Articulus IV. Analysis libri quarti.

0838C

Miratur Lactantius, ac deplorat caecitatem hominum, qui relicto veri Dei cultu, fictitios plures alios, eorumque simulacra venerari coeperunt (cap. 1) . Inde enimvero prodierunt injustitia, impietas, dissidia, fraudes, scelera, caligo et tenebrae. Septem tamen, sublata sapientia, de rebus naturalibus disputaverunt, qui per antonomasiam cognominati sunt sapientes. Sed parvus horum, ab aliis arrogantiae et inscientiae condemnatorum, numerus insipientiam caeterorum omnium redarguebat. Alii autem post eos philosophi frustra ubi quaesierunt sapientiam, ubi non erat (cap. 2) . Pythagoras enim et Plato illius et veritatis indagandae causa accesserunt ad Aegyptios, Magos 0838D et Persas, minime vero ad Judaeos, apud quos solos illa remanserat. Arbitratur autem Lactantius illos inde divina providentia aversos, ne scirent veritatem, quam Deus constituerat, appropinquante ultimo tempore, per Ducem magnum patefacere. Quod quidem in hoc libro demonstrandum aggreditur, postquam ostenderit sapientiam non posse a religione divelli.

Manifestum itaque prius id facit, quod jam in libro primo demonstraverat, sapientiam non inveniri in multorum deorum cultu, sed in vera religione, qua unus dumtaxat Deus colitur, nec idcirco a sapientia separari potest (cap. 3) . Plurium siquidem deorum cultus et rationi et naturae adversatur, quia sicut unius hominis unus pater, et unus dominus, ita et unus 0839A tantum Deus est. Quin etiam sicut matrimonium verum esse non potest, ubi una mulier multos viros habet, sic nec religio vera est quae multos deos veneratur. Sapientia igitur jubet ut unum tantum Deum amemus, sicut patrem, et religio ut eum timeamus, tamquam Deum (cap. 4) . Neutra itaque potest a se invicem separari. Quamobrem philosophi, filiis abdicatis aut servis fugitivis similes, non accipient haereditatem coelestis regni, quia verum sapientiae et individuae comitis ejus religionis fontem Deum ignoraverunt. Neque respondeas hanc a Platone et Tullio agnitam. Non enim eum uni veroque Deo cultum reddiderunt, qui debetur omnium soli patri, domino, rectori, ac vitae et necis potestatem habenti.

Nobis autem hanc sapientiam et religionem patefecit 0839B Deus verus, de quo et operibus ejus antequam auctor noster disputet, sacrorum prophetarum nostrorum, qui plura de illo praenuntiarunt, aetatem breviter explanandam esse censuit (cap. 5) . Ex hac quippe narratione omnes facile intelligent primo illos graecis scriptoribus esse antiquiores: secundo vera esse, quae de Christo vaticinati sunt, quandoquidem haec quomodo praedixerant completa vidimus.

Quibus praemissis, narrat Deum, antequam mundi opus adoriretur, genuisse spiritum, patria virtute pollentem, quem filium suum et Deum appellavit (cap. 6) . Ab omnibus autem sive profanis, sive sacris vatibus hanc generationem annuntiatam fuisse comprobat, ac nominatim Trismegisti, Sybillae et Salomonis testimonio. Tametsi vero nomen filii Dei, qui 0839C sua potestate ac prudentia mundum condidit, soli ipsi et Patri suo sit cognitum, ille nihilominus Jesus vocatur ab hominibus (cap. 7) . Varias autem reddit rationes cur neutiquam propria, sed potestatis et regni nuncupatione cognominetur Christus, non vero Chrestus, quemadmodum ignari quidam dictitabant.

Ad haec vero, ille luculenter ostendit non primam tantum aeternamque Christi generationem, sed secundam quoque, qua homo factus est, ab Hieremia semel et iterum renuntiari (cap. 8) . Sed quia duplex illa generatio non minimas animis plerorumque hominum, ac quorumdam quoque christianorum obduxerat tenebras, priorem sic explicat: Filius Dei a suo Patre solo sine feminae permixtione genitus fuit. Quo autem modo genitus sit, etiamsi nemo scire, aut enarrare 0839D homo queat, ex sacris tamen litteris discimus eum Dei esse sermonem et rationem. Is vero spiritus est, quem Deus Pater ex Deo Deum, non tacite, sicut angelos, sed de ore suo vocalem, non utero, sed mente concepit et generavit. Quamobrem jure merito sermo et verbum Dei dicitur, manetque in aeternum. Quod quidem Auctor noster clarius enucleare conatur facta cum angelorum creatione et hominum voce comparatione; ac prophetarum Davidis, Salomonis, et Johannis evangelistae verbis stabilit ac confirmat. Quia vero ille vox et sapientia Dei est, Graeci idcirco ipsum melius λόγον, quam Latini verbum sive sermonem appellavere. Addit Lactantius λόγον hunc Zenoni et Trismegisto non fuisse penitus incognitum (cap. 9) .

0840A Suprema porro Dei dispositione oportuit eum, appropinquante saeculi termino, in terram, non in virtute angeli (ipsa Auctoris nostri verba sunt), aut potestate coelesti, sed in figura hominis et conditione mortali descendere, ut homines doceret justitiam, et templum, id est, Ecclesiam Deo constitueret (cap. 10) . Ut omnes autem facilius agnoscant in hac sola Ecclesia, seu religione, sapientiam inveniri, demonstraturum se esse pollicetur ea suum sortitum esse effectum oracula, quibus sacri prophetae praenuntiaverunt fore ut Filius Dei nasceretur sicut homo, mirabilia faceret, cultum Dei per totam terram disseminaret, patibulo figeretur, et tertia die resurgeret.

Rem itaque a prima origine sic repetit. Majores nostri principes Hebraeorum, relictis propter sterilitatem 0840B patriis sedibus, in Aegyptum migraverunt. Sed quia intolerabili servitutis jugo premebantur, inde, duce Moyse, post annos 430, educti, cum eo transierunt per divisos mirabiliter Rubri maris fluctus. Cum vastissimas dehinc solitudines peragrarint, miraculis ab eodem Moyse patratis minime commoti, profanos susceperunt Aegyptiorum ritus. Quamobrem gravissimas tam ingrati animi, tantorumque scelerum dederunt poenas, missique sunt sub legis Mosaicae jugum. Postea vero cum in quadam Syriae parte consedissent, haec terra Judaea, et ipsi Judaei appellati sunt. Ibi sub judicibus ac deinde regibus constituti, ob peccata, et susceptas pravas religiones vexati sunt bellis, et variis servitutis generibus, quarum ultima Babylone contigit. Exinde 0840C tetrarchas habuerunt usque ad Herodem, et quintum decimum Tiberii imperatoris annum, quo Christum crucis affecerunt supplicio.

Itaque posteaquam Judaei ita ad impios deorum cultus descivissent, ac sibi a Deo missos, qui ad meliorem frugem hortabantur, sacros prophetas sprevissent occidissentque, tum Deus, quemadmodum Hieremias, Esdras, Helias, Malachias, David, Isaias praedixerant, Filium suum, opificem rerum, et suum consiliatorem misit, ut sanctam religionem transferret ad gentes (cap. 11) . At is tamen Dei Filius, ut liberam iisdem Judaeis Deum sequendi faceret potestatem, ex eorum gente virginem elegit, ejusque se insinuavit utero, quemadmodum a Salomone, Isaia, Davide et Daniele longe antea praenuntiatum 0840D fuerat (cap. 12) . Jure igitur merito illos Auctor noster propterea coarguit, quod alium Messiam expectent Christum quippe verum esse Messiam, ex hac virgine natum, et verum hominem factum, aliis adhuc Danielis, Davidis, et Isaiae verbis plane convincit. Praeterea hunc prima generatione ab aeterno Patre sine matris, sicuti secunda sine patris officio a matre sua ortum esse verum Deum et hominem, non modo facta ejus comprobarunt, sed citata etiam a Lactantio Isaiae, Hieremiae, Davidis, Moysisque verba, imo etiam Apollinis Milesii, tametsi iste de illius divinitate obscurius loquatur (cap. 13) .

Planum dehinc ille facit eosdem prophetas oraculis suis praemonstrasse fore ut Christus ex Davidis 0841A familia nasceretur. Nam hoc significant Isaiae et Nathan verba, quae Judaei praepostere ad Salomonem detorquere moliti sunt. Nec minori evidentia docet sacerdotium ejusdem Christi in fundata ab illo Ecclesia praedictum fuisse divinis Davidis, et auctoris primi Regum libri, ac Zachariae oraculis; quae Judaei de Josue aut sacerdote Jesu, filio Josedech, explicare frustra conabantur (cap. 14) .

Ad praecantata ab iisdem sacris vatibus miracula Christi inde delabitur, postquam demonstravit ab illis pariter praenuntiatam vocem in ejus baptismate auditam (cap. 15) . Eo quippe lavacro ablutus, innumeris miraculis, quae ab Apolline portentificae virtutes appellantur, paralyticos, claudos, caecos, mutos, surdos, leprosos et quolibet morborum genere afflictos, 0841B non manu aut medicamentis, sed solo verbo sanavit pluresque mortuos revocavit ad vitam. Ad haec vero, quinque millia hominum quinque panibus et duobus piscibus in deserto saturavit, sedavit tempestates, et super mare siccis ambulavit pedibus. Ostendit autem Lactantius haec antea annuntiata fuisse, aut prophetarum nostrorum vaticiniis, aut Sibyllarum carminibus, quorum auctoritatem elevare gentiles tum perperam moliebantur.

At plurimi his longe iniquiores objectabant hominem infami mortis supplicio interemptum, ab aliis hominibus sine insania coli non posse (cap. 16) . Verum praeterquam quod nemo credidisset Christum esse Deum, aut divino honore dignum, si felicissimam in hoc mundo vitam vixisset; mortis certe illius 0841C genus, magna et divina virtute susceptum, pluribus ante saeculis David et Salomon vaticinati fuerant. Judaei vero ira et invidia obcaecati, ideo cruci illum suffixerunt, quod nescirent duos fore ejus in hunc mundum adventus, quorum prior sicut David, Isaias, et Sibylla praedixerant, non sine dedecore et ignominia esse debuit.

Urgebant tamen Judaei Christum hominem fuisse impium; quippe qui abrogavit Moysis legem, suillae carnis interdictum ac circumcisionem (cap. 17) . Sed nequidquam, ait Lactantius. Nam sicut Michaeas, Sibylla, et ipsemet Moyses, ita Isaias; idemque Moyses, et Jesus Nave Christi typus, praecinerant ferendam esse novam legem, qua vetus, ac circumcisio 0841D tolleretur. Quid vero, quod illa circumcisio Judaica praenotabat annuntiatam a prophetis sanctam cordis et spiritus circumcisionem, quemadmodum suillae carnis interdictio demonstrabat a peccatis, et foedis actibus esse abstinendum?

Praeterea Christus Judae proditionem ac necem suam praedixerat, nec anticipato tempore, Pilatus illum falso accusatum tradidit Judaeis (cap. 18) . Ab his autem, quemadmodum Isaias, Sibyllae et David praenuntiaverant, flagellis caesus, deformatus sputis, felle et aceto potatus, tamquam agnus obmutuit, et ductus ad victimam lignoque crucis suspensus, ultro mortem obiit Gaviana crudeliorem, et, quae nulla eloquentiae vi satis deplorari potest. Porro autem illam Christi mortem, et quae postea contigerunt ab 0842A Esdra, Isaia, Davide, Hieremia, Moyse, Amos, et Sibylla scriptis prius tradita legimus (cap. 19) .

Nec minus perspicue sacri prophetae nostri dudum antea enuntiaverunt Christum tertia post mortem die ad vitam revocandum. Ex his autem auctor noster citat Davidem, Oseam, ac Sibyllam (cap. 20) . Tum ille narrat quomodo Christus redivivus in Galilaeam profectus sit, ubi non Judaeis, ne eos in poenitentiam adduceret, sed discipulis suis videndum se praebuit, eisque patefecit sacrae Scripturae arcana, quae huc usque a nemine poterant perspici. Sacra autem haec Scriptura Vetus Testamentum vocatur, a Novo minime distinctum. Illius quippe hoc adimpletio est, et in utroque idem testator Christus, qui morte sua Christianos, rejectis Judaeis, fecit, Hieremia 0842B teste, aeterni regni haeredes.

Tandem ille quadragesimo post mortem die in coelum, uti antea scripserat Daniel, conscendit (cap. 21) . Discipuli vero illius per totum mundum postea dispersi, magna peneque innumerabilia miracula fecerunt, posueruntque Ecclesiae fundamenta. Ex his Petrus et Paulus Romae praedicantes, a Nerone occisi sunt. Extat autem, ait Lactantius, ea Petri praedicatio, quae Judaicae gentis ruinam, Vespasiano imperante, futuram praenotavit.

Contra tamen christianae religionis hostes instabant fieri non posse, ut quid unquam de natura immortali decedat, Deoque indignum, ut qui homines docturus erat, fieret homo, infirmitatibus carnis nostrae et morti subjectus (cap. 22) . Nonne enim Christus 0842C homines majori et efficaciori auctoritate docuisset, si venisset ut Deus?

Nequaquam, ait Lactantius. Doctor enim et praeceptor debet tradita a se morum vitaeque praecepta non verbo tantum docere, sed implere etiam exemplo (cap. 23) . Quod sane post mundum conditum solus Christus, utpote Deus et homo, exsecutus est. Terrenus namque doctor summam doctrinam et virtutem capere non potest, nisi ab aliis doceatur (cap. 24) . Coelestis vero magister, nisi homo, non potest hominibus praeire exemplo, ac quid agendum sit praemonstrare. Debuit ergo Christus ex virgine nasci, et simul homo esse et Deus; ut inter Deum et homines mediator sive, ut aiunt Graeci, μεσίτης constitutus, Ecclesiam 0842D conderet, doceret homines, eosque ad immortalitatem perduceret (cap. 25) .

Cur autem cruci affixus mori voluerit, duplicem Lactantius profert rationem (cap. 26) . Primo quia hoc necis illius genus a prophetis fuerat praenuntiatum. Secundo, sicut edita a Christo miracula, quae auctor noster singulatim enarrat, ita etiam aceti potus, spinea corona, et alia quae pertulit tormenta, magnum aliquid significabant. Denique tot tantisque cruciatibus, tamque crudeli morte, homines et patientiam docuit, et mortis contemptum.

At, inquiebant, cur supplicio crucis potius, quam alia honestiori morte vitam finire maluit? Respondet Lactantius, ut infirmis et humilibus opem ferret; ut praeberet omnibus exemplum; ut corpus ejus integrum, 0843A et ad resurgendum habile servaretur; ut mors ejus omnibus innotesceret; ut ostenderet ex omni terrarum orbe congregandum sub alas suas populum, qui signum crucis erat suscepturus. Adjecit ille figuram mortis Christi fuisse agnum, qui a Judaeis ex Aegypto exeuntibus immolatus est.

Ostendit deinde miram esse potentiam signi crucis, quo quidem, ac Christi nomine daemones expelluntur, nec consulti possunt dare responsa (cap. 27) . Neque dicendum id ab iis non metu, sed odio fieri. Christianos quippe, hoc crucis signo munitos, potius punire quam fugere deberent. Ad haec vero, si daemones, qui gentilium dii revera erant, christianis, crucis signum praeferentibus, nocere non possint, et ab iis vincantur, vera profecto et victrix est christiana 0843B religio. At hosce daemones eosdem esse, ac ethnicorum deos, variis Lactantius probat argumentis, atque eo potissimum, quod illi necromantiae artibus evocati, de se, et de Deo respondebant quidem, sed non aliunde, quam ab inferis, ubi Christus biduo tantum fuit.

Trismegistus autem plura locutus est de illo, et Deo Patre ejus, quem agnoscere, et cui servire omnino tenemur (cap. 28) . Atque inde religio, id est, a pietatis vinculo, quo religati sumus, non a religendo, uti opinabatur Cicero, nomen sortita est. At sicut religio veri Dei, sic superstitio, quae a voce superstes nomenclationem habet, falsorum deorum impius est cultus.

Post haec docet Lactantius Christum, Dei Filium, 0843C unum et ejusdem cum summo Patre suo substantiae esse Deum (cap. 29) . Ab illo siquidem tamquam a fonte rivus, et radius a sole procedit, nec potest ab eo separari. Quod quidem quibusdam exemplis explicatum, duplici confirmat Isaiae testimonio. Ex quibus concludit summum Patrem Deum cum Filio colendum.

Veram autem hanc doctrinam non solum infensissimi christianae religionis inimici gentiles atque Judaei impugnabant; sed haeretici quoque, uti praedictum fuerat, labefactare nitebantur (cap. 30) . Quidam etenim ex his, qui lubrica fide, erroribusque suis fecerunt ecclesiasticae unitatis dissidium, augendis opibus et honori studebant, maximumque affectabant sacerdotium; vel credebant aut esse incongruum, 0843D aut fieri neutiquam posse; ut Deus carne humana indueretur, vel falsorum tandem prophetarum vaticinatione decepti sunt. Singulos autem haeresum auctores, ut ab iis diligentius caveamus, nominibus suis Lactantius appellat, palamque facit quae vera sit catholica Ecclesia. Spondet denique se contra omnes haereticos peculiari in opere disputaturum, nobisque hujus et sequentis libri argumentum proponit.