0882C Articulus IV. De variis erroribus Lactantio adscriptis.

Si quae in additamentis, hactenus recensitis, sint Lactantii errata, haec non Lactantio nostro, ut vidimus, sed aliis otio suo abutentibus, tribuenda esse plerique omnes haud plane immerito arbitrantur. Ad ipsummet vero Lactantium spectant plurimae falsae opiniones, omnisque prorsus generis errores, quos multi sane sibi visi sunt in ejus passim scriptis deprehendisse. Tantus vero eorum est numerus, ut vix unquam alius scriptor tam saepe in paucis libris errasse videatur. Aliqui enim centum et septuaginta illius errata olim numerabant, alii ea postmodum ad quatuor supra nonaginta, alii vero ad minorem numerum 0882D redegerunt. Major autem illorum pars ad fidem orthodoxam, minor ad moralem disciplinam, minima ad res physicas pertinet. Sed quo major fingitur eorum numerus, eo facilius omnes intelligunt plura ex notatis locis sana esse, nec digna plane quibus illa censoriae severitatis nota inuratur. Quamobrem in Romana Operum Lactantii editione, anno 1468 divulgata, frater Antonius Raudensis Theologus, sicut ibi scriptum legimus, a fratre Adamo Genuensi his versibus redarguitur:

Hic male corripuit stolidis Antonius ausis
Auctorem, in variis causa pianda locis.
Non erat in tenebris errantis imaginis astrum
Dicere, vel nitidum luce carere jubar. 0883A
Denique cum sanctae Ecclesiae pia lumina constet
Obsequio ex tanto conticuisse viro:
Tu vero eloquio lingua interdicta latino
I cubitum; nam te pensitat elleborum.

Verumtamen non defuerunt postea inter recentiores heterodoxos non pauci, qui Lactantium vel aliorum adhuc errorum accusaverint, vel ipsum eorum, quae defendere frustra conantur, falsorum dogmatum fecerint conscium et fautorem. Sed tantam temeritatem postea opportuniori loco, ne eadem repetantur, duximus esse castigandam.

Gravioris procul dubio momenti debet esse testimonium Damasi Papae, qui in sua ad Hieronymum epistola hoc de Lactantii nostri epistolis tulit judicium: Fateor tibi eos, quos mihi jam pridem Lactantii (duo mss. Lectitanti) dederas libros, ideo non libenter lego; 0883B quia et plurimae epistolae ejus usque ad millia spatia versuum tenduntur, et raro de nostro dogmate disputant: quo fit, ut et legenti fastidium generet longitudo, et si quae brevia sunt, scholasticis magis sint apta, quam nobis, de metris, et regionum situ, et philosophis disputantibus, plures mss. et edit. disputandis, alii disputantia. At his Damasus verbis: Raro de nostro dogmate, nihil aliud significare videtur; nisi eas quas Hieronymus proposuerat, de quibusdam sacrae Scripturae locis quaestiones. Deinde vero haec Damasi censura spectare tantum videtur Lactantii, si nomen ejus ibi scriptum sit, epistolas, non autem divinarum Institutionum libros, in quibus, sicut in aliis, plura sane, uti ex illorum analysi, et aliis infra fusius dicendis, facile dignosci potest, de nostris dogmatibus 0883C et placitis nec jejune, nec indocte disputat. Quid vero, quod Hieronymus, ad quem scripsit Damasus, sic de iisdem Lactantii libris loquitur: Firmianus quoque noster in praeclaro Institutionum suarum opere, Y litterae meminit, et de dextris et sinistris, hoc est, de vitiis et virtutibus, plenissime disputavit (Hieronym. Comment. in Eccles. pag. 770) . De ipsius autem epistolis nihil possumus certo definire; quandoquidem nullae ad nos pervenerunt.

At saltem Gelasius primus, inquiet aliquis, in concilio Romano, opera Lactantii, cum aliis, quae catholica et apostolica romana Ecclesia non recipit, his rejecit verbis: Opuscula Lactantii apocrypha. At plures olim dubitaverunt utrum ea verba genuina germanaque sint. Nos vero certo certius scimus illa in omnibus 0883D antiquioribus et melioris notae manuscriptis codicibus reperiri. Sed non minus compertum habemus 0884A hoc Gelasii papae decreto plura veterum Ecclesiae Patrum, uti Tertulliani, Eusebii Pamphili, et aliorum scripta, tamquam apocrypha amandari, quae nihilominus sana et orthodoxa esse omnes ultro fatentur. Eo itaque nomine notata fuerunt, vel propter alias eorumdem scriptorum lucubrationes, erroribus infectas; vel propter quaedam errata, quibus alicubi asperguntur. Nemo autem negare potest Lactantium nostrum hos divinarum Institutionum libros conficiendo, in plures impegisse errorum scopulos, atque in eum in primis, quem Chiliastae de millenario Christi post extremum judicium in terris regno finxerant. Nonne autem is solus error praedictae Damasi censurae locum dare potuit? Nos autem de illo egimus, et infra adhuc aliquid dicemus.

0884B Alios porro sive veros, sive adscriptos illi errores solito candore nostro sic suo loco exponemus, ut, iis ulla absque dissimulatione explicatis, palam omnibus faciamus, quid in illis reprehensione dignum sit. Verum eadem ingenuitate alios eluemus, qui ei a quibusdam inconsiderantia, aut malevolentia adscribuntur. Nihil quippe nonnullis recentioribus magis cordi est, quam ut veterum Ecclesiae Patrum lapsus erroresque augeant et muliplicent. Nonnunquam tamen versuti illi homines simulant se illos aliquantulum excusare; quia errare humanum est, aut quia vetustis scriptoribus, ex ethnicorum ad Christi religionem venientibus, nondum satis explorata fuerant sacra nostra documenta. Sed hac subdola fraudulentaque excusatione nihil aliud agunt, quam ut illorum, 0884C et antiquae ac semper venerandae traditionis infirment eleventque auctoritatem.

Caeterum qualescumque sint Lactantii naevi, aut errores, nos certe paulo post ostendemus Christianae religionis veritatem validissimis ab illo demonstrari rationum momentis. Negari quoque non potest in ejus libris plura christianae fidei de sacra Scriptura, de Deo, de Christo Domino, de veteri et nova lege, hujusque praeceptis et institutis documenta recte ab eo explicari, asseri et confirmari. Sed haec clarius et fusius traduntur in Divinarum Institutionum libris. Quapropter him rito censentur praecipuum esse illius opus, magna cura, animique contentione elaboratum. Neque tamen illud ea sola sacra, sed profana quoque et varia ac multiplici eruditione refertissimum 0884D est.