In Caput XLIV.

De Mauris atque Italis nuper extraxerat. Usitatius, contraxerat. Arbitror tamen et alterum alicubi locum habere.

Ad utrumque paratus. Virgilii est:

Fidens animi atque ad utrumque paratus.

Aen. II, vs. 61. Alterum:

. . . . Neque his fuga nota, neque illis.
quod paulo post sequitur, habes Aen. lib. X, vs. 755.

Commonitus in quiete Constantinus. Multa ad hunc locum amplissimus Cuperus, quae cum lectoribus euriosis placitura esse non dubitem, tanto pauciora erunt, quae a me nunc adjicientur. Ac de veritate hujus historiae cum nemine serram longae contentionis ducere velim, probe memor eorum, quae se narrat Eusebius ab ipso Constantino audivisse; item eorum 0427D quae pie dicuntur ab his, qui monent satis probabile habendum, Deum, ut primam christianae religionis originem plurimis, ita ejusdem sub Constantino latissime propagandae progressum, saltem hoc uno, si non et pluribus miraculis adjuvisse. Verumtamen in talibus, non quid hominibus, sed quid Deo fuerit visum, unice spectandum arbitror; adeoque quid vere factum in historiis non dubiae fidei narretur, non quid humani judicii imbecillitas conveniens futurum fuisse arbitretur. Ergo si, bona cum pace secus sentientium, licebit mihi in hoc aliquid autumare, existimo apparitiones duas, secundum loca, modum et tempora multum diversas, misceri in unam. Cum Julianus coelestis sacramenti desertor nefarius, gregem Dominicum vafritie pariter et crudelitate summa vastaret, inque eum rabiem quoque Judaeorum concitaret, non in vestimentis modo hominum, uti testantur plurimi, sed et in coelo signum crucis, et hoc 0428A quidem splendidissimam in faciem emicuisse, narrant auctores non levis fidei. Ex quibus audiamus, si placet, unum, Nazianzenum nempe, notae sanctitatis et constantiae Patrem. Invectiva in Julianum secunda is ita loquitur: Ὃ δὲ ἔτι τούτου ( Deest vox τούτου in Ed. Gr. Lat. Par. A. 1630) παραδοξότερον καὶ περιφανέστερον, ἔστη φῶς ἐν τῷ οὐρανῷ τὸν σταυρὸν περιγράφων, καὶ τὸ πρότερον ἐπὶ γῆς ἀτιμαζόμενον τοῖς ἀθέοις καὶ σχῆμα, καὶ ὄνομα, νῦν ἐν οὐρανῷ δείκνυται πᾶσιν ἐπίσης, καὶ γίνεται τρόπαιον τῷ θεῷ τῆς κατὰ τῶν ἀσεβῶν νίκης, τρόπαιον. ( Eadem habet hoc loco τροπαίου, pro τρόπαιον) παντὸς ὑψηλότερον· πρὸς ταῦτα τί φήσονται ( Eadem φήσουσι) οἱ τοῦ αἰῶνος τούτου σοφοί. Hoc si reclamante veritate scripsisset Gregorius, eopse propemodum tempore, quo facta ferebantur, quam male consuluisset pietati christianae! Mea igitur opinio est, vidisse quidem etiam Constantinum crucis figuram in somnio nimirum divinitus profecto. Sin vero vidisset etiam in coelo, vix tacuisset hoc loco 0428B tam opportuno Nazianzenus; vix omisisset Lactantius; aut certe clarius et magis dilucide narrasset. Posset etiam dici, satis visum Deo, pium imperatorem, et ad fovendam religionem sanctam impigre omnia facientem, apparitione gratiosa per quietem monere atque instigare: Paganis vero et Judaeis ad disturbandos impios conatus majore opus fuisse terrore. Sed veniam mihi dent altius haec rimari atque excutere soliti, si non satis perite videor in his versari. Eusebium fusius de viso isthoc differentem cum forte legerem, videbar mihi tempus, quo contingeret illud Constantino, videre clarioribus ab Eusebio ipso verbis designatum, quam visum id est interpretibus, viris me partibus multis doctioribus. Ait Eusebius lib. I de Vita Constantini, c. 28: Ἀμφὶ μεσημβρινὰς ἡλίου ὥρας, ἤδη τῆς ἡμέρας ἀποκλινούσης, hoc imperatori, monstratum fuisse. Nec multo aliter vel Nicephorus, vel Socrates, Zonarasve. Pugnare videntur illis haec duo, de meridie, sive circa meridianas horas, et inclinante in vesperam die, cum sint eadem. Nam 0428C Isidorus lib. XX, c. 3, diserte ait, id etiam tempus meridiem appellari, quod post medium diem est; et Censorinus de Die nat. cap. ult. de meridie id factum dici, quod factum est ante supremam, id est, ut plurimi exposuere, ante occasum solis. Nam et in XII Tabulis scriptum erat, sol occasus suprema tempestas esto. Plaetoria tamen (lex alii legunt praetoria) tempus jussit esse supremum, quo praetor in comitio supremam pronuntiavit populo, teste Varrone de L. L. lib. V. Hinc dies in meridiem vergere dicitur Ammiano Marcellino, lib. XVI, in Allocutione Juliani. Idem lib. XXXI, p. m. 455: Exorsumque praelium, vergente in meridiem die, tenebrae occupavere nocturnae. Ex his patet, Eusebium isthic non scripsisse pugnantia: sed meridiem dici apud veteres etiam horas occasum solis propius antecedentes sed haec eo tantum spectare velim, ut quodnam tempus ab Eusebio designetur, declarent: de visione ipsa pluribus in praesens agere nec vacat, nec forsitan attinet.

0428D Cumque repente populus. Quae notat ampliss. Cuperus, fateor mihi venisse in mentem, antequam advenissent litterae ipsius: nisi quod pro Cumque, cum, deleta particula enclitica, et loco τοῦ erant, quod vir ille doctissimus reponit, dabat mihi conjectura mea suggerebat, aut edebat. Quod posterius si cui probatum fuerit, pro debita, forsan legendum elata, aut sublata voce. Circenses autem solemne munus natalibus principum, sive eos, principes darent populo, sive senatus populusque honori dicaret principum. Jul. Capitolinus in Antonino Pio, c. 5: Circenses natali suo dicatos non respuit, aliis honoribus refutatis.

Manus Dei supererat aciei. Biblica haec phrasis esse videtur. Vide Ps. XXXVIII (lat. XXXVII) , 2; Ps. XXXIX, 11, etc.

Proterretur. Opinor ego vocem miles huc reponendam esse.

Primi nominis titulum. Ex amplissimi Cuperi ad hunc locum conjecturis amplector eam, quae statuit 0429A Constantino nominique ejus primum inter Augustos illos locum.