Caput XXI.

Tanquam familia utantur. Id est tanquam servis, qui per familiam designatur. Phaed. Fab. 58.

Aesopus domino solus cum esset familia;
id est, cum nullum alium servum haberet quam 0516B Aesopum; Fab. 46: frusta jactat familia. Sed nota haec sunt. Reges autem Persarum omnes subditos ut servos existimasse docet multis exemplis Brissonius lib. I de Regno Persarum.

Honores ademit. Forte ideo, ut torqueri possent; cum caeteroquin Decuriones et honorati viri legibus Romanorum a tortura forent exempti, uti notat ad hunc locum Baluzius. Inde Amm. Marcell. XXVIII, 7, de Valentiniano: His ille cognitis efferatus, ut erat vitiorum inimicus acer magis, quam severus, uno proloquio in hujusmodi causas, quas arroganter proposito majestatis imminutae miscebat, omnes quos juris prisci justitia, Divorumque arbitria quaestionibus exemere cruentis, si postulasset negotium, statuit tormentis affligi. Verum, cum postea legati nobilitatis decreto missi orarent ne delictis supplicia sint graviora, neve senator quisquam inusitato et illicito more tormentis exponeretur, emendatum est crudele praeceptum, uti idem loquitur; tortique honorati tantum sunt in crimine 0516C majestatis, quemadmodum docet Valesius, et ante eum Fornerius, III, 8, Rer. Quotid. Sic Lampadio ablata prius fuit dignitas praefecturae, antequam tortus est, teste Amm. Marcell., lib. XV; quam in rem plura possunt videri apud Langlaeum, lib. XIII, c. 1 Semestrium. Et huc pertinet aliquo modo locus elegans qui extat in Libello precum Faustini: Sed Clementinus, licet non esset christianus, tamen exhibens reverentiam nomini episcopatus, in eo maxime homine, quem videbat rationabiliter et fideliter obtinere, respondit Osio: Non audeo, inquiens, episcopum in exilium mittere, quandiu in episcopi nomine perseverat: sed da tu prior sententiam, eum de episcopatus honore dejiciens, et tunc demum exequar in eum quasi privatum, quod ex praecepto imperatorum fieri desideras.

Lusorium. Scilicet lusus habebatur cum ursis aliisque feris bestiis pugnare; eratque illud inter juvenum exercitia. Infra c. 24: Sub obtentu exercitii ac Lusus feris illum objecerat. Et forte lusorium hinc nomen habet, quia homines ad id exercitati cum feris quasi 0516D ludebant, et eas irruentes saltibus aliisve modis frustrabantur, uti clarissime patet ex Diptycho Leodiensi, et iis quae ad illud notat Wilthemius, cui addi potest Buleng. c. 29, de Ven. Circi.

Afferri nominatim jubebat. Nomina scilicet sua habebant hae ferae, quomodo apud Marcell. l. XXIX, una ursarum, quas Valentianus alebat, vocabatur Mica aurea, altera Innocentia. Est gemma apud Leonardum Augustinum, praecipuum Urbis Antiquarium, part. II, N. 32, in qua cernitur homo flagellum tenens, eoque demulcens ursam ipsi assilientem, cum hac inscriptione in circuitu: ΕΥΤΥΧΙ ΜΛΡΚΕΛΛΕ, et supra dorsum bestiae, ΕΙΡΗΝΗ, quorum hoc nomen proprium esse ursae, altero vero homo bestiam circumducens bonam fortunam videtur exoptare. Et ita equos nomina singulos sua in Circo habuisse, ex Suetonio, Dione, inscriptionibus vetustis tam a Grutero quam Sponio editis constat.

0517A Non plane comedendi, sed absorbendi. Scilicet ursi lambere et sorbere sanguinem, et ita corpus consumere solent: unde αἱμοβόροις θηρσὶν eos recte accenset Eusebius VIII, 7 Hist. Eccl. Obsorbere autem etiam apud Plautum Truc. 2, 3, 30, occurrit: Quae obsorbent quicquid venit intra pessulos; et Mil. 3, 2, 21, quia enim obsorbui. Nam nimis calebat, amburebat gutturem. Sed quia ursorum mentio, tentabo explicare unum et alterum passionis Ss. Perpetuae et Felicitatis locum, qui elegantes admodum, nec satis, quod sciam, explicati sunt. Commodum imperatorem Xiphilinus ex Dione narrat venationibus et confectionibus ferarum operam diligentem dedisse, atque inter caetera his verbis utitur: Διείληπτο γὰρ τὸ θέατρον πᾶν συμπήκτοις τισὶ διαμέτροις τήν τε στέγην περίδρομον ἔχουσι, καὶ δικῇ τέμνουσιν ἄλληλα, ἵν᾽ ἐξ ὀλίγου πανταχόθεν τετραχῆ τὰ θηρία μεμερισμένα ῥᾶον ἀκοντίζηται. Erat enim divisum theatrum omne connexis quibusdam diametris tectum habentibus, circa quod inambulari poterat, ac sese bifariam secantibus, quo facilius 0517B undique ex angusto loco belluae divisae in quatuor partes jaculis trajicerentur. Lucas Holstenius, vir paucis comparandus, censet Xiphilinum loqui de pontibus amphitheatri, quorum mentio in passione Ss. Perpetuae et Felicitatis, ad quam haec notat: «Quod paulo ante pontis est mentio, videtur instituto Commodi factum, ut in Amphitheatro pontes essent. Refert enim Xiphilinus in Commodo hunc imperatorem per Amphitheatri arenam Pontes struxisse, ut inde feras conficeret.» Sed institutum Commodi nihil commune cum his pontibus habere persuasus sum, speroque id alios mecum existimaturos, qui Dionis et Passionis antiquissimae verba conferre atque examinare velint. Commodus enim amphitheatrum divisit συμπήκτοις τισὶ διαμέτροις, id est, inter se junctis, et in altum erectis tabulis, quae amphitheatri arenam in quatuor aequales partes ad hunc modum secabant. Has namque machinas ex ligno fuisse satis indicat τὸ πήγνυμι, quia ea vox de ea materia fere 0517C semper et proprie usurpatur. Πήκτη δωμάτῶν, compactitia aedium sunt fores, quae ex pluribus tabulis compinguntur; πῆγμα, pegma, machina lignea in amphitheatro, de qua multa satis monuerunt eruditi. Diametri insuper cingebantur στέγῃ περιδρόμῳ, quo significat Dio in orbem amphitheatri porticum esse tectam factam, per quam circumire, et ex qua bestias jaculis commodissime conficere poterat imperator. Male interpres tectum diametris tribuit, illudque plane a mente auctoris alienum esse sequens schema palam faciet.

A. Amphitheatrum. B. περίδρομος. C. D. primus diameter. E. F. Alter diameter, qui ambo se invicem in angulos rectos secant.

Firmat hoc plane Herodianus, lib. I de eadem re verba faciens: τῷ δὲ Κομμόδῳ ΠΕΡΙΔΡΟΜΟΣ ΚΥΚΛΩ κατεσκεύαστο, ὡς μὴ συστάδην τοῖς θηρίοις μαχόμενος κινδυνεύοι, ἄνωθεν δὲ καὶ ἐκ ἀσφαλοῦς ἀκοντίζων εὐτοξίας μᾶλλον ἢ ἀνδρείας παρέχοιτο δεῖξιν, id est, interprete Angelo Politiano: Ubi cum spectaculi dies adfuit, 0517D pleno amphitheatro exaedificatus Commodo peridromus fuerat, per quem decurrere in orbem posset, ne cominus cum bestiis pugnans periclitaretur, sed superne ac de tuto loco tela jaciendo, jaculandi potius scientiam, quam fortitudinem, ostentaret; et paulo post ait ipsum in orbem currentem superne jaculis confodisse nobilissima animalia: περιθέων ἅνωθεν κατηκόντιζεν. Peridromum, seu porticum, etiam Herodianus narrat: sed addit praeterea Dio, καὶ δίχη τέμνουσιν ἄλληλα, ac sese bifariam secantibus; vel, ut ego redderem, ac sese aequaliter secantibus. Sic enim locutus est Aristoteles lib. VI Politic.: Ἐὰν δίχα γένηται δικαστήριον, si judicium aequaliter in duo dividatur. Neque certe alia sectio potest intelligi, cum paulo post dicat animalia quadrifariam fuisse partita, et diameter vix usurpetur, nisi cum totum in duas partes dividitur aequales, ut facili opera patet ex diametro globi terrestris, aliorumque circulorum, per quorum centrum 0518A ductus binas partes aequales facit. In hoc amphitheatro duplex diameter est: unus in latitudinem, alter in longitudinem ductus; unde factum: ut moles illa divideretur in quatuor partes aequales: quod fieri in figura proposita liquido apparet. Rationem autem reddit Dio: ἵν᾽ ἐξ ὀλίγου πανταχόθεν τετραχῆ τὰ θηρία μεμερισμὲνα ῥᾶον ἀκοντίζηται· quo facilius undique ex angusto loco belluae divisae in partes quatuor jaculis trajicerentur; vel, ut vertendum censeo, quo facilius undique brevi tempore. Caeterum merito quaeri potest qua tandem ratione spectatores confectionem ferarum videre potuerint, si peridromus a summo ad imum ex tabulis fuerit compactus. Nam si ea forma fuit, nullo modo spectaculo homines frui potuere. Puto igitur, vel hunc peridromum atque diametros non adeo altos, et inferiora sedilia vacua relicta fuisse; vel diametros quidem in altum erectos, peridromi vero partem inferiorem visui perviam, eumque tantum in superiore parte fuisse factum, ita ut Commodus circumire, et bestias jaculari, spectatores 0518B vero omnia oculis haurire possent. Cum hoc Commodi instituto Pontes, qui laudantur in passione, nihil commune habent; aliumque eorum usum fuisse luce meridiana clarius docebo, ea tamen lege et conditione, ut de eorum origine, quae plane ignoratur, nihil in medium allaturus sim. Pontes igitur fuerunt tabulata allevata in modum pontium, ita ut una pars terram tangeret, altera vero pedibus ligneis, ex aliave materia factis, allevaretur, in quibus damnati ab bestias statuebantur vel constringebantur, ut majore impetu ferae in eos ferrentur, et dilaceratio seu vexatio, ut loquebantur, ab omnibus posset conspici. Nulla tum erat amphitheatri divisio, sed in ipsa arena patente, omniumque oculis exposita, Pontes erant exstructi ad hunc ferme, ut opinor, modum. Firmat certe explicationem hanc Passionis auctor: Et cum ad ursum substrictus esset in ponte, ursus de cavea prodire noluit; id est, cum martyr vinctus in ponte deponeretur, ut ursus in eum impetum facere et 0518C saevire posset, quod paulo ante, apro subligare et subministrare dixit: Itaque cum apro subministraretur, venator potius, qui illum apro subligaverat, suffossus ab eadem bestia post dies muneris obiit; id est, dum in ponte, vel certe arena deponeretur vinctus, et offerretur apro dilaniandus. Atque hic Pons in eadem Passione pulpitum appellatur. Itaque in commissione spectaculi revocatus, leopardo expertus, etiam super pulpitum ab urso erat vexatus: sive, in pulpito vel ponte positus, primum a leopardo, inde ab urso fuit vexatus, id est, morsus, laceratus; quo sensu haec vox solet usurpari. Nam Arnobius atque Lactantius, lib. VII Instit. vexationes bestiis tribuunt, Graecique eam rem ἑλκυθμὸν τῶν θηρίῶν appellant. Quin et ascendere respectu horum pulpitorum, vel pontium, martyres dicuntur, uti patet ex eadem passione: Caeteri quidem immobiles et cum silentio ferrum receperunt, multo magis Saturus, qui, ut prior ascenderat, prior reddidit spiritum: ascenderat scilicet in pulpitum, vel pontem. Quamquam inficias ire nolim, 0518D posse etiam spoliarium hoc loco intelligi; quod cum fuerit instar cavernae subterraneae (Cassius Severus specum, Plinius scaevum receptaculum vocant), cumque Saturus ex eo per gradus pervenerit in theatrum, non incommode ascendisse dicitur. Haec mea hac de re sententia; quam tamen mutare paratus sum, si quis meliora doceat.