Caput X.

Suum vero habitaculum distinxit claris luminibus, etc. Hoc loco Firmianus arguitur erroris, quasi Dei sedem et domicilium beatorum statuerit in coelo sidereo, 0928A atque in eo solem et lunam posuerit. Ego hic coeli nomine puto universam ab eo coelorum molem intelligi, quatenus totum id quod est supra ignem sursum usque ad coelum empyreum inclusive, cum ipso empyreo complectitur: quam quidem coelorum molem sole, et luna, micantibusque sideribus ornatam ait, nempe suis cuique coelo luminibus appositis; idque ex ipsomet clare colligi reor, ubi dicit: Fecit igitur Deus primum omnium coelum, et in sublime suspendit, quod esset sedes ipsius conditoris, etc. Atqui non solum sidereum coelum, sed universam coelorum molem statuit in sublime. Subdit etiam: Deinde terram fundavit et coelo subdidit, etc. Et lib. VII, c. 5, quasi hunc locum declarans, inquit: Lumina igitur posuit in coelo, terrae autem, etc. Numquid autem tellus uni sidereo subditur? Coelum itaque ab ipso utrobique accipitur, et contra elementa, quorum meminit, distinguitur; et ita pro universa coelorum, ut dixi, mole, quatenus etiam extremum empyreum complectitur.

0928B Ex quibus oriens Deo accensetur, etc. Ita B. T. P. et caeteri meliores mss. legunt, non ut in impressis, ex quibus oriens Deo similis censetur. Accenseri idem est, quod attribui; unde accensi milites dicebantur, quasi accensiti, quod decurionibus et centurionibus accenserentur, id est, attribuerentur, ut scripsit Varro lib. XX Rhetor., et lib. III, de Vit. Pop. Rom. Non. Marcel. c. 12. Affirmat autem Lactantius orientem, lucem, vitam, diem Deo attribui: occidentem vero, tenebras, mortem, noctem diabolo; infra cap. 13, animam esse Dei, corpus diaboli; et cap. 18, Dei esse coelum, et lucem; tenebras autem, inferos et supplicia ipsi malorum principi in distributione rerum attributa fuisse. Lib. VI, cap. 3 duos duces constituit, alterum, qui virtutibus et bonis praesit, alterum qui vitiis et malis; et lib. eod. cap. 6, fontem ait bonorum Deum esse, malorum vero illum divini nominis inimicum: ab his duobus principiis bona malaque oriri. A quibus omnibus locis cavere nos oportet, 0928C quia nonnihil favisse auctor videtur damnato illorum temporum Cerdonis et Marcionis dogmati de duobus principiis, altero bonorum, altero malorum, quod et amplexus est postea Manes. Hoc tamen ab iis differre videtur Lactantius, quod is non carere principio diabolum, nec natura malum esse asserit: sed illum ait a Deo quidem bonum creatum, ad malum autem suo arbitrio, quod liberum illi fuerat datum, transcendisse, ut supra sub initium cap. 9 exinde malorum omnium principem factum. At illi duo principia principio carentia ponebant; et alterum quidem natura bonum, alterum natura malum, ut scribit S. Augustinus in lib. de Haeresib. haeres. 21 et 22. Philostr. in Cerdone et Apelle, Epiphan. in lib. adversus Haeres. haeres. 66. Quam haeresim S. Thomas expugnat, II contra Gent. cap. 41.

Unde solem esse appellatum Cicero vult videri. Ita et Varro IV de Ling. Lat. cap. 10, Isidor. Origin. lib. III, cap. 70.

Quia non sunt plena ac solida Lumina. Quasi aliquo 0928D modo suapte natura lumina sint, ac proinde proprio lucere lumine stellas putet: quam opinionem habuisse credendi sunt omnes philosophi, et patres illi, qui luminaria, et stellas, ut vehicula priscae lucis effecta docuerunt; Basil., Ambr., Nazianzenus: multo magis qui lucem illam priscam aiunt in luminaria, id est, in solem, lunam et astra a Deo fuisse distributam, ut Apollinarius et Dydim. apud Lipoman. in Caten., Athanas. quaest. 83 et 85, Theodoret. quaest. 14 et 16; in Genes., Procop. cap. pr. in Genes., Damascen. II, fid. Orthod. cap. 7. Ejusdem sententiae dicitur Avicenna, et Macrobius, qui unam lunam excepit cap. 19 et 20 in Somn. Scipionis. Sed contra Plato asseruit in Timaeo, Plin. lib. II, cap. 6, et plerique astrologorum. Hugo de S. Vict. in Annotat. in Genes. cap. 6, ait, solum solem propriam habere lucem, et ipsum ex igne esse factum: reliquas vero stellas omnes ex aeria materia factas relucere 0929A potius quam lucere. Sanctus Augustinus super Genes. ad litter. lib. II, cap. 16, ait, Divina Scriptura manifeste quidem cognosci, disparem esse siderum claritatem, dicente Apostolo cap. V prioris ad Corinth. Epist., aliam esse claritatem solis, aliam lunae, et aliam stellarum, et stellam differre a stella in claritate; utrum autem stellae lumen accipiant a sole, necne, ex Sacris Litteris colligi et constitui non posse.

Discordi concordia mundum constare, etc. Innuit opinionem Empedoclis, qui omnia ex lite et amicitia (videlicet elementorum) constare dicebat; de qua disserit Aristot. I Phys.; I de Anima, I Divinor.

Ut sacramento ignis et aquae nuptiarum foedera sanciantur. Ut constat ex leg. Seia Sempronio, D. de donat. inter vir. et uxor. quae declaratur ex Festo in verbo Aqua. Budaeus ad dictam legem, Ciriac. Observation. lib. II, cap. 2.

Materia corporis in humore est. Praecipue scilicet, forte quia et semen, et sanguis sunt humores: alioqui 0929B corpus animalis, ut caetera omnia, ex quatuor elementis constat, ut ipse Lactantius declarat secutus Empedoclem inf. cap. 13.

Animae in calore. Fuit haec Democriti opinio, quam Aristoteles refutat in pr. de Anima. Nec sane video quomodo hic Lactantius asserat, materiam animae igneam, vel calorem esse, qui certo sciat, hominis animam immortalem esse, ut ipse ostendit lib. III, cap. 12 et 13, et cap. 17, de Opificio Dei. Animam quidem esse ignem expressis verbis scribit inf. cap. 13, sibimetipsi contrarius, qui id pernegavit d. cap. 17, de Opific., et alibi scribit animam de Dei substantia esse, ut inf. cap. 13, ubi dicemus.

Nec humor potest nec corporari, nec corpus animari. In impressis est, nec humor potest corporare, nec corpus animare. Nostram lectionem exhibent Vaticani, duo codices Sancti Salvatoris Bonon. T. P. Nec humor, inquit, potest corporari, videlicet in corpus illud densari, nec corpus ipsum animari, non animare, 0929C quia corpus non animat, sed animatur. Ita quoque Budaeus hunc locum recte profert in Annotationibus ad lib. II, D. de poenis.

Exulibus quoque ignis, et aqua interdici solebat. De ignis et aquae interdictione. Ulpianus in lib. II, D. de poen. et ibi Budae. in annot. ad Pandect. Festus in verbo, aqua, Isidorus Orig. lib. V, cap. 27, ad fin.

Immobilis est, ac deorsum vergens, etc. Recte a Thomasio in notis ex B. codic. correcta est lectio impressorum, quae habet, mobilis est, etc. Hic enim fieri antithesim manifestum est; et sane de igne dixit, cujus natura quia mobilis est, et sursum nititur, vitae continet rationem. Ergo de aqua recte subdidit, cujus natura quia immobilis est, ac deorsum vergens, figuram mortis ostendit. Figuram autem mortis ostendere non posset, si mobilis esset, quia, ut ipse Lactantius ait lib. VI, cap. 17, et lib. de Ira Dei cap. 17, vita actuosa est, mors quieta. Natura itaque immobilis est et quieta; prope enim ad terrae gravitatem accedit: aegre autem movetur, nec nisi deorsum versum, sicubi 0929D ventorum flaminibus agitetur, aut extrinsecus alio quopiam modo ei motus indatur.

Ideo pecudes, neque in coelum suspiciunt. Galenus lib. III de Usu part. cap. 3, ait, hoc dictum esse hominum, qui nunquam viderint piscem οὐρανοσκόπον, id est, coeli speculatorem appellatum: hic namque vel invitus coelum semper aspicit. Verumtamen ille nihil omnino revera in eo contemplatur, ut homo.