Caput L.

Valerium . . . . . Quis hic fuerit, ne divinando quidem assequi possum, cum nemo alius ejus faciat mentionem: id quod etiam recte observavit Baluzius. Nec puto huc quicquam pertinere, quod post narratam Maximini mortem scribit P. Diaconus, lib. XI: Valens interea in Oriente ab exercitu Imperator appellatus, ab eodem Licinio morte mulctatur. Deinde Alexander, qui apud Carthaginem imperator est factus, a Constantini exercitu jugulatur. Nam licet Valens posset simul appellatus fuisse Valerius, tamen ille huic tempori non convenit; et plusquam semel auctor iste in his narrandis humani aliquid patitur. Nam Valens eodem tempore neci non fuit datus: sed a Licinio, post cladem ad Cibalim per Constantinum acceptam, Caesar est creatus, et occisus postulante Constantino, cum pacem eidem daret, uti ex Victore 0568D et Paulo Diacono docet Tristanus, t. III, p. 472, qui tamen non satis caute ex iisdem auctoribus notat, Valentem rebellasse contra Galerium Maximianum. Est enim hoc a veritate alienum; et Galerius Maximianus jam diem suum obierat, cum Valens a volente Maximino Caesar est creatus, uti ex Excerptis Valesianis constat, licet Victor et P. Diaconus eum imperatorem appellent. Quod sequitur, Alexandrum a Constantini exercitu jugulatum esse, etiam fidei historiae repugnat. Nam victus ille fuit a Maxentio per praefectum praetorii Volusianum et Zenam, uti videre licet apud Zoz. 2, 14, adeo ut hi duo nihil commune cum Valerio nostro habeant; quem nusquam inveniri arbitror, quemque solum cognoscere possumus Metamorphoseos Ovidianae remedio. Ut enim ille canit Iphidem virginem in marem esse mutatam ope Isidis, ita suspicio mihi nonnunquam oborta est, Valerium in Valeriam ope Critices mutandum 0569A esse. Mirum hoc procul dubio aliis videbitur, quia cap. sequente Lactantius Valeriae mortem pluribus enarrat. Facit id, fateor, Lactantius: sed puto eum eadem illo capite, et in principio rerum quas post victum Maximinum aggressus est Licinius, obiter narrare; nihilque tam ardenter ille desideravit, quam ut posset Valeriam e medio tollere. Nec video cui iratus potuerit fuisse, nisi Valeriae, quae ipsum spreverat, uti patet ex cap. 39, cuique ob injuriam illam infestus absque dubio erat. Atque hinc est ut suspicatus nonnunquam sim, scribendum hoc loco esse, in primis Valeriam, quam Maximinus . . . . . . . . et conveniunt admodum sequentia, quia narrat Valeriam Candidianum adoptasse. Atque ut mox Candidiani mortem in specie describit, quem dixerat necatum fuisse, ita etiam capite 51. Valeriae matrisque ipsius Priscae interitum enarrat, licet illae cum Candidiano interfectae non fuerint statim post obitum Maximini. Haec commentatus fueram, cum animadverti eruditos Anglos ita etiam hunc locum 0569B emendasse; quos a me ante inspectos non fuisse liquido testor.

Et in honore haberi videbatur . . . Quippe qui filius esset Galerii Maximiani ex concubina susceptus, et adoptatus ab uxore ejus legitima Valeria, filia Diocletiani: quae omnes res certe animos ipsi addere poterant. Unde cum Nicomediae, quae sedes imperatorum erat, sese efferret altius et supra privatum, jussu Licinii occisus est; quia in suspicionem, ut reor, veniebat rerum novarum, et de purpura sumenda cogitabat forte; id quod mox objectum fuisse legimus Severiano, Severi filio.

Prae Valeria, quae volens Licinio in omnes Maximiani haereditates jure suo cedere, idem Maximino negaverat . . . . . Locus admodum intricatus; nam si Valeria voluit Licinio cedere in omnes Maximiani haereditates, nequaquam verisimile est illam cum matre sua eum relicturam, et se credituram Maximino, mariti sui si non inimico, at certe non amico, uti 0569C patet ex cap. 39. Certe haec non cohaerent; et locum depravatum esse propterea existimo. Licinium narrat Lactantius omnes, quos memorat, tanquam malum metuisse, seque tutiores credidisse fore cum Maximino: sed excipit Valeriam, matremque ejus Priscam, quae Licinium exemplo aliorum relinquentes, noluerunt etiam esse cum Maximino, cui tamen reliqui sese credebant. Puto igitur scripsisse Lactantium, quae nolens Licinio . . . et sic optime quadrabit sequens, idem Maximino negaverat; quod certe verum non foret, si illa Licinio omnia dare voluisset. Noluit igitur Valeria Galerii Maximiani mariti sui haereditates Licinio cedere; quem persuasus sum eam ante ductam Constantini sororem in uxorem petiisse, quia tam significanter Lactantius dixit ante, eam putasse sese tutius moraturam apud Maximinum, quia uxorem habebat. Et hanc meam sententiam firmat mirum quantum ipse capite sequente, ubi scribit, pudicitiam et conditionem ipsis exitio fuisse; id est, periisse, quod Prisca erat Diocletiani conjux, Valeria 0569D eorum filia, et Galerii Maximiani uxor; quodque haec Imperatoris vidua noluerit vel Licinio, vel Maximino nubere, et absque more, ac absque exemplo ad secundas nuptias transire. Laudat igitur illustrissimas foeminas a pudicitia Lactantius, ut licet eas poenas dedisse dicat, tamen videatur tam acerbum casum miserari: Ductae igitur mulieres cum ingenti spectaculo et miseratione tanti casus ad supplicium, et amputatis capitibus, corpora earum in mare abjecta sunt, cap. 51. Nullibi certe eas carpit, vel leviter indicat, Diocletianum vel Galerium Maximianum ad persequendos Christianos ab illis incitatos fuisse; id quod tamen non obliviscitur annotare de Romula Galerii Maximiani matre, cap. 11, quomodo etiam Maximini uxorem propter mersas Oronte castas foeminas hoc capite perstringit. Quin et ab impiis et persecutoribus eas separat; nam cum cap. 50 narrasset, omnes impios vero et justo Dei judicio recepisse 0570A eadem quae fecerant, mox capite sequente Valeriae, nec non matris ipsius Priscae mortem describit. Quid igitur? Prisca et Valeria vel Christianae fuerunt, vel iis faverunt; utque illud sentiam, facit ipse Lactantius, cap. 15, ubi ita loquitur: Furebat ergo imperator (Diocletianus) jam non in domesticos tantum, sed in omnes; et primam omnium filiam Valeriam, conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit. Neque enim Diocletianus eas coegisset sacrificare, nec Lactantius scripsisset easdem sacrificio pollutas fuisse, nisi Christianae fuissent, vel in eam suspicionem apud Imperatorem incidissent, licet aperte eorum placita amplecti non auderent. Gentilis enim non cogitur ad sacrificium; nec talis proprie sacrificio pollui potest dici, verum quidem is qui Christo nomen dedit, et ad superstitionem ejuratam redit. Sic eodem capite cogere usurpatur de Christianis, quos in templa compulsos cogebant sacrificare: Nec minus in caeterum populum (a quo scilicet discreverat presbyteros et ministros) persecutio violenter 0570B incubuit. Nam judices per omnia templa dispersi, universos ad sacrificia cogebant. Et Prudentius, Hym. περὶ Στεφ. 2, v. 367. canit Judaeam plebem inquinatam fuisse aureo bove; et notius est, quam ut probari debeat, ad amplectendam gentilem religionem nihil aliud necesse fuisse facere, quam diis sacrificare, et aris thus injicere. Haec mea opinio firmatur variis Actis et Historiis, quae apud Baronium, Tristanum, aliosque, uxorem Diocletiani faciunt Christianam, licet verum ejus nomen ipsis latuerit, et multa tradant quae a veritate aliena sunt; id quod etiam observat Baluzius. Sed si Christianae fuerunt, quid tandem causae est, cur illud non tradat Lactantius claris verbis, cum contra Martyrologia a. d. 17, Cal. Sept. narrent Serenam (id nomen dant Diocletiani uxori) martyrem obiisse. Martyrium, ut verum fatear, mihi videtur reliquis Martyrologiorum erroribus adscribendum esse; nec verosimile est Lactantium illud praeteriturum, si tam illustres foeminae propter Christum 0570C capite fuissent punitae. Quin et illud plane rejicit sacrificium idolis oblatum; quod licet coactae fecerint, postea ad bonas mentes forte redierint, crimenque illud lacrymis, vita pudica et vera poenitentia deleverint, tamen ut Christianae occisae non sunt, quia Licinius libertatem Christianis edicto dederat, et nondum animum induxerat innoxiam lacerare gentem. Nam scriptus hic libellus fuit, antequam bellum inter Constantinum et Licinium oriretur, cum pace frueretur Ecclesia et tranquillitate, uti ex fine ejus clarissime patet; nec non ex initio, ubi narrat Deum excitasse Principes, qui tyrannorum nefaria et cruenta imperia resciderunt; id est, Constantinum et Licinium. Haec ita commentatus fueram, cum postea in mentem mihi venit verba, quibus tradit Valeriam et Priscam sacrificio pollutas esse, posse a Lactantio ut Christiano dici, et cogi eo sensu usurpari, ut cap. eodem ad sacrificia cogebant; quanquam, ut verum fatear, haec voces vim repugnantibus allatam esse designent: Nam judices per omnia templa dispersi, 0570D universos ad sacrificia cogebant.

Sed prius mater eorum in Orientem praecipitata est . . . Quae mea hoc de loco sit sententia, vide sis, lector, in notis Columbi; quae ibi relinquenda esse censui, quia commode huc transferri non potuerunt. Ne tamen plane sterilis sim eo in loco, ubi celebris fluvii mentio occurrit: medecinam conabor facere Josepho fluminis Sabbatii mentionem facienti, lib. VII Excidii cap. 24: Ῥεῖ μὲν γάρ μέσος Ἀρκαίας τῆς Ἀγρὶππα βασιλείας καὶ Ῥαφαναίας. Ἔχει δὲ θαυμαστὴν ἰδιότητα. πολὺς γὰρ ὢν ὅτε ῥεῖ, καὶ κατὰ τὴν φορὰν οὐ σχολαῖος, ἔπειτα δὲ πᾶς ἐκ τῶν πηγῶν ἐπιλείπων, ἓξ ἡμερῶν ἀριθμὸν, ξηρὸν παραδίδωσιν ὁρᾷν τὸν τόπον, εἰθ᾽ ὥσπερ οὑδεμιᾶς γενομένης μεταβολῆς, ὅμοιος κατὰ τὴν ἑβδόμην ἐκδίδωσι, καὶ ταύτην ἀεὶ τὴν τάξιν ἀκριβῶς τετήρηται διαφυλάττων. ὁθεν δὴ καὶ Σαββατικὸν αὐτὸν κεκλήκασιν, ἀπὸ τῆς ἱερᾶς τῶν Ἰουδαίων ἐβδόμης, οὕτως ὀνομάσαντες; id est, interprete Ruffino: Is fluit 0571A medius inter Arcas et Raphanaeas Agrippae regni civitates. Habet autem quoddam peculiare miraculum. Nam cum sit, quando fluit, plurimus, neque meatu segnis, tamen interpositis sex diebus a fontibus deficiens, siccum exhibet locum videre. Deinde quasi nulla mutatione facta septimo die similis exoritur; atque hunc ordinem eum semper observare pro certo compertum est. Unde etiam Sabbalicus appellatus est, a sacro Judaeorum septimo die sic denominatus. Locus revera intricatus, et, ex sententia Casauboni, jam ante Ruffinum corruptus, quia omnes Rabbini Josepho adversantur, et Sabbaticum fluvium dici contendunt, non quod undas septimo exoneret, sed quod eo quiescat die; quod et facit Plinius XXXI, 11, Hist. Naturalis; In Judaea rivus Sabbatis omnibus siccatur. Spizelius, in dissertat. de Israelitis Americ. arbitratur fluvium illum nomen Sabbatici juxta Josephum non exinde accepisse, quod quavis septima die quiescat, sed quod singulis Sabbatis insigni quadam mutatione gaudeat. Manasse Ben Israel ita verborum sensum 0571B invertit, ut Plinio per omnia respondeat; Isaacus vero Casaubonus paucorum verborum trajectione, et nonnullorum omissione, corruptum restituit in Exerc. adv. Baronium. Verum ego nulla verba omissa esse persuasus sum: et ita restituebam illa: οὐ σχολαῖος ἓξ ἡμερῶν ἀριθμὸν· ἔπειτα δὲ πᾶς ἐκ τῶν πηγῶν ἐπιλείπων, ξηρὸν παραδίδωσιν ὁρᾷν τὸν τόπον. εἰθ ὥσπερ όὐδεμιᾶς γενομένης μεταβολῆς, ὅμοιος κατὰ ( l. μετὰ) τὴν ἑβδόμην ἐκδίδωσι; id est, feraturque impetu non leni per spatium sex dierum: inde totus ab ipsis fontibus deficiens, siccum praebet spectandum alveum; et hinc, quasi nulla facta esset mutatio, similis post septimum diem erumpit. Nam dum scribit, fluvium Sabbaticum post sextum diem siccum fuisse, et post septimum, similem, ut ante septimum diem illum, erupisse, satis clare docet eum omnibus Sabbatis quievisse et siccum fuisse. Sed eruditi judicent, qui nobis jamdiu Josephum promiserunt emendatiorem longe.