Articulus II. Quibus rationibus Lactantius ad hos libros conficiendos adductus sit, et utrum Minucius Felix, Tertullianus ac Cyprianus non plene suscepto defendendae christianae religionis muneri satisfecerint.

Varias Lactantius reddit rationes, quibus ad hos libros 0861C edendos ac publicandos adductus est. Testatum enim primo facit se his scribendis ideo animum appulisse, ut illustrandae veritati daret operam, ac doctis hominibus veram sapientiam, et indoctis veram religionem ostenderet, ac singulorum mentes coelestibus praeceptis imbutas, ad verum divinae majestatis cultum posset dirigere (lib. I Inst., cap. 2) .

Praeterea si maximi oratores sub vitae finem sese vanae gentilium philosophiae tradiderunt, ac jurisconsulti quasdam composuerunt juris civilis institutiones, ipse multo aequius, consultius, et utilius esse putavit has divinas institutiones litteris consignando, ad veram, piam, divinamque sapientiam, quasi ad portum aliquem tutissimum, se conferre, «in quo omnia, inquit, dictu prona sunt, auditu suavia, facilia 0861D intellectu, honesta susceptu.» Neque tamen suum dumtaxat propter peculiare commodum propriosque usus tantum opus aggressus est; sed, ut superstitionibus mortiferis, turpissimisque erroribus sopitis, ac penitus exstinctis, veritatem christianae religionis demonstraret. Septem itaque volumina huic asserendae atque illustrandae destinavit, ut ethnici ea informentur, nec obdurati, aut pervicaciores contra se ipsos, et contra ipsa Solis luce clariora rectae rationis lumina amplius pugnent, ac tandem ab inveteratis erroribus liberentur. Si qui vero pertinacissimi adhuc aures claudant, sperat non defuturos sanae mentis homines, quibus veritas, non insuavi prorsus et impolito sermone tradita placeat. 0862A At si nemo adhuc ex illis, quod difficile est, ad sanam mentem, et viam salutis redire velit; nutantes saltem christianos scriptis suis confirmabit. Denique si nemini, quod credibile non videtur, sibi certe scripta sua proderunt, gaudebitque in veritatis lumine versari (lib. IV, cap. 5, et lib. V, cap. 1) .

Una autem in primis horum librorum conficiendorum ratio et occasio auctori nostro ea fuit, quod persuasum habuerit idoneos peritosque ad suam usque aetatem defuisse doctores, qui vehementer, qui acriter redarguerint publicos gentilium errores, et integram christianae religionis causam ornate ac perfecte defenderint (lib. V, cap. 2) . Duo vero potissimum ethnici scriptores, de quibus paulo post, hac strenuorum pugilum penuria stimulati, christianam 0862B religionem, ipsomet Lactantio praesente ac dolente, ausi fuerant sacrilegis litteris lacessere et impugnare. Tam superba ergo impietate et veritatis conscientia ille incitatus, ac coactus, hos conscripsit libros, quibus vanos illorum impetus frangeret, perfectamque et omnibus numeris absolutam exhiberet ejusdem christianae religionis defensionem. Sed necesse est haec a nobis paulo fusius explicari.

Mirum enimvero multis videri potest qua Lactantius ratione idoneos christianae religionis defensores suum usque ad tempus defuisse tanta confidentia asseveret, nisi de iis tantum, qui sibi noti fuerunt, expresse loqueretur. At mirabilius quibusdam illud videbitur, quod in horum numero posuerit Minucium Felicem, Septimium Tertullianum, ac Cyprianum; 0862C Arnobium vero praeceptorem suum altissimo silentio praeterierit. Non enim hic magis perfecte, quam illi, christianae religionis egit causam. Sed tanti silentii causa fortassis fuit praeceptoris dignitas. Forte etiam incognitae illi fuerunt Arnobii lucubrationes, quas nuper in Africa ediderat. Inde quippe Lactantius junior egressus, tamque longe positus, quid in ea ab magistro suo scriptum fuerat, potuit ignorare. Sed quidquid sit de Arnobio, quid, inquiet aliquis, tribus aliis celeberrimis scriptoribus, a Lactantio memoratis, defuit; quominus tam praeclaro christianae religionis defensorum munere fungerentur? Respondet libere Lactantius Minucium Felicem se totum ad id studium non contulisse, id est, non plenam, et integram, sicut facile poterat, instituisse de tuenda 0862D christianae religionis veritate disputationem. At nos ea de re in nostra de illius libro dissertatione jam egimus (Dissert. in Minuc. Octav., cap. 2, art. 1) .

Duo autem in Tertulliani pro christiana fide Apo logetico Lactantius desiderat, et doctrinae christianae institutionem, et sermonis elegantiam atque claritatem: «In eloquendo, verba Lactantii sunt, parum facilis et minus comptus, et multum obscurus fuit.» (lib. V, cap. 1) . Neque ab hac opinione multum recessit Hieronymus, qui ad Paulinum haec scripsit in verba: «Tertullianus creber est in sententiis, sed difficilis in loquendo.» (Hieronym. Epist. 49 ad Paulin., pag. 567) . At quantavis, inquient alii, sit sermonis illius barbaries, et obscuritas; utraque 0863A tamen recte compensatur maxima sane argumentorum vi, robore et pondere.

Verumtamen quod ad stabiliendam nostram doctrinam spectat, Lactantius fatetur Tertullianum in eo libro recte quidem absurdis ethnicorum accusationibus respondisse, sed negat satis ab eo explicata, aut probata fuisse nostrae religionis documenta: «Aliud tamen est, inquit, accusantibus respondere, quod in defensione aut negatione sola positum est, aliud instituere, quod nos facimus, in quo necesse est doctrinae totius summam contineri.» (Lact. lib. V, cap. 4) .

Sed Tertulliano non aliud in suo Apologetico propositum fuit; nisi ut evidenter omnibus ostenderet christianos omnium etiam gravissimorum criminum 0863B accusatos, sed numquam auditos, multoque minus convictos ab ethnicis plane immerito condemnari. Quamobrem suo in Apologetico nihil aliud probandum in se suscepit, nisi manifestissimam omnibus facere veram christianorum doctrinam, innocentiam, summam vitae et morum integritatem, ac gentiles eorumdem criminum revera esse reos, quorum falsissime illos accusabant. Atqui ille haec omnia suo in libro luculentissime perfecit, quamvis non omnia, sed praecipua tantum christianae religionis documenta tam sincere exponat, quam breviter, sed evidentissime demonstret. Proposito itaque suo cum cumulate satisfecerit, nec illi, nec ulli cuilibet auctori vitio verti debet quod plura non dixerit, quam ad institutam disputationem conducere arbitrabatur. At volebat 0863C proculdubio Lactantius susceptam a Tertulliano christianorum defensionem tam arctis finibus non coerceri (Dissert. in Tertullian. cap. 4, art. 4) .

Major est illius de Cypriano conquestio. Quanto enim magis laudat illius ingenium et eloquentiam, tanto magis illum redarguit, quod in sua adversus Demetrianum, christianae religioni oblatrantem, disputatione «sacramentum ignorantibus,» id est, gentilibus, «placere ultra verba» non possit (Lactan. lib. IV, cap. 2 et cap. 4) . Rationem ab eo si postules, respondet: «Quoniam mystica sunt, quae locutus est, et ad id praeparata ut a solis fidelibus christianis audiantur.» Quae vero illa mystica sint, postea sic explicat: «Non enim Scripturae testimoniis, quam 0863D ille, Demetrianus, utique vanam commentitiamque putabat, sed argumentis et ratione refellendus erat.» Quin etiam palam, et vix ulla absque excusatione narrat eum non modo a doctis hujus saeculi viris ea propter irrisum, sed se etiam audivisse quemdam sane disertum hominem, qui Cyprianum, «immutata una littera, Coprianum vocaret, quasi quod elegans ingenium, et melioribus rebus aptum, ad aniles fabulas contulisset» (ibid. cap. 1) . Et certe nomen Coprianus, seu Copreus, et Coprea, sive, ut alii, apud Suetonium legunt Coprias, a verbo graeco κοπρία et κοπρίον derivatum est, quod scurram, rabulam, sycophantam, vilemque significat hominem, qui magna quidem de se praedicare, sed aniles et ineptas fabulas 0864A venditare solebat (Sueton. in Vit. Neron. § 6, et in Claudii § 8) .

Nulli quidem mirum videri debet, si gentiles Cyprianum, eorum religionis hostem infensissimum, dicteriis, irrisionibus et contumeliis vexare tentarunt. Sed admirationem plurimis movebit Lactantius, qui eas his solum repulit verbis: «Raptus, inquit, eximia eruditione divinarum litterarum, ut iis solis contentus esset, quibus fides constat» (lib. V Inst., cap. 4). Censuit itaque Cyprianum in sua adversus Demetrianum disputatione debuisse prius humana philosophorum et historicorum, quam divina scripturae sacrae afferre testimonia. Quoniam enim haec ille «nondum,» ut ait Lactantius, «capere non poterat, debuit suis potissimum refutari auctoribus.» 0864B Non male forsitan, si haec prima fuisset Cypriani cum Demetriano de christianae religionis veritate concertatio. Sed plures antea se habuisse significat ab ipso orationis suae exordio, ubi Demetrianum sic alloquitur: «Cum ad me saepe studio magis contradicendi, quam voto discendi venires, et clamosis vocibus personans, malles tua impudenter ingerere, quam nostra patienter audire.»

Nonnulli itaque respondent citata a Cypriano sacrarum Scripturarum loca, ex prophetarum desumpta esse testimoniis, quae validissimum, uti videbimus, adversus ethnicos pro firmanda religione christiana argumentum suppeditant. Sed ad Cypriani defensionem illud magis facit, quod hac in commentatione refellendam suscepit calumniam Demetriani 0864C et aliorum gentilium, qui christianos omnium quibus mundus concutiebatur, malorum causam esse clamitabant. Atqui eam evertit iis Sacrae Scripturae testimoniis, quibus haec mala in scelerum ab ethnicis commissorum vindictam futura praenuntiabantur. At quia haec evenerunt sicuti longe antea praedicta fuerant, iidem gentiles negare non poterant divinam esse horum oraculorum, et totius sacrae nostrae Scripturae auctoritatem. Quibusdam insuper nec infirmis sane rationibus insulsam Demetriani criminationem refellit.

Denique de illa Lactantii censura haec Hieronymus ad Magnum oratorem scripsit verba: Cyprianus vir eloquentia pollens et martyrio, Firmiano narrante, mordetur, cur adversus Demetrianum scribens, 0864D testimoniis usus sit prophetarum et apostolorum, quae ille ficta et commentitia esse dicebat, et non potius philosophorum et poetarum quorum auctoritati, ut ethnicus, contraire non poterat (Hieronym. Epist. 93, ad Magn. pag. 655) . Quid autem, amabo te, eo verbo mordetur indicare voluit? Nonne detractionem aliquam, nec prorsus aequam reprehensionem? Eo enim significatu a Terentio scriptum legimus: Invidere omnes mihi, mordere clanculum (Terent. Eunuch, act. 3, scen. 1, v. 20) . Ab ipsomet quoque Hieronymo illud eodem sensu usurpari non inepte forsitan quis colliget ex subsequentibus illius verbis: Cyprianus quod idola dii non sint, qua brevitate, qua historiarum omnium scientia, quorum 0865A verborum et sensuum splendore perstrinxit perstrixit (Hieronym. loc. cit. pag. 657) . Nonne autem his verbis significat Cyprianum rite suo defensoris christiani munere functum, si non in sola, uti putavit Lactantius, adversus Demetrianum, in aliis saltem, adversus ethnicos orationibus?