Articulus Primus. Quo tempore Lactantius hos libros scripserit, et utrum duas divulgaverit eorum editiones.

Quo tempore Lactantius suos divinarum Institutionum libros in lucem emiserit, quidam ominantur his ipsis indicari illius verbis: Ab excidio Trojanae Urbis colliguntur anni 1470. Ex hac temporum ratione manifestum est ante annos non amplius 1800, natum esse Saturnum, qui et sator omnium deorum fuit (Lactant. lib. I Inst., cap. 23) . Isaeus siquidem opinatur 0869A hinc posse confici Lactantium anno Christi 302, hos libros edidisse. Nam secundum accuratam, inquit, Glareani ad Livium chronologiam, ab excidio Trojano ad Urbem conditam anni 432 elapsi fuerunt; ab Urbe condita ad Christi ortum, anni 751; quibus si addas annos 302 ipsa annorum 1485, summa conficitur. Verum si vera sit haec annos computandi ratio, ex ea sequitur probabiliorem esse rejectam ab Isaeo Baronii opinionem, qui eosdem Lactantii libros anno 316 compositos esse arbitratur. Ex tota enim summa anni 317 numerandi sunt. Quamobrem Isaeus fateri cogitur tam varias esse chronologorum ea de re sententias; ut certi nihil statui queat. Addit deinde, quod utique verum est, Lactantium non multum curare de tradenda certa aliqua annorum computandorum ratione. Et vero non aliud 0869B ibi probandum suscipit, nisi Saturnum deorum patrem, juxta ipsam ethnicorum chronologiam, non ante annos circiter 1800 natum, atque eos proinde frustra de impiorum suorum rituum antiquitate gloriari. Quocirca in subsequenti libro, sic de Jovis aetate loquitur: « Qui ante annos mille septingentos natus.» (Idem, lib. II, cap. 5) . Numquid ergo Jupiter Saturni filius centum annis patre suo junior fuit? Constat itaque nihil ex his omnibus elici posse, quo horum librorum aetas certo definiatur.

Quanquam autem id fateatur Isaeus, putat tamen illos ipso Christi anno 302 fuisse revera compositos. Testatum enimvero Lactantius facit se cum in Bythynia artem profiteretur oratoriam, et templum Dei everteretur, impiis duorum ethnicorum, de quibus 0869C nos paulo ante, scriptis se fuisse stimulatum, ut suas divinas Institutiones ederet (lib. V. Inst., cap. 2) . Atqui eversum est illud templum anno 302, quo videlicet Diocletianus, data lege, omnia christianorum templa destrui jusserat. Nemini autem, ait Isaeus, probabile fiet Lactantium, non minus tanta horum gentilium impietate et audacia provocatum, quam summo verae religionis tuendae ardore incensum, post quatuordecim tantum, ut minus, annos suam in his libris, quibus eos confutaret, conscribendis impendisse operam. Nec eum moratur Lactantii ad Constantinum oratio, quibusdam in libris exhibita. Hanc enim, de qua infra agendum, ut spuriam et suppositam plane rejicit ac repudiat.

Sed huic alii respondent mirum penitus non esse, 0869D si Lactantius non statim, quod scriptoribus saepe usu venit, impia confutaverit ethnicorum Scriptorum commenta, tametsi passim scriptis publicis sparsa et disseminata fuissent. Quis enim asserere audeat utrum in potestate ejus positum fuerit, ut per tempus, quo christiani variis ac violentissimis vexationum tempestatibus concutiebantur, libros adversus gentiles publicaret? Aliae etiam causae nemini cognitae accedere potuerunt, ob quas opportuniorem scribendi occasionem expectandam esse existimaverat. Quidquid sit, persuasum habent validioribus sane argumentis probari posse hos libros longe post annum 302 publicam venisse in lucem.

0870A Verum hi duas adhuc scinduntur in partes. Nam Baronius illos ipso Christi anno 316 a Lactantio editos fuisse arbitratur (Baron. ad ann. 315, § 20 et 21, et ad ann. 316 § 55) . Contra vero alii non ante annum 321 ab eo scriptos fuisse autumaverunt. Suam autem sententiam eminentissimus ille Cardinalis duabus potissimum rationibus firmare conatus est. Primam inde ducit, quod Lactantius his conficiendis libris operam dederit, cum Licinius vexabat Ecclesiam, et Constantinus expeditionem contra illum parabat. Auctor quippe noster illi in hujus operis praefatione victoriam ab eo reportandam vaticinatur. Secundum vero hinc petit, quod Arianae haereseos, quae caput anno 315 extulerat, tanquam notae, et ubique jam vulgatae, facta sit ab eodem auctore nostro 0870B mentio (Lib. I Inst. cap. 1, lib. IV Inst., cap. 30, pag. 449) .

Sed respondent alii in dubium vocari, utrum illa praefatio, et nomen Ariani in Lactantii textum ab aliquo male feriato scriptore intrusa non fuerint. Deinde vero tametsi omnino constaret haec ab Lactantio esse profecta, nihil inde Baronius, nisi adversus suam opinionem posset conficere. Certis siquidem, inquiunt, et invictis rationum momentis potest demonstrari Licinii persecutionem non ante annum Christi 319 esse exortam. Si Lactantius ergo hujus persecutionis meminit, non anno Christi 316, sed post annum 319, hos libros composuisse dicendus est.

Tota igitur quaestio in hoc sita est, utrum Lactantius 0870C de Licinii persecutione loquatur, ac quo tempore excitata sit. Quod ad primum autem spectat, utriusque opinionis fautores fatentur factam revera ab eo persecutionis illius mentionem: Scribebat, inquit Baronius, hoc anno, quo persecutio Licinii vexabat Ecclesiam (Baron. ad ann. 316, § 55) . Non eam igitur ille mox orituram, sicuti quidam putant, sed jam ortam haud obscuris verbis pronuntiat.

Et certe Lactantius Diocletiani in christianos saevientis immanem crudelitatem, et eo imperante illata christianis horrenda atque hactenus inaudita supplicia depinxit, ut jam praeterita, et quorum nonnulla ipsemet viderat (lib. V Inst., cap. 11) . Ast alia his plane similia aut prorsus eadem adhuc, cum hos libros exararet, inflicta sic alibi memorat: 0870D Cultores Dei summi, hoc est, justos homines, nimirum christianos, torquent, interficiunt, exterminant, nec causas odiorum reddere ipsi possunt, qui tam vehementer oderunt; quia ipsi errant. Irascuntur iis, qui veram viam sequuntur, et cum corrigere se possent, errores suos insuper crudelibus factis coacervant, innocentium cruore maculantur, et dicatas Deo mentes, evisceratis corporibus, extorquent. Cum talibus nunc congredi et disputare contendimus. Postea vero: Ecce in eo errore est civitas, vel potius ipse orbis totus, ut bonos et justos viros, tanquam malos et impios persequatur, excruciet, damnet, occidat . . . . . Cur enim tam crudeliter saeviunt; nisi quia metuunt, ne in dies invalescente justitia, 0871A cum diis suis narinosis relinquantur (Lib. V Instit. cap. 12) . Rursus autem alio in libro. Spectatae sunt, pectanturque adhuc per orbem terrae poenae cultorum Dei, in quibus excruciandis nova et inusitata tormenta excogitata sunt. Nam de mortis generibus horret animus recordari, cum immanium bestiarum ultra ipsam mortem carnificina saevierit (lib. VI, cap. 17) . Denique plura in rem confessam, et postea adhuc tractandam, nunc non congeremus, quibus palam ille facit christianorum numerum tot tamque crudelibus tormentis et caedibus non modo non minui, sed semper augeri. Ex citatis quippe Lactantii verbis satis aperte intelligitur duplicem ab illo memorari persecutionem, unam a Diocletiano motam, et a Licinio alteram (lib. V. cap. 12) .

0871B Definiendum itaque superest quo tempore haec secunda persecutio incoeperit. At Boronius illud consignat anno Christi trecentesimo decimo quarto, cum obortis Constantinum inter et Licinum simultatibus, Cibalensi hic fusus victusque fuit praelio, quod in Eusebiano chronico et aliis scriptoribus eodem anno 314 assignatur. Sed alii Licinianae persecutionis initium anno decimo nono supra trecentesimum factum fuisse arbitrabantur. Ab ejusdem enim Eusebiani chronici auctore, quemadmodum a Theophane et Cedreno, Licinius dicitur, anno 319 aut 320, christianos ex suo expulisse palatio. Atqui eos procul dubio inde ejecit, ubi primum coepit in christianam religionem palam saevire. Ad haec vero, in eodem chronico anno 321, Basileus Amasiae Ponticae 0871C episcopus coronam martyrii sub Licinio retulisse perhibetur. Theodorus quoque eamdem, teste Nicephoro, coronam adeptus est sabbato, septimo mensis Februarii die, sicut in martyrii ejus Actis, a Bollando editis, legimus. Atqui sabbatum die Februarii septima in annum Christi 319, dominicati littera D. notatum, non vero in annum 316, incidit. Lactantius igitur non ante hunc annum 319 divinarum Institutionum libros edidit.

Nonne autem roboris ac firmamenti aliquid huic posteriori opinioni inde accedit, quod Lactantius significare videtur se ex Bithynia, unde a Diocletiano, sicut diximus, vocatus fuerat, prius secessisse, quam hos divinarum Institutionum libros emisisset in lucem? (lib. V Inst., cap. 2.) Non enim prorsus inepte 0871D colligi inde potest eos ab illo compositos, postquam se contulisset in Gallias atque ibi Crispus in ejus traditus fuisset disciplinam. At id anno 318 aut paulo post contigit.

Quidam vero recentiores critici has utriusque et Baronii et aliorum sententiae difficultates sustulisse sibi videntur, dum dicunt factam fuisse a Lactantio duplicem horum librorum editionem. Opinantur enim illum primam his conscribendis manum admovisse, cum persecutione in christianos furente, in Bithynia degeret; deinde vero illos, data Ecclesiae pace, ab eo secunda manu retractatos, et auctos, publicam prolatos fuisse in lucem. Posteriorem vero hanc editionem vulgatam esse existimant longe post Cibalense 0872A bellum, et cum Lactantius apud Crispum Caesarem commorabatur in Galliis, ubi eam Constantino Magno nuncupavit. Nec parum forsitan huic opinioni favere videtur magna codicum manuscriptorum, ac praecipue in fragmentis quibusdam exhibendis varietas.

At quid, quaeso, prohibet, quominus haec discrepantia in male feriatum et improbum quemdam veterum librorum corruptorem refundatur? Praeterea Lactantius, sicuti paulo ante annotabamus, satis aperte significat se hos libros non composuisse, quamdiu in Bithynia remansit.

Urgebit fortasse aliquis a Lactantio, post publicatos divinarum Institutionum libros, editam fuisse eorum epitomen. Cur autem eam confecit, nisi 0872B maximam propter utilitatem, quam plurimi ex his libris perceperunt? Nonne ergo eamdem ob causam potuit ille secundam eorumdem librorum editionem divulgare, prima ut fieri solet, magis accuratam, atque idcirco altera magis utilem? Inficias quidem non ibimus, hoc fieri potuisse: sed utrum revera factum sit, nulla satis certa firmaque ratione stabilitur. Testis siquidem nobis est Hieronymus primam ac majorem hujus epitomes partem, a suo jam tempore fuisse amissam, quae quidem paucis abhinc annis, quemadmodum dicemus, reperta et edita est. At cur, quaeso, in tota illa epitome, cujus conficiendae laborem ab illius initio deprecatur, nullam duplicis divinarum Institutionum editionis, fecit mentionem? Neque etiam secundae horumce librorum editionis, ullum 0872C plane, nisi incertissimum omninoque fallax vestigium in ea, quam habemus, deprehenditur. Ergo aut nunquam haec secunda ab eo facta est, aut illius jacturam fecimus.

Quae porro ex his diversis de horum librorum aetate sententiis verior sit, judicet aequus rerum aestimator, et eam amplectatur. Sed quodcumque judicium feratur, fatendum est hos libros editos fuisse intra annum 316 et 322. Atqui illud sex tantummodo annorum intervallum non tanti momenti pluribus videbitur, ut longius propterea disputationis filum trahatur. Interim expendamus utrum hi libri Constantino Magno, quod ad cognoscendum eorum tempus conducere potest, revera nuncupati fuerint.