In Caput XXXIII.

Jam decimus octavus annus. Annus decimus octavus Galerii Maximiani coepit kalendis martiis anni 309: quo 0420A exeunte, vel circiter, eo morbo is afflictus est, usque ad anni sequentis finem, ac initium anni 311, quo post kalendas martias, ac tribunitiam potestatem vicesimam susceptam (vide edicti, quod infra habes capite proximo, Inscriptionem, apud Euseb. lib. VIII, c. 17 Eccl. Hist.) , edictum in Christianorum gratiame misit, et post kal. maias ejusdem anni, cum futura essent Vicennalia kal. martiis anni 312 miseram efflavit animam. Haec et plura Ant. Pagius Diss. Hypat. p. 159, quem in hoc puto sequendum.

Percussit eum Deus insanabili plaga. In animo habuit illud II Macchab. c. 9, v. 5: Sed qui universa respicit, Dominus Deus Israel, percussit eum insanabili et invisibili plaga. Sic de Herode Eusebius et Nicephorus: Θεήλατος αὐτὸν καταλαβοῦσα μάστιξ, εἰς θάνατον συνήλασεν. Atque hoc pronuntiarunt Herodi, qui ab eo de morbo consulebantur: Ποινὴν τοῦ πολλοῦ καί δυσσεβοῦς (dele particulam καὶ cum Nicephoro et aliquot libris, τὸ πολὺ δυσσεβὲς, multa impietas) ταύτην εἰσπράττεσθαι ὁ θεὸς (vide an fuerit, τὸν θεὸν) παρὰ 0420B τοῦ βασιλέως; Hanc multiplicis impietatis poenam Deum a rege exposcere. Docent hoc exempla plurima, solemnem hanc esse, aut immanis sacrilegii et impietatis, aut aliorum atrocium scelerum poenam. Aliquot ego nunc festinans recitabo. Pheretima, plus quam foemina in exigendis ab hostibus suppliciis, viva in vermes efferbuit, teste Herodoto, libro quarto in fine. Pherecydes Syrus, linguae adversum deos incontinentissimae impurissimaeque, quam foede perierit, seu pediculis, seu serpentibus e corpore ipso enatis, narrabit Aelianus Var. Hist. l. IV, c. 28, et Plin. VII, 51. Sulla, homo crudelitatis notissimae, phthiriasi periit, uti tradit Plutarchus; eodemque morbo Eunus, servus praestigiator, dira fax atrocis servorum in Sicilia belli adversum dominos Romanos. Herodem magnum, de quo coepi dicere, τοῦτε ἤτρου φλεγμονὴ, καὶ αἰδοίου σηπεδὼν σκώληκας γεννῶσα, plane gemina his Galerii malis, e medio abstulere; de quibus Eusebius, et vetustior eo Josephus, adeundi. Occubuit 0420C et nepos ejus Agrippa σκωληκόβρωτος, qui et ipse Herodes dictus, Act. XII, 23: Claudius Herminianus in Cappadocia, cum Christianos crudeliter tractasset, solusque, in praetorio suo vastatus peste, vivus vermibus ebulliisset: Nemo sciat, inquit, ne spe gaudeant Christiani. Postea, cognito errore suo, quod tormentis quosdam a proposito suo excidere fecisset, pene Christianus decessit; narratio est Tertulliani, lib. ad Scapulam, c. 3, ubi plura videas licet. Caput Haereticorum Arrius tetro correptus morbi genere, cum ejus foetorem ne ipsae quidem cloacae ferrent, disruptis effusisque intestinis, impuram animam eructatus est. Socr. Schol. Hist. Eccl. l. I. His accensendus etiam Julianus, Parabatae avunculus, de quo vide laudatos Baluzio. Plures dabunt, Plutarchus in Vita Sullae; Helladius apud Photium, p. 870, edit. Schotti; et Schottus ipse in notis ad Aur. Victoris Sullam. Plures iterum Sam. Bochartus ὁ θαυμάσιος, part. II, l. IV, c. 18 Hieroz. Has similesque historias gravi judicio prosequitur B. Hieronymus ad illud Zachariae, cap. 0420D XIV, v. 12: Tabescent carnes eorum, etc. Nos autem dicemus, inquit, omnes persecutores qui afflixerunt Ecclesiam Dei, ut taceamus de futuris cruciatibus, etiam in praesenti saeculo recepisse quae fecerint. Legamus ecclesiasticas historias; quid Valerianus, quid Decius, quid Diocletianus, quid Maximianus, quid saevissimus omnium Maximinus, et nuper Julianus, passi sint; et tunc rebus probabimus etiam juxta litteram, etiam prophetiae veritatem esse completam, quod contabuerint carnes eorum, et oculi computruerint. Unum his nunc addam illud B. Greg. Nazianzeni, invect. 11: Νόσους μὲν δὴ τῶν ἀσεβῶν (miro errore editio Hervagii habet εὐσεβῶν) ἐνδίκους, καὶ ῥήξεις οὐκ ἀφανεῖς, καὶ πολυτρόπους ἄλλας πληγὰς καὶ μάστιγας, οἷς τετολμήκασι παραπλησίας, καὶ θανάτους οὐ κατὰ τὸ εἰωθὸς χαρήσαντας, καὶ τὰς ἐν αὐτοῖς τοῖς δεινοῖς ἐξαγορεύσεις καὶ ἁνονήτους μεταμελείας, τἀς τε δὶ ὀνειράτων παιδεύσεις, καὶ τὰ καθ᾽ ὕπαρ φαντάσματα, τίς ἃν ἀξίως ἐκτραγωδήσειεν.

0421A Ulcus malum. Eusebius, l. VIII, c. 16, ait, primum fuisse apostema, dein ulcus in imo fistulosum. Plura ipse.

Medici secant, curant. Languidiora haec sunt, nisi scripseris, Medici secant, urunt, curant. Corn. Celsus, l. VI, c. 18, num. 3, ubi de partium istarum malis hujus generis: Si medicamenta vincuntur, hic quoque scalpello, quidquid corruptum est, sic, ut aliquid integri secum trahat, praecidi debet. Illud quoque aeque perpetuum est, exciso cancro vulnus esse adurendum. Adjice sequentia, ubi de motu, mananteque ex eo sanguine. S. Pacianus in Paraenesi Prudentes aegri medicos non verentur, ne in occultis quidem corporum partibus, etiam secaturos, etiam perusturos. Meminimus quosdam remota etiam et verecunda corporum non erubescentes, in ferro, et cauterio, et gravissima illa pulveris mordacitate, durasse. Et quantum est illud, quod homines praestiterunt? Peccator timebit? peccator erubescet perpetuam vitam praesenti pudore mercari? et offerenti manus Domino vulnera male tecta 0421B subducet? Inferius etiam eodem simili saepius utitur.

Cicatricem scindit vulnus. Baluzius testatur in veteri libro fuisse, sed inducta jam cicatrice, scindit vulnus, ubi ille scribendum scribenum censet, scinditur. Ego malim, scindit se, quomodo Virgil. scindit se nubes.

Levi corporis m**. Motu bene reponere videtur Baluzius: amplius vero requirit syntaxis, ut scribas, vulnerato; Galerio nempe vulnerato plus decurrit sanguinis.

Albescit ipse. Id est, pallescit, quomodo pallor albescens dicitur lib. de Ira Dei, cap. 5.

Tenuatur. Ut Virgil.:

Ipsi autem macie tenuant armenta volentes.

Cessere magistri. Ita se emendasse, commentario ad Apotheosin Homeri, scribit ampliss. Cuperus, et hanc esse sententiam: optimos magistros, qui aderant, non potuisse curare Galerium, et propterea 0421C ex aliis regionibus alios attractos fuisse. Sicque eumdem alibi sui temporis aruspicum magistrum, inventoris nomine, vel certe veteris aruspicis, Tagem appellasse. Fateor, et me primo intuitu Virgilianos istos versus agnovisse, qui leguntur prope finem libri tertii Georgicorum.

Undique medici nobiles trahuntur. Lact. Inst. VI, c. 4: Quos cupiditas, aut voluptas praecipites trahit. Ammianus, l. XXVIII: Ex praejudiciis variis plures a disjunctissimis regionibus trahuntur.

Apollo et Asclepius. Lactantium etiam in editis maluisse uti Graeco nomine, quam latino, monuit ὁ πάνυ Gronovius, Observ. ad script. ecclesiast. pag. 182. Quod et ipsum facere nonnihil videtur ad asserendum hoc scriptum auctori suo; quippe in quo videamus eodem modo vocem illam recurrere, Asclepius, non Aesculapius.

Malum recidit introrsus. Lact. VI, 17: Neque enim capere videtur natura, ut aliquid in contrarium recidat.

0421D Odoritatem. Mihi videtur fuisse apud Lactantium, odor ita teter, aut odoris foetor. Hegesippus lib. V, c. 2: Omnes artus caesorum civium diro odore foetebant.

Comestus a vermibus. Baluzius legit . . . et urinae comesti a vermibus, exitus nempe. At amplissimus Cuperus, comestus a vermibus est: et in . . . Mihi videntur aptius haec jungi sequentibus, si scribamus comestur; hoc enim melius respondet verbis, solvitur et tollit. Comest activum usurpavit etiam Cicero, teste Nonio, apud quem plura vide. Diomedes grammaticus etiam passivum, quod nunc adhibui, docet fuisse in frequenti usu. In passivo autem, inquit, declinatur edor, ederis, estur; item ambedor, et comedor. Simplex estur occurrit apud Plautum, Ovidium et Columellam.

Cocta et calida animalia. Forsan legendum, incocta et calida animalia . . . . adhuc nempe viva, sed secando 0422A aperta, qualia memini a medicis interdum applicari. Sed pro hoc vehementer non pugno.

Inaestimabile. Sic Lact. lib. I, c. 16: Cum hominum vis incredibilis, numerus sit inaestimabilis. Sic inaestimabiles acervi, vulgus inaestimabile barbarorum, et alia illius aevi scriptoribus frequentissima, quibus interdum aestimare, prope idem atque numerare, aut potius de numero conjecturam facere; ut Amm. Marcellino lib. XXXI: Ita sunt caesi, ut ex praedicto numero non plus, quam quinque millia, ut aestimabatur, evaderent.

Tabescendorum viscerum. Tabescendus qua ratione, aut qua analogia dici possit, non video. Pro eo mallet aliquis forsan tabidosorum, quae vox occurrit in Apologetico Tertulliani, cap. 14. Sed Lactantius dicendi artem diu professus in plerisque multo scripsit castigatius. Verius igitur tabescentium restitui posse auguror; quomodo et Cyprianus de Bono patientiae: Accedit vulnerum vastitas, et tabescentes ac fluentes artus edax quoque vermium poena consumit. Aut, si neque 0422B hoc satis placet, tabe exesorum.

Pernicies fecunda. Eleganter et proprie; nam pernicies a pernecandis aut partibus, aut corpore toto dicitur: unde conjungitur saepe cum peste, saluti autem opponitur. Sic Div. Inst. lib. VI c. 24: Ergo satius est, aut effundere conscientiam, aut nos ipsos ultro aperire animum, et perniciem rescissis vulneribus effundere.

Inflata discreverat. Id est, decreverat, contractior, sive brevior facta. Glossae veteres, discrescere, ἀπομειούσθαι.

Annum perpetem. Lactantius lib. VII, cap. 26: Tunc per septem annos perpetes intactae erunt sylvae. Habes etiam apud Sulp. Severum, Dialogo I item Mamertinum in panegyricis aliquoties, et alios.

Novi doloris urgentis. Scribendum puto: Nova vi doloris urgentis, aut, urgente per intervalla. Cyprianus ad Demetrianum: Tunc torquendus fuissem, tunc ad confessionem criminis vi doloris adigendus. Am. Marcell. l. XXXIX: Sensit immensa in quadam urgente 0422C morborum, ultimae necessitatis adesse praescriptum.

Satisque pro scelere facere. Lact. lib. V, cap. 13: Ut pro facinore suo satis faceret; lib. VII, cap. 1: Satis et huic parti faciamus.