Caput XXI.

Humanam hostiam. Ethnicorum feritatem notat, qui humanas hostias immolabant; qua de re Plut. in Pelop., Tertull., 9 Apologet., Clemens Alexand. in Orat. ad Gentes, Minuc. in Octav., Euseb., lib. IV Praeparat., cap. 7, Nazianz. in Orat. de Epiphan., Sanctus August. de Civit., lib. VII, cap. 19, Theodoret. septimo Therapeut.

Esum, atque Theutatem. De quibus Lucan. in primo, 0907A Nonnulli Esum interpretantur Martem. Theutates vero Mercurius est, de quo Livius sexto tertiae Decad. Caes. lib. sexto de bell. Gallic. ubi de humanis victimis, Arnobius secundo.

Latialis Jupiter. Dicitur etiam Latiaris, et ita hoc loco scriptum esse in aliquibus Lactantii membranis testatur Franc. Juretus in Notis ad Symmachi epistolas, libro primo, epistola 9.

De ponte Milvio. M. Varro e ponte Sublicio. Fiunt (inquit) Argei ex scirpeis virgultis simulacra hominum, et quotannis e ponte Sublicio a sacerdotibus jaci solent. Sic Epicadus apud Macrobium, lib. secundo Saturn, cap. 11; Halicarnass. vero pr. Antiquitat.: Simulacra, inquit, hominum triginta numero de Sacro ponte mittunt in Tiberim fluvium, quae Argeos nominant.

Καὶ κεφαλὰς ᾅδῃ. Desumpsit hunc versiculum Varronis fortasse ex Macrob. primo Saturn., cap. 7, ubi habetur ᾅδῃ, id est, Diti, non autem Κρονίδῃ, id est, Saturno, ut in omnibus Lactantii libris manifesto librariorum 0907B errore; nam hic τὸ πατρὶ, nonnisi Saturnum designare potest, cui integra corpora humana immolabantur, ut ex Ovid. Macrob. ubi supra, et lib. II Saturn., cap. 11, caeteris Lactantius hoc ipso loco confirmat. Ergo τὸ ἅδῃ Firmiano refigere oportuit, ut Ditem intelligamus, monente quoque Pontano in notis ad Macrob. ubi supra.

Φῶτα. Hujusce dictionis non modo latinam interpretationem, quae a plerisque editionibus abest, ac plurimis mss. inest tamen aliquibus aliis hoc modo, φῶτα, id est, hominem, vel id est, lumina, sed etiam omnem accentum sustulimus, ut ambiguitas servetur oraculi, quam data opera versus continet: ea vero tollitur, sive accentum dictioni superimponas gravem, aut circumflexum, ut prave in omnibus editis reperitur, tam apud Macrobium dicto cap. pr. et 11, quam apud Plutarchum; nam accentu gravi signata ad hominis, circumflexo ad luminis significationem contrabitur, ut tradit Suidas in φὼς, et alii, sive articulum 0907C proponas, sive multo magis, si addita interpretatione eam in alterutrum sensum declares. Cur autem φως et hominem, et lumen significet, ponit Plutarch. ubi supra. In memoriam revoces velim, lector, rationes quibus hanc de variis accentibus et significationibus vocis ΦΩΤΑ argumentationem diluimus, ut pote regulis hodiernae grammatices plane repugnantem (Vid. col. 241 hujus tom. not.) .

Jaci. Jace legitur vitiose in omnibus Lactantii libris: ideo correximus ut apud Poetam:

Tantum Relligio potuit suadere malorum,
Quae peperit saepe, etc.
Duos Lucretii versus a se invicem separatos initio primi de Natura rerum conjunxit, ordinavit, extulit, ut ad rem suam facere putavit; ibi enim prius illa leguntur:

Quod contra saepius olim
Relligio potuit scelerosa atque impia facta.
Deinde paucis interjectis ille versus habetur:

0907D Tantum Relligio potuit suadere malorum.

Isidis Aegyptia sacra. De quibus supra, cap. 17, Arnob. primo, Minuc., S. Augustinus, lib. VI de Civ., cap. 10.

Lucanus. Μνημονικὸν ἁμάρτημα; nam pro Ovidio Lucanum posuit.

Et tectum ligno. Arca videlicet lignea inclusum (sic quidem habent libri Lactantiani); vel (ut omnes Lucani codices habent) et tectum lino, id est, linteis obvolutum, etc.

Osiris. Miratur Gyraldus syntagm. 8 Lactantium hoc loco filium Isidis Osirim fecisse, cum Plutarchus cui Diodorus assentit primo lib., cap. 2, non filium, sed fratrem ac maritum Isidis eum dicat in lib. de Isid. et Osirid. Verum meminisse debuit Gyraldus ex iis, quae collegerat ipse syntagm. 6, ubi de Serapid. in 8, ubi de Osirid. in 12, ubi de Iside loquitur, implexam historiam, et valde abditam: intelligere potuit, 0908A Lactantium, quamvis ab opinione Plutarchi recesserit, aliorum tamen haud multo minus Plutarcho gravium scriptorum narrationem secutum. Principio Jovem, quam Jupiter compressit, eamdem fuisse cum Dea Iside Aegypto culta ipse Firmianus asserit sup. cap. 11. Ovidius in fine primi Metam. Apollodorus initio II Biblioth. Lucian. in Dialog. Zephir. et Not. unde et a Propertio de sacris ipsius, quae Romae suo tempore agebantur, loquente Inachis appellatur, lib. II Eleg. penultima:

Atque utinam Nilo pereat, etc.
Item, lib. II, Elegia, quae incipit, Jupiter affecte, etc.

Io versa caput primos mugiverat annos,
Nunc dea, quae Nili flumina Vacca bibit.
Id quoque Graecos affirmare scribit Aelianus. Haec Epaphum genuit ex Jove, qui ab eadem cultus Aegypto conjunctum matri Templum habuit, ut Ovid. et Aelianus 0908B tradunt. Porro qui Epaphus Graecis, ille idem est qui Aegyptiis Apis, ut scribit Herodotus. Apim autem eumdem esse cum Serapide, ex Aridaeo Argivo novimus, et Nymphodoro Amphipolitano apud Euseb. X Praepar. et ex Varron. apud August. XVIII Civit., cap. 5. Idem vulgo creditum scribunt Ruffinus, Suidas, alii. Jam vero Serapim eumdem cum Osiride creditum scribit Tacitus in fine vigesimi; et Diodorus Siculus lib. primo, cap. 2, asserit Serapim tum dici Osirim, tum Dionysium. Et idem ait Lactantius ipse hoc loco. Quin etiam Plutarchus in lib. de Isid. et Osirid. Praestat, inquit, autem Osirim cum Baccho eumdem facere, et cum Osiride Serapim. Et rursus de Api, quod idem habitus sit cum Osiride a Sacerdotibus Aegyptiis, refert Plutarchus ibidem, et Strabo de Memphi loquens, lib. XVII, Lactantius igitur eum, qui in sacris Isidis semper quaerebatur, et inveniebatur, ipsius Isidis filium fuisse, ut historia docet, eumdemque Osirim dicere hos secutus auctores potuit.

0908C Ardua jamdudum resonat. Nonnihil variat lectio horum versuum apud Ovidium; nam ibi, pars manibus clypeos, et,

Res latuit patrem, priscique imitamina facti.

Quia principes intelligendi. Locus hodie non habetur inter opera Sallustii.

Vetustatem in majus componentem. Secutus sum Florentinae editionis lectionem probatam Carrioni, lib. II Antiq. lect., cap. 7, pro ea, quae est in al. vetustatem in majus componentes. Non enim voluit Sallustius a Curetibus vetustatem, sed potius Curetum illud et inventae, et intellectae religionis factum, quippe qui principes fuerunt intelligendi res divinas, ab ipsa vetustate in majus fuisse compositum, et ideo Jovis altores dictos, eoque nomine celebratos.

Illos dico, qui vel inhonesto saltatu tripudiant. Salios innuit Martis Sacerdotes.

Vel qui nudi uncti. Lupercos significat, Panos, Pastorum 0908D Dei Sacerdotes.

Quid de scutis jam vetustate putridis, etc. Haec erant Ancilia. Virgilius autem de his omnibus in fin. 8.

Hinc exultantes Salios, nudosque Lupercos,
Lanigerosque apices, et lapsa ancilia coelo
Extulerat.

O stultas hominum mentes, o pectora caeca! Quamlibet in tenebris, etc. Lucretius in hisce versibus pro, stultas, habet, miseras, pro, quamlibet, qualibus.

Minus sanus et ineptus. Secutus sum cum Thomasio lectionem cod. B. pro ea, quae in aliquibus impressis est, nimis lascivus et ineptus, etc. Quanquam valde placet et illa, quam de conjectura profert Ludovicus Carrio Antiquarum lection. lib. II, cap. 7, videlicet, minus lascivus et ineptus, etc. Lascivia autem hic non est libido, sed hilaritas, et jocus petulantior. Ulpianus in L. Cornelia D. ad L. Cornel. de ficar. Cum quidam per lasciviam causam mortis praebuisset, 0909A etc. Sic Cicero pr. de Finib. primo de Divinat. Varro pr. de Re rustic. Vide Budaeum in Annotationibus ad l. Ex conducto, § Si vis tempestatis, D. locati.