Caput XIX.

Proceditur kal. maiis. Anno Christi 305, ut diximus. Mendum itaque est apud Zozimum et in Fastis Idatianis, ubi ista contigisse dicuntur Diocletiano IX, 0331D et Maximiano VIII conss., die kal. aprilis. Alii abdicationem Imperatorum ponunt in die 11 kal. maii, ipsis Palilibus; Labbeus kalendis augusti, nescio quo auctore. Sed nunc neque de anno, neque de die disputare fas est, post tam luculentam et accuratam abdicationis istius historiam, quam nobis exhibet Lactantius.

Constantinum o. intueb. Ex hoc loco et ex pluribus aliis veterum scriptorum testimoniis probari potest Constantinum apud Diocletianum fuisse eo tempore quo ista agebantur. Quare necesse est mendum esse in fragmento de Constantio Chloro et Constantino, pag. 472, ubi scriptum est, Severum et Maximinum Caesares factos, Constantino nihil tale noscente. Ubi legendum est, Constantio, absque quo et abdicatio facta, et Caesares suffecti, ut docet Lactantius.

Maximianus ipse. Galerius, cognomento Armentarius.

0332A Purpuram sumpserat. Magni momenti sunt haec verba, neque leviter praetereunda. Signant enim locum ubi Galerius Maximianus adoptatus est a Diocletiano, nimirum prope Nicomediam. Quippe altum de ea re silentium est apud antiquos historiarum scriptores, nisi quod in Chronico Alexandrino scriptum est Maximianum Jovium et Constantium in consortium imperii adscitos esse Nicomediae. Sigonius, in libro primo de Occidentali imperio, putat id factum esse in Illyrico. Sed errare illum evincit hic locus Lactantantii. Rursum heic annotandum est: Diocletianus et Maximianus sicut uno eodemque die imperium deposuerunt, prior ad Nicomediam, alter apud Mediolanum, ita uno eodemque die Caesares adoptatos ab illis fuisse, Galerium quidem a Diocletiano ad Nicomediam, Constantium vero ab Herculio in Italia, ac forte an Mediolani.

Requiem petere. Hinc haud dubie orta communis opinio Diocletianum semel volentem ac spontaneum imperio exuisse propter senium et infirmam valetudinem, 0332B et id ab eo factum post diutinam deliberationem, ut colligunt, et recte, viri docti ex veteri panegyrico, qui Maximiano Herculio et Constantino dictus est post nuptias Constantini et Faustae. Verum Lactantius arcanum istius historiae aperuit, quod se ignorare fassus est Eusebius in libro primo de Vita Constantini, cap. 18, ubi, ait, seniores Augustos nescio quo pacto imperio se abdicasse. Ruffinus, lib. VIII, cap. 15, ait Diocletianum Augustum in id vanitatis atque amentiae pervenisse, quo depositis cum collega pariter Augusto regni insignibus, privati et plebeii post imperium viverent. At Constantinus in oratione ad sanctorum coetum cap. 25, cui astipulari videtur Eusebius, lib. VIII, cap. 13, diserte affirmat Diocletianum ob mentis alienationem sponte se imperio abdicasse: quem Valesius in annotationibus suis refellit, et merito. Sed erat idem Valesius in eo, quod ait consilium de abdicando imperio diu ante persecutionem cepisse Diocletianum, tunc scilicet, cum de Persis 0332C aliisque barbaris nationibus Romae triumphavit. Nam ex serie istius lucubrationis Lactantianae constat consilium de abdicando imperio captum fuisse post commotam persecutionem, post reditum Diocletiani ab urbe, post vicennalia repleta, adeoque post difficilem illum morbum, cujus vi demotum de mentis suae statu visum fuisse Diocletianum tradit Eusebius. Praeterea triumphus actus non est ante persecutionem, ut supra ostensum est.

Severum et Maximinum. Fasti Idatiani Diocletiano IX et Maximiano VIII consulibus: His conss. deposuerunt purpuram privati effecti Diocletianus et Maximianus, et vestierunt Severum et Maximinum; Severum quidem Herculius apud Mediolanum, Maximinum Diocletianus ad Nicomediam. Sed male apud Eusebium in Chronico, ubi scriptum est Galerium solum biennio Augustum imperium tenuisse, et anno post seniorum Augustorum abdicationem Maximinum et Severum a Galerio Maximiano Caesares factos. Ita quidem in plerisque editionibus. Sed in Veneta anni 1483, 0332D et in antiquis codicibus manuscriptis a Pontaco laudatis, tum etiam in vetustissimo et optimo codice Colbertino, ea desunt quae de Galerio solo imperium per biennium obtinente illic dicuntur, et substitutio Severi et Maximini Caesarum ponitur in eodem anno quo facta est abdicatio. Petavius tamen vulgatam Eusebiani Chronici lectionem propugnat in libro XI de Doctrina temporum, cap. 34, et verba illa de Galerii biennio sic interpretatur, ut is biennio solus, id est, nondum creatis Caesaribus, imperasse dicatur, Caesares autem electos anno illo quo Constantius excessit e vivis. Itaque in libro XIII, qui est chronologicus, colligere se ait ex fragmento anonymi Scriptoris, qui post Ammianum Marcellinum Valesii editus est, Severum aliquanto antea copiis in Italia praefuisse, quam Caesar fieret, neque tam cito eam dignitatem adeptum, sed eodem fere tempore quo Constantinus Constantii filius. Quae omnia falsa esse agnosceret sane 0333A Petavius, si librum istum Lactantii videret.

Severum et Maximinum. Certum est haec acta Nicomediae fuisse, ubi tunc erant Diocletianus et Galerius Maximianus. Et tamen Socrates in initio suae historiae, ut quidem verterunt Musculus, Christophorsonus et Valesius, ait Galerium post abdicationem Diocletiani et Maximiani Herculii profectum in Italiam, duos Caesares, Maximinum in Oriente, Severum in Italia constituisse. Aliter vertit Epiphanius scholasticus, et quidem congruentius ad veritatem historiae: Cum Diocletianus et Maximianus Herculius privatam elegissent vitam, et Maximianus Galerius, qui cum eis imperaverat, tenens Italiam, duos Caesares fecisset, Maximinum in Oriente, et Severum in Italia, tunc Constantinus in Britannia patre mortuo ordinatur imperator. Utcumque se res habeat, manifestum est Socratem existimasse Maximinum et Severum factos fuisse Caesares, postquam Italia cessit in ditionem Galerii, quae tempore abdicationis evenerat Constantio. Atque in eadem sententia fuisse videtur etiam 0333B Eutropius in initio libri decimi, ubi scribit Galerium, cum Italiam quoque sinente Constantio administrationi suae accessisse sentiret, Caesares duos creavisse. Errat ergo uterque, cum ex Lactantio appareat Caesares factos esse apud Nicomediam eodem tempore quo seniores Augusti deposuerunt imperium . . . Occasio illis errandi, ut arbitror, illa fuit, quod cum Maximianus Herculius abdicasset apud Mediolanum, praesente Severo, qui ab eo factus est Caesar, et ab eo purpuram accepit, crediderunt haud dubie utrumque Caesarem in Italia factum esse a Maximiano, non distinguentes inter Maximianum Herculium et Galerium Maximianum, id vero fieri non potuisse, nisi post abdicationem. Vide Sigonium in libro secundo de Occidentali imperio.

Susum. In superiori parte, in loco signato, ut ait Papias. Veteres dicebant susum, pro sursum, ut pluribus ostendit in suo Glossario vir clarissimus Carolus Dufresnius. Et Rigaltius ad librum secundum 0333C Testimoniorum sancti Cypriani ad Quirinum, cap. 28, ubi legitur, vocavit coelum sursum, annotat in Beneventano et Veronensi codicibus legi susum.

Sciscitari vel haesitare. In veteri libro scriptum est stare, et in margine haesitare, per speciem emendationis. Ego utramque lectionem puto falsam esse, et vocem sciscitari melius convenire huic loco.

Constantino repulso. Vel unicus hic locus, quamvis alia argumenta non desint, ostendit Constantinum non fuisse factum Caesarem cum Severo et Maximino. Illud ipsum probatur etiam ex silentio scriptorum illius aevi, et ex quibusdam antiquis inscriptionibus exaratis post abdicationem Diocletiani, et ante obitum Constantii; in quibus post Constantium et Galerium Augustos, Severi et Maximini Caesarum nomina inscripta sunt, omisso nomine Constantini. Harum unam exhibet Onuphrius Pavinius in libro secundo Fastorum, alteram Gruterus, p. 178. Praeterea haec erat dispositio a Diocletiano introducta in administratione reipublicae, quam in perpetuum conservari 0333D debere contendebat Galerius, ut quatuor tantum essent principes, duo majores, qui summam rerum teneant, item duo minores, qui sint adjumento, ut docet Lactantius, c. 17 hujus operis. Itaque, cum postea Galerius accepisset mortem Constantii, et Constantinum in loco ejus positum, cum valde cuperet imperium tenere solus, nec tamen vellet ordinem mutare in republica constitutum, maluit collegam Augustum assumere, quam tertium Caesarem extra numerum nuncupare, ut ait Lactantius in capite 25 ejusdem historiae. Ex his quae hactenus dicta sunt manifeste colligitur Constantinum non fuisse factum Caesarem cum Severo et Maximino. Et tamen in Epitome Victoris ista leguntur: Constantius Constantini pater atque Armentarius Caesares Augusti appellantur, creatis Caesaribus, Severo per Italiam, Maximino Galerii sororis filio per Orientem; eodemque tempore Constantinus Caesar efficitur. Negari sane non potest quin Constantinus 0334A fuerit Caesar, cum id nummi plures proferant, in quibus visitur imago ejus laureata, cum hac inscriptione: Constantinus Nob. Caes. In uno vero et praenomina etiam Constantini leguntur hoc modo: Fl. Val. Constantinus Nob. C. Credidit vir eruditissimus, innixus auctoritati Aurelii Victoris, Constantinum a Maximiano Augusto et socero consecutum esse dignitatem Caesaris eodem mense quo Constantius pater ejus Augustus est renuntiatus. Contra Josephus Scaliger, in animadversionibus ad Eusebium, p. 247, contendit eum non fuisse Caesarem sub patre, sed sub Galerio, tametsi postea annotat nullam historiam referre eum Caesarem a Galerio dictum. Si isthaec Lactantii Historia viris doctissimis nota fuisset, haud dubie ab his scribendis abstinuissent, quae veritati consentanea non sunt. Nam primo certum est, uti diximus, Constantinum non fuisse factum Caesarem cum Severo et Maximino. Deinde non potuit eodem tempore fieri Caesar a Maximiano Herculio, cum apud eum non esset, sed apud Diocletianum. Neque tum Herculius 0334B socer ejus erat, quandoquidem Constantinus Faustam Herculii filiam duxit tantum post obitum Constantii, ut dicemus suo loco. Denique videbimus infra Lactantium docere Constantinum Caesarem a Galerio dictum fuisse: quod apud nullum historicum reperiebatur aetate Scaligeri.

Purpuram injecit. Ut eum veste imperatoria indueret ac vestiret quem Galerius veste privata exuerat. Vestire enim est vocabulum quo tum significabantur insignia summae potestatis. Fasti Idatiani: Vestierunt Severum et Maximinum. Et Lactantius in hoc capite loquens de Severo: Misi ad Maximianum, ut ab eo induatur.

Veteranus rex. Eleganter Diocletianum vocat veteranum regem, quia regnaverat per annos viginti integros, tanquam si propterea meruisset privilegia similia iis quae concessa erant militibus qui per viginti annos in legione vel vexillatione militaverant.

In patriam dimittitur. Id est, Diocleam prope Salonas 0334C Dalmatiae oppidum, ubi praeclaro otio consenuit.

Scutarius. Varia scutariorum genera fuerunt in palatio imperatorum romanorum, de quibus agit Henricus Valesius in annotationibus ad Ammianum Marcellinum, p. 33.

Protector, mox tribunus. Per eosdem gradus, sed non ita cito, ad imperium pervenerat Constantius. Fragmentum editum ab Henrico Valesio, p. 471: Constantius D. Claudii optimi principis nepos ex fratre, protector primum, exin tribunus, postea praeses Dalmatiarum fuit. Protectores autem dicti sunt ex eo quod principis latus protegerent, et ad custodiam corporis ejus electi erant. Horum alii in comitatu manebant, alii in provincias cum comitibus et magistris militum mittebantur, quidam etiam ad custodiam limitis ex ea schola erant deputati. De his pluribus agit Henricus Valesius in annotationibus ad Ammianum Marcellinum, p. 33, 46, 152.