SUMMARIUM.

Agitur de actu, qui Metaphysico est existere rei, dividitur in primum et secundum ; aliquando est conjunctus potentiae, aliquando non, ut in vidente: in continuo autem et vacuo,semper est actus conjunctus potentiae, quia potentia ad actum divisionis et evacuationis, in his nunquam cessat. De quo vide Doctorem 2. d. 2. q. 9. n. 22.

Quoniam autem de potentia quae secundum motum dicitur, dictum est, de actu delerminemus quid est actus, et quale quid: etenim possibile simul manifestum erit dividentibus, quia non solum hoc di ximus possibile quod aptum natum est movere aliud, aut moveri ab alio, aut simpliciter, aut modo quodam, sed et aliter, quapropter quaerentes de his superveniemus.

Postquam Philosophus determinavit de potentia, nunc determinat de actu. Circa quod duo facit: Primo proponit intentum. Secundo exequitur de intento. Secunda ibi: Est autem actus. Dicit ergo, quod quoniam dictum est de potentia dicta secundum motum, quae scilicet est in rebus mobilibus principium activum et passivum: nunc determinabimus de actu, quid est, et quale quid est. Etenim simul cum hoc erit manifestum ipsum possibile, id est, habens potentiam dividentibus, scilicet nobis ipsum actum: nam supple actus non solum invenitur in rebus mobilibus, sed etiam in immobilibus, ex quo patet quod quia potentia dicitur ad actum, non solum hoc dicitur possibile quod aptum natum est movere aliud active, aut moveri ab alio passive, aut simpliciter, puta cum potentia sumitur absolute: aut modo quodam, puta cum potentia sumitur cum determinatione hujus quod est bene agere, vel bene pati, sed etiam aliter, supple sumitur potens, scilicet secundum ordinem ad actum, et hoc sine motu : quapropter quaerentes, et de his tractabimus.

Notandum, quod licet nomen actus sumptum sit a motu, ut praedictum est, tamen non solum actus dici motu: actus enim, et potentia dupliciter dici possunt : uno modo ut abstrahunt a motu, alio modo ut includunt motum. Primo modo dicuntur Metaphysice, ita quod actus dicit actum essendi sive existendi cui opponitur potentia objectiva. Secundo autem modo dicuntur Physice: determinato ergo de potentia, et actu ut dicuntur Physice, dicendum est de eis ut dicuntur Metaphysice. Deinde cum dicit:

Est autem actus existere rem non ita sicut potentia dicimus, ut in ligno Mercurium, et in toto medietatem: quia auferetur utique, et scientem, et non speculantem si potest speculari hoc actu.

Exequitur de intento. Circa quod duo facit. Primo ostendit quid sit actus. Secundo quomodo aliquid est in potentia ad actum. Secunda ibi : Quando vero potestate. Prima in duas : primo ostendit de actu quid sit. Secundo distinguit actum. Secunda ibi : Dicuntur autem actu. Prima in duas. Primo facit quod dictum est. Secundo removet dubium ibi : In singularibus autem. Dicit autem quod actus, supple Metaphysicus, est rem existere, ita quod existentia est actus rei: non autem ita est sicut dicimus aliquid supple esse potestate, id est, potentia, dicimus autem potentia, ut in ligno Mercurium, et non in actu. Et similiter in toto dicimus dimidietatem esse in potentia, quia auferetur utique, id est, quod est possibile ut illa pars dimidia auferatur a toto et tunc supple erit in actu; et similiter scientem, et non speculantem dicimus supple esse in potentia, si potest speculari;haec vero actu, quando scilicet actu speculatur, ex quibus patet quod aliter res est in potentia, et aliter res est in actu. Deinde cum dicit:

Palam autem inductione in singularibus quod dicere volumus, et non oportet omnis rei terminum quaerere ; sed proportionale conspicere, quia ut aedificans ad aedificabile, et vigilans ad dormiens, et videns ad claudens quidem oculum, visum autem habens, et segregatum ex materia ad materiam, et elaboratum ad illaboratum est aliud, et hujus differentiae alteri parti sit actus determinatus, alteri autem possibile.

Removet dubium : posset enim aliquis dubitare, quia per definitionem non exprimit quid sit actus, quod removet dicens, quod inductione, id est, per inductionem in singularibus est manifestum quid dicere volumus, scilicet quid sit actus, et non oportet omnis rei terminum, id est, definitionem quaerere, sed proportionale, id est, per proportionem mutuam aliquorum duorum est conspicere, quid scilicet sit actus, quia sicut, supple se habet aedificans ad aedificabile, et vigilans ad dormiens, et videns ad claudens oculum, habens tamen visum, et segregatum ex materia sicut forma educta de materia, vel per naturam, vel per artem se habet ad ipsam materiam; et similiter paratum, et elaboratum, ad hoc quod non est paratum, vel non elaboratum, et hujus differentiae alteri partium sit actus determinatus, et alteri possibile, id est, quod in omnibus istis altera pars erit actus, et altera pars erit potentia, sic quod ex hujusmodi singularibus exemplis possumus cognoscere inductive de potentia et actu quid sint.

Notandum, quod sicut dictum fuit octavo hujus, non cujuslibet rei potest dari definitio, aliter esset processus in infinitum in definitionibus, est enim devenire ad aliqua prima simplicia simpliciter indefinibilia. Potentia ergo et actus cum sint de primis differentiis, sive passionibus entis, definiri proprie non possunt cum non habeant aliquod prius se, per quod possunt definiri, sed manifestari possunt per exempla, in singularibus inducendo, eo modo quo praedictum est. Deinde cum dicit:

Dicuntur autem actu non omnia similiter: sed aut proportionaliter, ut hoc in hoc, aut ad hoc sic hoc in isto aut ad istud. Haec quidem enim ut motus ad potentiam, illa vero ulsubstantia ad aliquam materiam.

Distinguit actum et potentiam, et ponit duas divisiones, quarum prima est quod actus quidam est primus, qui est forma rei ; quidam secundus, qui est operatio. Secunda distinctio est quod actus quidam est conjunctus potentiae, quidam est separatus. Secunda ponitur ibi: Aliter autem. Dicit ergo quod non omnia dicuntur esse actu, sed supple diversimode, quae diversitas apparet per diversas proportiones, ideo subdit : sed aut proportione, dicendo quod supple hoc est in hoc, puta sicut visus est in oculo, ita auditus est in aure. Aut alio modo, ut si dicamus ad hoc, id est, sicut se habet hoc ad hoc, puta visus ad videndum, ita hoc ad hoc, puta auditus ad audiendum. Haec enim secunda proportio est ut motus, scilicet comparatur ad potentiam, scilicet motivam, et similiter quaecumque alia operatio comparatur ad potentiam operativam: illa vero, scilicet prima proportio est ut substantia, id est, ut forma comparatur supple ad aliquam materiam; nam forma sic est in materia, ex quibus omnibus colligitur ista prima distinctio actus, quod scilicet quidam est primus ut forma, quidam secundus ut operatio. Deinde cum dicit:

Aliter autem, et infinitum et vacuum, et quaecumque talia dicuntur potentia, et actu multis entium ut videnti, et vadenti, et visibili, hoc quidem enim contingit et simpliciter verificari aliquando ; hoc enim visibile, quia videtur, illud vero, quia videri possibile, sed infinitum non ita potentia est tanquam actu futurum separabile, sed notitia, eo enim quod non deficiat divisio, ostendunt esse potentia hunc actum, inseparari vero non.

Quod quidem igitur actu, et quid est, et quale ex his, et similibus manifestum est nobis.

Ponit secundam distinctionem, dicens quod infinitum et vacuum et quaecumque talia dicuntur potestate et actu, aliter supple dicuntur esse in potestate et actu multis, id est, quam multa alia entium, ut videnti et vadenti, et visibili, haec namque contingit simpliciter vera esses aliquando quod, scilicet aliquando sunt in potentia tantum, aliquando tantum in actu; hoc enim est possibile videri, quia videtur, et tunc est tantum in actu; illud vero quia est possibile videri, et tunc est tantum in potentia. Similiter intelligendum est de vidente et vadente, sed infinitum non ita est potestate, id est, in potentia tanquam actu futurum separabile scilicet a potentia, ita scilicet quod infinitum sit tantum in actu, sed notitia, id est, quod bene actus et potentia in infinito distinguuntur cognitione ; unde subdit eo enim quod non deficiat divisio, puta in infinito secundum divisionem ostendunt actum ipsum esse cum potestate simul, separatione vero non; nunquam enim actus separatur a potentia, ut scilicet quandoque divisio, et sit totum divisum in actu, sed semper actus est conjunctus potentiae, quia semper est ulterius divisibile. Similiter est intelligendum de vacuo, licet enim possibile sit locum evacuari ab hoc, vel ab illo corpore, nunquam tamen totaliter evacuatur quin remaneat plenum alio corpore, ita quod in vacuo semper est actus conjunctus potentiae. Ex his colligitur secunda distinctio actus, scilicet quod quidam actus est semper conjunctus potentiae: quidam vero est separatus, quatenus aliquid, puta visibile, quandoque actu videtur, quandoque non, sed est possibile videri. Ultimo epilogat, dicens quod quid igitur est actu, et quid est actus et quale, ex his et similibus est nobis manifestum. Deinde cum dicit :