuit in primo libro.

Notandum, quod de causa materiali praetermisit facere mentionem, quia materia cum sit ens in potentia, et ens imperfectum quantum est de se, minus quam aliae causae facit ad cognitionem rei, et ideo dato quod aliqua scientia consideret seorsum de causa materiali, non videtur posse haberi ratio, quod illa meretur magis nomen sapientiae. Deinde cum dicit:

Quapropter videtur alterius esse scientiae causarum harum singulas speculari.

Pertractata quaestione annexa concludit conclusionem primarum rationum, ad quaestionem principa lem dicens : quapropter videtur alius, id est, alterius esse scientiae speculari singulas harum causarum.

Et tamen veritas quaestionis principalis est, quod unius scientiae est considerare omnia genera causarum. Cujus ratio est, quia scientiae cujus est considerare effectum, est considerare omnes causas ejus, sicut de domo superius declarabatur: ergo ad illam scientiam pertinet considerare omnes causas. Hoc apparet manifeste in Physica 2. lib. text. com. 28. et inde, et de Metaphysica 5. Metaphysicae cap. de causis, text. com. 2. et inde, licet Physica et Metaphysica, differenter considerent de omnibus causis, sicut dictum est in primo libro. Nec rationes in contrariunr concludunt. Prima est sophistica, et arguit a destructione antecedentis, ut praedictum est. Secunda etiam ratio non valet, non enim sequitur, quod si alicujus scientiae non est considerare omnes causas; ergo nullius. Neganda est consequentia, quia potest esse, quod alicujus unius scientiae sit considerare omnes causas, et alicujus non.