Articulus II. Utrum Lactantius hos libros Constantino Magno nuncupaverit eumque una et altera oratione allocutus sit.

0872D

Duo potissimum in his divinarum Institutionum libris occurrunt loca, ubi Lactantius Constantinum Magnum compellat, hocque opus fausto nominis ipsius auspicio incohatum fuisse testificatur. Horum autem in priore auctor ejus perspicue asserit illum ex Romanis imperatoribus primum fuisse, qui repudiatis gentilium erroribus, verum Deum coluit, ac restitutam a se veram, scilicet Christi, religionem amplexus est (Lactant., l. I, c. 1) . Quamobrem ei pollicetur fore ut Deus felicitatem ei tribuat, quandiu imperii moderabitur gubernaculum, atque illud 0873A senex liberis tradat suis, quod ipse juvenis a patre accepit. Nec minus asseveranter promittit fore ut pro tam egregio pioque facinore dignam a Deo mercedem accipiat, et alii in aliis terrarum partibus, adversum Christianos tum adhuc saevientes, tanti sceleris poenas persolvant.

In secunda vero, quae priore longior est, Constantino imperatori rursum gratulatur, quod ad humani generis tutelam, et restituendam Christianam religionem a Deo excitatus, nemo amplius ne Christiani quidem nomen ulli exprobrare auderet, ac exstinctis omnibus tyrannis, pericula quam plurima vitaverit, solusque totius mundi teneat imperium. Addit porro omnes Deum precari, ut ab eo protectus et custoditus, in ejus amore perseveret (Lact., l. VII, c. 26) .

0873B At Isaeus ac postea Thomasius variis rationibus primam orationem spuriam omnino et supposititiam esse existimant. Primo enim ea abest a septem Vaticanis, aliisque bene multis diversa manu exaratis, et aliis impressis codicibus, ac potissimum ab omnium antiquissimo manuscripto sancti Salvatoris Bononiensis exemplari. Deinde vero haec, inquit, oratio pugnat cum genuinis Lactantii libris, quibus significat christianos tum adhuc per totum terrarum orbem ab gentilibus et tyrannis crudelissime divexari. Audisti jam recitata a nobis superius ejus verba: neque haec minus perspicua videntur: «Nemo hujus tantae belluae immanitatem potest pro merito describere, quae uno loco recubans, tamen per totum orbem dentibus ferreis saevit, et non tantum artus hominum 0873C dissipat, sed et ossa ipsa comminuit, et in cineres furit, ne quis exstet sepulturae locus» (l. V, c. 11) . Atqui in illa ad Constantinum Magnum oratione tyranni non ubique, sed in quibusdam tantum orbis terrae partibus in Christianos saevire dicuntur.

Verum haec specie verboque tenus repugnantia, non multum alios morantur. A nobis siquidem jam observatum est duplicem a Lactantio denotari Christianorum acerbissimam vexationem, unam a Diocletiano, alteram a Licinio excitatam, ac priorem quidem praeteritam, posteriorem vero praesentem. Si ergo alicubi, ut in citato loco, de illa etiam uti adhuc praesente loquatur, ibi non historici, sed oratoris sequitur morem, a quo res praeteritae tamquam praesentes non raro exhibentur. Sufficit autem ad utramque 0873D recte distinguendam, ut unius elapsum, alterius praesens indicetur tempus. Nihil porro vetat, quominus Liciniana persecutio, non ubique saeviens, designari potuerit.

Minoris procul dubio ponderis illud est, quod urget Isaeus Lactantium, ubi celeberrimos memorat Christianae religionis defensores, nullum Arnobii praeceptoris sui, qui eodem ac ille tempore causam Christianorum agebat, habuisse sermonem. Rationes enim reddidimus, cur Arnobium praetermiserit, vel, si velis, pepercerit nomini ejus, ac venerandae semper magistri dignitati (supra, c. 3, art. 2) .

Neque etiam validius videtur aliud ejusdem Isaei argumentum, inde petitum, quod varii scriptores, 0874A atque in primis Hieronymus, qui Lactantii opera sedulo recensuit, nullibi dixerint hosce Divinarum Institutionum libros Constantini Magni inscriptos fuisse nomini, aut illum in eis compellatum. Nam idem ipse Hieronymus simili silentio praeterivit cui pulcherrimus, ut ipse ait, Lactantii de Ira Dei liber, et alius de Persecutione, inscripti nuncupatique fuerint.

Nec erat sane quod instaret Isaeus Lactantium ad hos edendos libros compulsum fuisse, cum Christianorum templum anno Christi, sicut diximus, 302 funditus dirutum vidisset; atque idcirco illorum editionem ad illud usque distulisse tempus, quo Constantinus Magnus pacem ecclesiis reddidit. Quid enim mirum est, si tempus ille exspectaverit magis 0874B opportunum, quo videlicet piissimus ille imperator, victo Licinio, tantum favebat Christianis, quantum Licinius ille adversus eos in quibusdam provinciis furebat ac bacchabatur?

Major itaque ac tota pene difficultas posita videtur in manuscriptorum codicum auctoritate. Constantini quippe nomen, et verba quibus Lactantius eum alloquitur, penitus omissa sunt in antiquissimo Bononiensi, et aliis diversae aetatis manuscriptis codicibus, ac pluribus etiam editis, sed in aliis tamen non minori numero inveniuntur. Nam ut quinque Vaticanos, aliosque aut prius, aut posterius exaratos praetereamus, haec omnia exhibentur in Floriacensis olim monasterii, nunc regiae bibliothecae codice, qui ibi numero 3735 notatur, et ab annis 900 videtur 0874C exaratus. In altero autem quondam Claudii Puteani, jam vero regiae ejusdem bibliothecae numero 3736 ab annis circiter 800 descripto, ea Lactantii ad Constantinum allocutio non quidem occurrit, sed in illo hic legitur libri secundi titulus: «Incipit liber secundus Lactantii Caecilii Firmiani, de Origine erroris, ad Constantinum.» Neque id temere ab amanuensi librario scriptum putaveris. In eodem etenim codice idem Constantini nomen sic initio libri tertii praefigitur: «Vellem mihi, Constantine imperator, quoniam veritas, etc.» Similiter et quarti initio: «Cogitanti mihi, Constantine imperator, et cum animo, etc.» Rursus vero quinti exordio: «Non est apud me dubium, Constantine imperator, quin hoc opus, etc.» Longioris et fortasse parum utilis operae 0874D pretium foret alios omnes enumerare codices, in quibus ea omnia leguntur. Nam et horum codicum major est numerus, sed non plures diu ante vulgatas typis editiones scripti sunt.

In hisce porro editionibus, ubi Constantini nomen, et Lactantii ad eum sermo reperiuntur, prior nominanda est, quae Romae ex domo Petri de Maximo, anno 1468, prodiit. Legitur quoque in editione Betuleii anno 1563 et aliis plerisque omnibus. Thomasius vero in illius, quam anno 1570 publici juris fecit, notis observat hanc Lactantii ad Constantinum orationem ab duobus Bononiensibus et quinque Vaticanis abesse, quam idcirco Isaeus, quemadmodum 0875A Constantini nomen, ex Lactantii textu postea abstulit.

Non dubium itaque est quin tanta manuscriptorum codicum discrepantia suspensum teneat plurimorum animum, ne in unam citius inclinet, quam in alteram partem. Et certe si major Bononiensis codicis antiquitas aliis praeponderare videatur, aliorum tamen in Galliis descriptorum aetas, quae uno vel altero tantum saeculo posterior est, suum habet pondus, suamque auctoritatem. Huc accedit, quod nulla videatur ratio cur ea Lactantii oratio, et Constantini nomen his libris aut adjicerentur aut tollerentur. Nihil quippe haec conducunt ad Lactantii propositum, atque iis additis aut deletis, nec minus integri sunt ejus libri, nec meliores aut pejores. Postremo 0875B non ignobiles critici Lactantianum stylum agnoscunt in ea oratione, quae tolli facilius potuit, quam adjici.

Verum majoris forsitan ponderis forent haec argumenta, si plura non essent alia fragmina, quae fraudulenter iisdem Divinarum Institutionum libris inserta videntur. Praeter alia quippe plura de quibus mox agendum, altera certe Lactantii ad Constantinum oratio, priore, uti animadvertimus, longior, sub finem totius operis in quibusdam editionibus tamquam genuina legitur, et in quibusdam aliis rejecta est ad marginem (l. VII Inst., c. 26) . Sed eam Isaeus neque in duobus manuscriptis Bononiensibus, neque in duodecim Vaticanis, neque in caeteris quos ipsi videre licuit, se invenisse profitetur. Neque alii 0875C etiam, posterioribus in Anglia, Cantabrigiae, et Oxonii editionibus praefecti, illam in iis, quibus usi fuerant, manuscriptis Anglicanis repererunt. Abest quoque a Romana editione, divulgata anno 1468, et ab eo, quem nos accurate recensuimus, codice manuscripto regiae bibliothecae, numero 3736, ab annis, ut diximus, circiter 800 exarato. De altero autem antiquiore ejusdem bibliothecae exemplari nihil statui potest; quando quidem ultima ejus folia post medium caput nonum libri septimi avulsa aut deperdita fuere.

Cum itaque haec oratio sive allocutio tot antiquiorum codicum auctoritate destituatur, nonne inde haud incerto confici potest illam omnino spuriam esse et adulterinam? At si haec notha est, et conficta 0875D ab aliquo nugatore, cur non et alia prior? Sed par omnino non videtur ratio. Secunda etenim haec oratio longe majores suppositi additamenti notas prae se fert, quam prima. Haec quippe in multis, uti jam observavimus, exstat tam antiquioribus, quam recentioribus manuscriptis, illa in paucissimis, iisque aetatis ultimae. Deinde vero posterior non tantum huic priori, sed ipsimet genuino Lactantii textui adversatur. In illa quippe, uti observatum est, scriptor dixit christianos in magna saltem mundi parte horrendis suppliciis torqueri, caedi et necari: in hac e contrario, qui Dei nomen vitio verteret Christianis, esse neminem. In prima tyranni et Christianae religionis hostes infensissimi tum imperasse dicuntur: 0876A in altera asseritur eos, datis scelerum suorum poenis, jacere profligatos, solumque Constantinum summa rerum potiri. Nonne autem inde concludi haud absurde potest hanc secundam orationem supposititiam esse, ac vero Lactantii textui tam praepostere insutam, quam altera genuina, atque ab ipso reapse profecta haud immerito videtur? Quod si res ita se habeat, dicendum erit hos divinarum Institutionum libros a Lactantio, uti diximus, editos esse anno 320 aut 321, quo tempore jam susceptae erant Licinium inter et Constantinum inimicitiae ac simultates, et ille in christianos saeviebat. Verumtamen quia falsarii et vetustissimorum codicum corruptores tanta temeritate nefarias manus libris Lactantii inferre ausi sunt, quid de his orationibus statui debeat, 0876B expendas velim, et pronunties. Interim vero alia borum librorum loca examinanda sunt, quae similiter spuria, aut etiam depravata, et adulterata fuisse perhibentur.