Caput VII.

Avaritia. Idem Vopiscus in Numeriano: Quum Diocletianus apud Tungros in Gallia quadam in caupona moraretur, in minoribus adhuc locis militans, et cum Druyde quadam muliere rationem convictus sui quotitidiani faceret, ac illa diceret: Diocletiane, nimium avarus, nimium parcus es, joco non serio Diocletianus respondisse fertur: Tunc ero largus, quum Imperator fuero.

Tres participes regni. Maximianum, cognomento 0307C Herculium anno Christi 285, Constantium cognomento Chlorum et Galerium Maximianum cognomento Armentarium, anno 293. Quatuor sane principes mundi, inquit Vopiscus in Carino, fortes, sapientes, benigni, et admodum liberales, unum in republica sentientes. Sed haec scribebantur de vivis principibus; et adulatio suberat, ut patet ex libro Juliani Imperatoris de Caesaribus. In Chronico Alexandrino scriptum est, Diocletianum communicasse imperium cum Maximiano Herculio anno tertio imperii sui, et Maximianum Jovium et Constantium in consortium imperii adscitos Nicomediae, 12 Kal. Jun. anno nono imperii Diocletiani, id est, anno Christi 292, ut interpretatur Baronius, seu verius anno 293. Sed postea dicturi sumus de initiis Maximiani Herculii et aliorum. Nunc satis erit admonere graviter errare auctorem Chronici Alexandrini, quum tradit Maximianum Jovium et Constantium factos fuisse Caesares 12 kalendas Junias, quos ad principale fastigium evectos esse kalendis Martiis extra omnem est controversiam.

Enormitate indictionum. Id est, tributorum. Salvianus, libro quinto, pag. 105 secundae et tertiae editionis nostrae: Quibus enim aliis rebus Bacaudae facti sunt, nisi iniquitatibus nostris, nisi improbitatibus judicum, nisi eorum proscriptionibus et rapinis, qui exactionis publicae nomen in quaestus proprii emolumenta verterunt, et indictiones tributarias praedas suas esse fecerunt? Et pag. 107: Decernuntur his nova munera, decernuntur novae indictiones. Item pag. 108 extrema: Nam sicut in onere novarum indictionum pauperes gravant, ita in novorum remediorum opitulatione sustentant: sicut tributis novis minores maxime deprimuntur, sic remediis novis maxime sublevantur.

Desererentur agri. Idem Salvianus, pag. 103. Jam vero illud quale, quam familiare Romanis, quod se invicem exactione proscribunt. Item, pag. 104: Inter haec vastantur pauperes, viduae gemunt, orphani proculcantur, in tantum ut multi eorum, et non obscuris natalibus 0308A editi, et liberaliter instituti, ad hostes fugiant, ne persecutionis publicae afflictione moriantur; et reliqua.

Rationales. Id est, procuratores Principum, quorum cura erat ut in provinciis bona caduca et vacantia fisco vindicarent, quemadmodum ad Ammianum Marcellinum et ad Eusebium observavit vir doctissimus Henricus Valesius. Recte autem hoc tempore mittebantur Rationales, quia multa bona vacabant ob desertionem agrorum.

Ad exhibendos milites. Id est, ad praestanda stipendia militibus. Nam in jure civili exhibere significat suppeditare alimenta et caetera ad vitam necessaria, ut in l. I Dig. De off. praef. urbi, et l. XXXIV Dig., de negotiis gestis. Sic etiam in jure canonico. Extat enim in libro tertio Extravagantium communium, in titulo De censibus, constitutio Benedicti XII, in qua verbum exhibere sumitur pro procurare, ut heic notat glossa, id est, alimenta ministrare. Imo in capite octavo Actorum legitur eodem sensu: In locis autem illis erant praedia principis insulae, nomine Publii, qui 0308B nos suscipiens, triduo benigne exhibuit.

Legem pret. rer. venal. Apposite prorsus ad hunc locum Ammianus Marcellinus, lib. XXII, pag. 226 editionis Henrici Valesii, de Juliano Imperatore agens: Inter praecipua tamen et seria illud agere superfluum videbatur, quod nulla probabili ratione susceptae popularitatis amore vilitati studebat venalium rerum, quae nonnunquam secus quam convenit ordinata, inopiam gignere solet et famem. Vilitatem vocabant antiqui, cum res parvo pretio constabant, ut pluribus ostendit idem Valesius ad hunc Ammiani locum. Arnobius in libro primo adversus Gentes: Saepenumero maximos annonae fuisse proventus, vilitates atque abundantias rerum tantas, ut commercia stuperent universa, pretiorum auctoritate prostrata.

Lex necessitate ipsa. Quoniam leges ea intentione latae sunt, ut proficiant, non ut noceant, ut ad Avitum Viennensem episcopum scribit Papa Symmachus. L. Valerius apud T. Livium, lib. XXXIV, loquens de abrogatione 0308C legis Oppiae: Cui non apparet ob inopiam et miseriam civitatis, quia omnium privatorum pecuniae in usum publicum vertendae erant, istam legem scriptam, tamdiu mansuram, quamdiu causa scribendae legis mansisset?

Magna pars civitatis. Nicomediae, ubi habitabat Diocletianus, quam vero studebat urbi Romae coaequare, ut statim dicet Lactantius. Sic Constantinus M. Constantinopolim Romae desideravit aequare. Fragmentum de Constantio Chloro et Constantino M. editum ab Henrico Valesio post Ammianum Marcellinum, pag. 475: Constantinus autem ex Byzantio Constantinopolim nuncupavit ob insigne victoriae: quam velut patriam cultu decoravit ingenti, et Romae desideravit aequari. Eutropius, lib. X, loquens de Constantino: Primus urbem nominis sui ad tantum fastigium evehere molitus est, ut Romae aemulam faceret.

Licitum consuetudine. Comoedia Queroli. Non facile intelligo perjurium joculare quid putas. Tamen transeamus quod, ut video, consuetudo jam fecit leve. S. Ambrosius, 0308D epist. 64: Numquid ideo licet, quia non est prohibitum?