Articulus V. Analysis libri quinti.

In hujus libri prologo Lactantius declarat nullum sibi esse dubium, quin homines inepte religiosi, vix 0844A lecto fortasse ejus aliorumque principio, illos statim projiciant et exsecrentur, (cap. 1) . Ab his tamen humanitatis jure postulat, ut eos prius legant, quam condemnent. Sed fatetur se hoc ab illis non impetraturum, qui christianos, inaudita causa, quibuslibet suppliciis excarnificatos trucidabant. Sperat tamen se non omnem prorsus operam perditurum. Nutantes enimvero christianos confirmabit, aut saltem gaudebit se in veritatis luce versari. Neque etiam omnino desperandum fore ominatur, ut orationis dulcedo et suavitas mentes sanas ad ipsum audiendum alliciat. Ethnici siquidem sacris nostris scriptoribus ob rudem impolitumque loquendi modum non crediderunt. Sapientia itaque et christianae religionis veritas idoneis praeconibus cum indigeat, nec qui hactenus ad 0844B eam tuendam, uti Minucius Felix, Tertullianus, et Cyprianus se contulere, ejus suffecerint defensioni, plures idcirco ausi sunt contra ignotam sibi veritatem scribere.

Duos autem ex illis eosque sibi notissimos ac coaevos memorat, quorum alter philosophi officium professus, disputationes suas corruptissimis moribus destruxit (cap. 2) . Tribus vero in libris, quos contra religionem christianam evomuit, tam in propugnando deorum cultu, quam in nostra religione impugnanda, vanus apparuit, ineptus, et ridiculus. Alter autem e numero judicum, atque in primis faciendae persecutionis auctor, duos composuit libellos, graeco φιλαληθεῖς nomine inscriptos, quibus nisus est demonstrare sacram Scripturam sibi esse contrariam; Paulum et 0844C Petrum aliosque Christi discipulos fuisse piscatores, rudes, indoctos, et fallaciarum disseminatores; Christum a Judaeis fugatum, ac collecta nongentorum hominum manu, furta fecisse et latrocinia; ab Apollonio vel paria vel majora, quam ab illo, edita miracula; ac tandem hunc Apollonium qui divinitatem sibi non arrogavit, Christo fuisse modestiorem (cap. 3) . Sed his omnibus tam invicte quam breviter infirmatis funditusque eversis, nos auctor noster admonet se impiis sacrilegorum horumce Scriptorum divulgatis commentationibus stimulatum, manum his admovisse libris conscribendis, in quibus christianae religionis veritatem plenius et uberius, quam Tertullianus in Apologetico, ac Cyprianus in sua ad Demetrianum oratione, tuebitur et demonstrabit (cap. 4) . 0844D Suo autem si hortatu et exemplo praemonstratam viam docti homines inierint, non dubitat, quin brevi tempore pravae religiones evanescant, solaque supersit christiana religio.

Finita hac praefatione, venit ad propositam de justitia disputationem (cap. 5) . Summa vero, inquit ille, virtus aut virtutis fons est haec justitia, quam poetae et philosophi frustra quaesitam finxerunt e terris migrasse in coelum. Saturno siquidem regnante, cultus veri Dei, pax summa, et temperantia ubique regnabant. At Jupiter postquam regnum eidem Saturno patri suo eripuit, terrore insolentissimae potestatis homines a Deo abduxit, ut ipsum adorarent (cap. 6) . Tum vero sublatus est veri Dei cultus, et ignorantia, 0845A caecitas, error, vitium, avaritia, idololatria, malaque omnia postea ita inundaverunt, ut nullum amplius exstiterit justitiae vestigium. Verum Deus indulgentissimus suum, ultimo appropinquante tempore, misit nuntium, qui hancce justitiam, quae ipsa Dei unici pia et religiosa cultora est, ad nos tandem reduxit (cap. 7) .

Cur ergo, inquies, illam non omnibus pariter dedit? Quamvis Lactantius huic quaestioni jam fecisset satis, rursus tamen respondet Deum non exclusisse penitus mala, eaque permisisse, ut virtus suum, sine quo constare nequit, adversarium haberet, ac christianorum fides et constantia exerceretur. Falluntur ergo, qui putabant a mundo abesse justitiam. Ante eorum enim oculos erat, et ab omnibus facile suscipi potest, 0845B si verum Deum colere et praecepta illius implere voluerint. Si rite enim observarentur, nulla plane forent bella, nullae dissensiones, insidiae, fraudes, rapinae, nulla stupra, adulteria, aliaque crimina; nullus esset extra generandi cupiditatem concubitus, ac per totum terrarum orbem mansuetudo, pietas, pax, innocentia, aequitas, temperantia, fides vigerent. Universa siquidem mala impius deorum cultus secum invexit (cap. 8) .

Nulla igitur apud falsorum deorum cultores poterat esse justitia, quippe qui innocentes christianos, atque ut ipsi fatebantur, justorum imitatores, quibuscumque horrendis suppliciis vexando, et occidendo, belluas feritate superabant (cap. 9) . Tantam autem crudelitatem, tantumque odium pepererat veritas, 0845C christianorumque pietas, et sanctimonia, quibus solent malorum hominum scelera argui et condemnari. Tam pii enimvero erant christiani, quam impii gentiles, uti auctor noster longa scelerum et criminum, in quibus hi quotidie volutabantur, enumeratione, atque Senecae et Lucilii testimonio convincit. Quid vero, quod Aeneae exemplo ostendit tum etiam eos esse maxime impios, cum vellent pii omnibus videri (cap. 10) .

Pro impietatis itaque merito gravioribus saepe vexabantur malis, quae illi fortunae perperam tribuebant. Offenso etenim vero Deo, poenas hi aliique, qui apud illos religiosi et natura boni videbantur, jure meritissimo solverunt. Jovem namque colebant, et Venerem, aliosque deos detestandis infames sceleribus. 0845D Quae quidem omnia ut eorum cultores possent impune imitari, in theatris repraesentare non erubescebant.

Itaque ea fuit illorum impietas, et crudelitas, ut immanissimam, dictuque plane horrendam, quam Lactantius graphice depingit, in christianos commoverint persecutionem (cap. 11) . Quin etiam sceleratissimi homines sacrilegas et a Domitio collectas leges condiderunt; ut scirent omnes quibus poenis christianos multari oporteret. Sed hos imitari debebant ethnici, si sapientes fuissent, si vero stulti, illos spernere et irridere, vel suam illis relinquere stultitiam (cap. 12) . Quis enimvero, nisi stultissimus, 0846A stulto invideat? At iidem ethnici cum in christianos tam crudeliter saeviunt, fatentur quidem illos non esse stultos, sed metuunt ne, invalescente in dies illorum justitia, ipsi cum diis suis narinosis deserantur. Et certe christianorum numerus nec tormentis, nec morte imminutus, semper crescebat (cap. 13) . Quis autem non virorum tantum, sed mulierum etiam et puerorum invictam ubique gentium in immanissimis et horrendis suppliciis patientiam, auctumque semper eorum numerum considerando, confestim non intelligebat et illos minime stultos, et veram esse eorum religionem?

Nec sibi objici Lactantius patitur quosdam cessisse suppliciis. Data enimvero sibi facultate, et Ecclesiis pace, ad christianam professionem protinus rediere, 0846B et acta peccati poenitentia, firmior facta est eorum fides. Nostri porro martyres illatam sibi immanissimis cruciatibus mortem cum facillime vitare possent, eam longe gloriosius, quam Mutius et Regulus, sponte sua oppetierunt. In iss itaque martyribus vera, quae ab Horatio et Seneca laudatur, virtus et sapientia, quemadmodum mera, ut canunt Sibyllae, in gentililibus, fictitios deos colentibus, impietas et stultitia fuit.

Cur vero christianos tametsi sapientes, ab ethnicis stulti dicerentur, hanc Lactantius reddit rationem, quia justitia quamdam prae se fert stultitiae speciem (cap. 14) . Sed antequam id ille Carneadis Academici, ab Cicerone et Lucilio plurimum laudati, duplici pro justitia, et contra justitiam oratione ostendat, manifestum 0846C nobis utique facit duas justitiae esse partes pietatem et aequitatem. Pietas autem est Dei cognitio et cultus. Aequitas vero seu aequabilitas, omnes homines aequos et pares facit. Atqui ethnici Deum verum neque cognoscunt neque venerantur. Apud ipsos quoque erant pauperes et divites, ac diversae omnino hominum conditiones, sicut et diversi honorum dignitatumque gradus. Nulla igitur apud illos fuit pietas et aequitas, ac proinde nulla justitia. Omnes vero christiani verum Deum colunt, ac quamvis corporum conditione diversi, spiritu nihilominus, et sincera animi demissione, seu humilitate, rerumque humanarum contemptu, opum atque utilitatum communicatione, pares erant et aequales (cap. 15) . Tum deinde orationis a Carneade contra justitiam, quam philosophi 0846D nec invenire nec defendere potuerunt, habitae hanc summam exhibet (cap. 16) . In ea Carneades justitiam in civilem et naturalem divisit. Utramque vero subvertere eo conatus est, quod civilis sit quidem sapientia, sed justitia non sit, naturalis autem sit justitia, sed non sapientia. Plurima enim, inquiebat ille, quae sapienter acta videbantur, injusta plane crant, uti patet exemplo hominis, qui vel venalis domus celat vitia, vel ut vitae suae consulat, tabulam alteri secum naufragium facienti, vel equum alteri secum in communi certamine ab hostibus vulnerato cripit. Verum tota haec Carneadis oratio, cui doctiores ethnici respondere non poterant, ab auctore nostro firmis rationibus, dataque vera 0847A sapientiae et stultitiae definitione confutatur, penitusque destruitur (cap. 17) .

Altera Carneades pro justitia oratione probare nititur ideo eam ab hominibus coli, et comparari, quia honor est debita virtuti merces (cap. 18) . Sed hanc quoque orationem refellit Lactantius, quia Academicus ille homo sibi absurde contradixit, nec compertum habuit quod sit virtutis praemium. Ab solo siquidem illud dari potest Deo vero, qui voluit virtutem sub stultitiae specie esse celatam. Nec minus clare auctor noster ostendit ab ethnicis dementibus christianos in stultorum numero propterea censeri, quod torqueri et interfici mallent, quam tribus digitis thura falsis diis incendere.

Inexpiabilis autem facinoris reos esse probat, qui 0847B hujuscemodi diis, sive potius daemonibus, quorum nec originem nec nomen noverant, impie servientes, Deum verum ab aliis coli non patiuntur (cap. 19) . Prius siquidem quam christianis vim inferrent, probare utique debebant, qui qualesve sint eorum dii, quo cultu honorandi, et utrum illorum providentia mundus regatur. Religio enim cogi, inquit, non potest: non vi et armis, non scelere et saevitia, non cruciatibus et caede, sed invictis rationum momentis, patientia et spontanea morte defendi persuaderique debet. Voluntaria autem idcirco est, quia Deus nec amat nisi amantem, nec audit, nisi ex animo precantem. Atqui ethnicorum religio tota est in ritibus externis, quibus falsos deos, christianorum vero tota in animo, quo verum Deum adorant ac precantur.

0847C Qui ergo deos non colit nullam illis facit injuriam, aut si quam faciat, haec ab ipsismet diis, non vero ab aliis propulsanda erat (cap. 20) . Neque etiam christianos ad sacrificia illis facienda cogere ulli licebat. Exsecratio namque est, non sacrificium, quod ab invito extorquetur: nec illud aut volentibus diis, aut christianis nolentibus prodesse poterat.

At objiciebant ethnici puniendos esse, qui religionem evertunt. Sed christiani, reponit Lactantius, eam minus destruebant, quam Aegyptii, qui bestias et dictu pudenda venerabantur; quam alii ethnici, qui deos suos in templis adorabant, et deridebant in theatris: quam philosophi, qui docebant aut nullos esse deos, aut omnia sua sponte vel fortuitu fieri: 0847D quam alii tandem, qui venditabant deos de terrenis rebus nullam habere curam, nec unquam ira aut gratia commoveri, nec ab ullo homine timendos. Verum insani revera gentiles, et furore a daemonibus inspirato excaecati christianos, fictis diis sacrificare recusantes, quibuslibet atrocissimis suppliciis enecabant (cap. 21) .

Verum hi ab iisdem christianis sciscitabantur cur illorum Deus patiatur suos cultores non solum cruciari, sed pauperes esse, miseros et inhonoratos (cap. 22) . Sed huic quaestioni facile respondet Lactantius. Proposita etenim patientiae, quam virtutem maximam esse negare nemo potest, definitione, evidentissime ostendit haec a Deo permitti; quia non ad 0848A fragilia corporis, sed ad perpetua animi bona respiciendum est. Deinde Deus sinit christianos his adversis tentari, ne rebus prosperis corrumpantur, ut illorum probet fidem ac devotionem, ut eorum numerus augeatur, et plurimi relicto tandem deorum cultu, illorum sequantur exemplum. Neque tamen tyranni, qui in illos tanta inhumanitate saeviebant, id ferent impune, sed in extremo judicio punientur. Recte ergo hinc concludit dandam ab omnibus hominibus justitiae, patientiae, aliisque virtutibus operam; ut finito hujus vitae decursu, aeternam mercedem accipiant.