Articulus Primus. De horum librorum auctore, ac titulo, quid Institutionum divinarum nomine intelligatur, de totius Operis, singulorumque librorum titulis, argumentis, numero, atque in capita divisione.

Lactantium horum septem de divinis Institutionibus librorum esse verum auctorem tantus tamque unanimis omnium semper fuit consensus, ut nulla, ne minima quidem ea de re controversia haberi posse videatur. Nihil itaque necesse est infinita propemodum 0858B illorum, atque in primis recentiorum, quibus id probetur, testimonia a nobis congeri. Unum tamen instar omnium testem omni exceptione majorem appellabimus Hieronymum, qui disertissime asseverat ab Lactantio nostro compositos: Institutionum divinarum adversum Gentes libros septem (Hieronym. Catalog. script. Eccl. § 80, pag. 121) . In sua quoque ad Magnum oratorem epistola: « Septem, inquit, libros adversus Gentes Arnobius edidit, totidemque discipulus ejus Lactantius, qui de Ira quoque et Opificio Dei duo volumina condidit, quos si legere volueris, Dialogorum Ciceronis in eis ἐπιτομὴν reperies (Epist. 83, ad Magn. pag. 656) . Et rursum in alia epistola, ad Pammachium et Oceanum haec scribit: Quis mihi interdicere potest, ne legam Institutionum ejus, Lactantii, 0858C libros, quibus contra Gentes scripsit fortissime (Epist. 41 ad Pamm. et Ocean., pag. 345) ?

Visne aliud adhuc certius tibi dari testimonium? Ecce praesto est ipsiusmet testificatio Lactantii, qui alio in opere, ubi impios falsorum deorum cultores exagitat, haec totidem verbis scripsit: Sed imperitiam horum jam coarguimus in secundo divinarum Institutionum libro (Lactant. lib. de Ira Dei, cap. 2) . Postea vero alios castigat de Christo domino prave sentientes: Quos, inquit, ex parte jam refutavimus in quarto supradicti operis libro. Ubi quoque notat peripateticorum de ira temperanda opinionem: Quibus, ait ille, in sexto libro Institutionum respondimus (Ibid. cap. 17) . Quid plura? Ille rursus eadem in commentatione: Satis, ait ut 0858D opinor, ostendimus in nostris Institutionibus deos multos esse non posse (Ibid. cap. 11) . Manifestum denique fecimus in hisce divinarum Institutionem libris ab illo suum de Opificio Dei librum citari. Ab ipso itaque et hunc et alios a se compositos significat. Ratum igitur certumque omnino est Lactantium nostrum esse horum librorum auctorem ac parentem.

Nec minus ex jam citatis illius et Hieronymi verbis constans fixumque esse debet non alium his, de quibus agimus libris, ab Lactantio praefixum titulum, quam Institutionum divinarum. Cur autem eo titulo illos inscripserit, ex his colligere possumus ipsius verbis: Si quidam prudentes, et arbitri aequitatis, institutiones civilis juris compositas ediderunt, quibus 0859A civium dissidentium lites contentionesque sopirent; quanto melius nos et rectius divinas institutiones litteris persequemur, in quibus non de stillicidiis, aut aquis arcendis, aut manu conserenda, sed de spe, de vita, de salute, de immortalitate, de Deo loquemur; ut superstitiones mortiferas erroresque turpissimos sopiamus (lib. I Institut. cap. 1) . Quemadmodum igitur plurimi, uti ex eorum operibus liquet, aliique summi, uti ait Cicero (Cic. lib. I de Legib.) , viri libros de Jure civili et Legibus, atque ut ejusdem Ciceronis verbis utamur, de stillicidiorum, ac de parietum jure, aut de stipulationum et judiciorum formulis componendis, a se editos, institutiones civilis juris appellavere, sic longe melius rectiusque Lactantius putavit hos libros suos, in quibus de evertendo falsorum deorum, et 0859B stabiliendo veri Dei cultu agitur, Institutionum divinarum nomine et titulo esse inscribendos.

Quid autem institutionum nomine significetur, si roges, respondebimus visum quibusdam eos designari libros, quibus prima docendae alicujus artis, seu scientiae elementa ita explicantur, ut rudes adhuc et indocti homines illam gradatim assequi possint. Verum Lactantius ampliori significatu nomen illud adhibuit. Palam siquidem profitetur se hoc in opere de omnibus christianae religionis institutis, falsisque gentilium superstitionibus, multo plenius et uberius disputavisse, quam caeteri sua usque ad tempora christianae religionis defensores disceptaverunt. Quapropter Institutionum divinarum nomine plenam et integram de enucleandis ac vindicandis, ejusdem 0859C christianae religionis praeceptis et institutis, ac de ethnicorum impiis cultibus coarguendis designat disputationem. Ubi itaque hos ille libros aut alii solo citant Institutionum nomine, id brevitatis causa factum, nullus, ut opinor, diffitebitur.

Quamvis autem generalis sit ille totius operis titulus, singulis tamen libris suam, quemadmodum in antiquissimis editionibus legitur, peculiarem inscriptionem videtur praeposuisse. Nos quidem non fugit hasce inscriptiones in recentioribus nonnullis editionibus fuisse aliquando immutatas. Verum illas sine his correctionibus ab ipsomet Lactantio profectas esse nobis facile persuadebitur. Nam illae non solum in antiquis illis editionibus, sed in manuscriptis etiam codicibus cum recentioribus tum antiquis, eodem 0859D modo sub cujusque libri fine, et sequentis initio, repraesentantur. Quid vero, quod et illud ex ipso Lactantio colligi potest? In fine enim libri tertii titulum et argumentum libri quarti sic explicat: Quae religio, et quae sapientia vera sit, liber proximus indicabit (lib. III Inst., cap. 30) . Simili etiam modo librum quartum sic absolvit: Sequitur, ut, quoniam satis de religione vera, et sapientia locuti sumus, in proximo libro de justitia disseramus. (lib. IV, cap. 30) . Si quis tamen inde aliquem, antiquissimis codicibus scribendis praefectum, inde singulis libris titulos inscribendi sumpsisse occasionem contendat, in sua manere potest sententia, ac si id rite probaverit, nos illico cedemus.

0860A Quod de diversis et operis totius, et cujusque libri inscriptionibus diximus, idem de illorum argumentis dicendum. Toto enim in opere unum et generale, ac singulis in libris singulare aliquod argumentum tractatur. Commune enim, libris omnibus, his a Lactantio proponitur verbis: De religione nobis, rebusque divinis instituitur disputatio (lib. I Instit., cap. 1) . Duae vero sunt illius disputationis partes; quarum prima ille falsas gentilium religiones tribus prioribus libris funditus evertit: secunda vero christianae religionis veritatem et sanctitatem in aliis sequentibus asserit, stabilit ac demonstrat (lib. IV, cap. 30) .

Singulare quoque uniuscujusque libri nobis exhibet argumentum. In primo enim, quem primam institutionem appellat, falsas, sicuti ipse loquitur, deorum 0860B religiones retegit. In secundo fontem causasque patefacit, quibus homines primitus crediderunt plures esse deos, et in pravo eorum cultu postmodum perseveraverunt (lib. I, cap. 23; lib. II, cap. 1) . Vanam dehinc in tertio (cap. 1, 2, 25, 30) explodit ethnicorum philosophiam. Quarto (cap. 3, cap. 30) in libro ostendit quae vera sit sapientia et religio. At in eo contra Judaeos potissimum de Christo Domino disputat. Cum gentilibus vero speciatim in libro quinto (cap. 1) congressus disserit de justitia. In libro sexto (cap. 1, cap. 2 cap. 3) docet quis verus sit cultus, sive, ut ipse ait: «quo ritu, quove sacrificio Deum coli oporteat:» ac quae sint virtutes, earumque formae ac termini. Denique libri septimi (cap. 1) argumentum est «Divinum,» quemadmodum Lactantius ipse 0860C dixit, «praemium beatitudinis perpetuae;» vel, sicut alibi, «Quid virtus mercedis a Deo mereat,» et brevius alio in loco: «De vita beata.» Quo autem modo argumentum illud tractaverit, ex his accipe illius verbis: «Satis et huic parti satisfaciemus, cum testimoniis divinarum litterarum, tum probabilibus argumentis.» Post hoc ultimum verbum in antiquissimo codice Bononiensi additum notatur vatum. At si vera genuinaque sit haec lectio, ibi vatum nomine debent procul dubio intelligi Hystaspis, Hermetis, ac potissimum Sibyllarum decantata oracula, quae hocce in libro frequentius citantur (lib. VI, cap. 3; lib. III, cap. 13; lib. I, cap. 1) .

Totum porro divinarum Institutionum opus in hos septem, nec plures libros ab ipsomet Lactantio distributum 0860D fuisse citatus a nobis paulo ante Hieronymus apertissime testificatur. Quamvis autem id penitus tacuisset, quid, quaeso, clarius his ipsiusmet Lactantii verbis: «Nullus suavior animo cibus est, quam cognitio veritatis, cujus (mss. duo antiquissimi regiae bibliothecae, cui) asserendae atque illustrandae septem volumina destinavimus.» (lib. I Inst., cap. 1) . Praeterea ille libro primo (cap. 23) finem se imposuisse his verbis significat: «Sed jam libro facere finem decrevi, ne modum excedat.» Similiter libro tertio (cap. 30) : «Planius quae religio . . . liber proximus indicabit:» et quarto (cap. 30) : «In proximo libro de justitia disseremus.» Ab ipso autem libri secundi initio (cap. 1) : «Quamquam, inquit, primo, 0861A libro religiones deorum falsas esse monstraverim.» In eodem libro (cap 3) : alios quatuor posteriores hunc designat in modum: «Scientiae veritatis explicandae, quatuor posteriores libri servient,» et in septimo priores libros memorat. Huc accedit, quod ab uno libro nos mittit ad alium. Nam praeter illa quae paulo ante annotavimus, ipse in his libris nos remisit a tertio et quarto ad secundum; a sexto ad tertium, a septimo ad secundum, ac denique postquam variis in locis septimum Institutionum librum ultimum fore saepius dixisset, haec in illius epilogo totidem verbis scripta legimus: «Decursis propositi operis septem spatiis, ad metam provecti sumus.»

Quam verum itaque et manifestum est hocce opus a Lactantio ipso septem in libros fuisse divisum, tam 0861B certum profecto omnibus esse debet horum librorum in capita divisiones, eorumdemque capitum argumenta non a Lactantio esse composita, sed ab alio scriptore, eoque admodum recente, qui primae illorum editionis aetatem non longo temporis intervallo superavit. Neque enim in antiquis codicibus manuscriptis, quos videre licuit, haec habentur, sed tantum in recentioribus.