Caput LII.

Quae omnia, etc. Haec erunt planissima, si distinguas, Quae omnia (secundum fidem scientium loquor) ita ut gesta sunt mandanda litteris credidi.

Clara per gentes Joviorum et Herculiorum cognomina, quae primum a Dioclete et Maximiano insolenter assumpta, ac postmodum ad successores eorum translata, viluerunt? Alii igitur post Diocletianum et Maximianum Jovii atque Herculii cognominati sunt. Sane Galerius, Maximinus et Licinius Jovii fuerunt dicti, uti docet Valesius ad Euseb. IX, 9 Histor. Eccles., et Tristanus, t. III, p. 433, qui tamen nummum elegantissimum non satis bene explicat: id quod facit Henr. Norisius, vir doctissimus, in explicatione Nummi Liciniani, ubi simul docet Constantium et Constantinum Herculios fuisse appellatos; quod etiam 0572B memorat auctor panegyrici Maximiano et Constantino dicti, cap. 8: Hic est qui nomen, quod accepit a Deo principe generis tui, dedit vobis (Constantino) qui se progeniem esse Herculis non adulationibus fabulosis, sed aequatis virtutibus comprobavit. Atque in Epitome χρόνων pag. 277, Maximinus Jovius ἐπιφανέστατος Καῖσαρ occurrit; et Galerius Maximianus intelligendus est: quomodo vice versa, Maximinus nonnunquam ab auctoribus nomina haec confundentibus, vel librariorum vitio, Maximianus appellatur.

Delevit ea Dominus . . . Rectissime ita Deus noster vocatur, quippe qui optimo jure omnium rerum Dominus est. Dederunt tamen et Gentiles tam splendidum et tam illustrem titulum diis deabusque suis. Apud Gruterum, VI, 68, occurrit ΚΥΡΙΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ; et in nummo apud Harduinum, Θεὸς μέγας Κύριος Σάραπις, uti haud absque ratione diductis litteris legendum esse suspicatur vir eruditus. Solem Dominum Latinis, Graecisque Δεσπότην dictum fuisse, docui in Harpocr. pag. 113, et per Dominum Invictum apud 0572C Gruter. XI, 1066, vel sol intelligi debet, qui saepe Invictus vocatur, vel deus, quem Commodianus instructione 13 Invictum absolute appellat, qui Agdestis erat; cui robur invictum tribuit Arnobius, et quem cum Mithra vel sole confundi observat Rigaltius: vel denique ita appellatur Deus eo in loco cultus. Nec deae caruerunt hoc titulo. Κυρία Ἄρτεμις, Domina Diana; occurrit in ins. XIII, pag. 1066 Gruteri; Dominae in alia pag. 90, Albae Juliae reperta, per quas forte Deae Matres designantur; et Domina Honor in ins. III. pag. 100, quod notandum, quia Honor est masculini generis, et is tamen Domina (si modo nullae lineae interierunt) vocatur, quia interdum instar deae effingebatur, uti constat ex nummo Galbae, qui inscribitur Honos Et Virtus. Virgilio lib. III, Aen. v. 113, non aliter Cybele, vel deum mater, vocatur:

Et juncti currum dominae subiere leones.
0572D Et quanquam nonnulli apud Servium arbitrentur Cybelem leonum dominam dici, notat tamen idem eam proprie dominam fuisse appellatam. Dominas, ait, deas dicunt; ut alibi:

Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.
Sane dominam proprie matrem deum dici Varro et caeteri affirmant; nam et ibi Proserpinam ideo a Virgilio dominam appellatam, quod ipsa terra esse dicatur, sicut et mater deum: mox addit, Hanc eamdem (nempe Cybelen) Eram appellari, hoc est Dominam. Non aliter canit Germanicus in Arateis:

Dictaei exercent dominae famuli Corybantes,
id est, famuli matris deum; idemque epitheton Junoni atque Dianae dat Valerius Flaccus, lib. IV, v. 355, et lib. VII, v. 181, Argonaut. Quin et Arcades deam 0573A summa veneratione coluerunt simpliciter Δέσποιναν dictam, uti ex Pausaniae l. VIII patet. Interpres, p. 499, eam facit Proserpinam; procul dubio quia Cereri conjungitur, et quia, pag. 516, ejus filia esse dicitur: sed tamen ibi simul clare a Proserpina distinguitur, Neptunique et Cereris filia dicitur; et scribit insuper Pausanias se non audere ἐς τοὺς ἀτελεστέρους γράφειν nomen hujus deae: quae certe docent satis superque eam Proserpinam non fuisse. Verum licet Gentilium dii ita cognominati sint, noster tamen Deus optimo jure Dominus est; qui ut eos dejecit et calcavit, ita spero eumdem tandem respecturum populi fidelis atrocissimas calamitates, et pacem redditurum Ecclesiae verae per totum orbem terrarum. Imperatores etiam Romani domini appellati sunt, uti est notissimum; nec illud monerem, nisi viderem Gasp. Gevartium ab lib. I Sylvarum Statii extremum non satis bene interpretatum esse Claudianum. Nam cum docuisset Domitianum, Trajanum, aliosque Dominos dictos fuisse, addit se mirari Claudianum, lib. III 0573B de Laud. Stiliconis, signate scribere Romanos primo omnium Domini appellationem Stiliconi tribuisse his verbis:

Publica sed nunquam tanta se gratia fudit
Assensu, quis enim princeps hoc omnibus egit
Obsequiis, sese dominum patremque vocari,
Quod tibi continuis resonant convexa diebus?
Macte novis consul titulis, Mavortia plebes
Te dominum Bruto non indignante fatetur,
Et quod adhuc nullo potuit terrore coacta
Libertas romana pati, Stiliconis amori
Detulit.
Sed hanc Claudiani mentem fuisse vix puto: quin potius arbitror eum canere populum coactum quasi et invitum ita principes appellase; id quod certe sequitur, si probabilem admodum Heinsii conjecturam admittimus, Princeps non omnibus emit obsequiis; et eumdem populum sua sponte atque ex affectu Stiliconem dominum vocasse: vel Stiliconem primum 0573C consulum fuisse, qui dominus a populo nominatus sit; quod certe firmant sequentia, quibus docet ipsum restitutorem libertatis Brutum id non aegre laturum, quia scilicet Stilico, licet dominus appellaretur, parentem tamen populi agebat.

Amplissimo viro Paulo Voet Van Winssen, Celsis ac praepotentibus Trajectinae dioeceseos Ordinibus a Secretis, S. D. Gisb. Cuperus .

Si nova Lactantii de Mortibus Persecutorum editio absoluta foret, hasce a me haud ferres forte litteras, vir amplissime; nam cum varii praestantis eruditionis viri praeter Baluzium et me (id quod vehementem in modum gaudeo), libellum hunc illustrare animum induxerint, vix dubito quin eorum alicui in mentem venerit, quod praecipuum earum caput erit. Pauca verba sunt, et in quibus prima fronte vix aliquid observatione dignum sese offert: unde et factum est ut, cum Notulas meas digererem, non animadveterim 0573D quod nunc ad te cognoscendi causa mitto.

Constat igitur Gentiles coegisse Christianos ut sacrificarent diis, nihilque ab iis exegisse aliud, quando eos verae religioni nuntium remittere cogebant. Plurima historiae ecclesiasticae, passionum, Patrumque loca hoc testantur satis superque. Notum est quod Eulaliae dictum esse canit Prudentius, Hymno περὶ Στεφ. 3.

Haec (tormenta) rogo, quis labor est fugere?
Si modicum salis eminulis,
Thuris et exiguum, digitis
Tangere, Virgo benigna velis,
Poena gravis procul abfuerit.
Diocletianus apud Lact., cap. 10: Ira furens, sacrificare non eos tantum qui sacris ministrabant, sed universos qui erant in palatio jussit, et in eos, si detrectassent, 0574A animadverti; datisque ad praepositos litteris, etiam milites cogi ad nefanda sacrificia, praecepit ut qui non paruissent militia solverentur. Cap. 15: Furebat ergo imperator jam non in domesticos tantum, sed in omnes; et primam omnium filiam Valeriam conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit. Et mox: Nam judices per omnia templa dispersi universos ad sacrificia cogebant. Ultima haec verba explicare obiter conatus fui ad cap. 1; sed ut illa non damno plane, ita aliquid majus et annotatione dignius in iis videtur reconditum esse. Nam existimo Christianos tam acerba persecutione pressos una cum Gentilibus deorum templa frequentasse, non ut eos adorarent, iis sacrificarent, vel aliqua re honorem ementitis numinibus haberent, sed ad evitanda tormenta et poenas, quae parata continuo erant iis qui Christiani habebantur, Christoque ejurato, diis sacrificare nolebant. Diocletianus certior factus quid rerum gereretur, jubet omnes qui in templis reperiebantur sacrificare, id quod nequaquam necesse erat statuere, si nulli alii 0574B quam Gentiles templa adibant; atque ea via factum est ut Christiani qui cruciatus effugere conabantur detegerentur: unde et mox sequitur: Pleni carceres erant, tormentorum genera inaudita excogitabantur. Et procul dubio Christiani persuasum habuerunt sibi illud licuisse facere ad evitandam persecutionem, et tamen fidem Christo datam se posse servare; quia nequaquam consilium illis erat templa intrantibus idola colendi. Non jam dicam, Nicolaitas multa docuisse absque discretione facere, et immolata idolis vesci, et in templis esse, et publice omnia communiter agere, quemadmodum loquitur auctor Indiculi de Haeresibus Judaeorum, qui vulgo Hieronymo tribuitur: sed videor animadvertisse Veteres distinxisse eos qui templa idolorum colendorum causa adibant, ab iis qui eo animo eadem non frequentabant. Can. 1 concil. eliberitani ita se habet: Placuit inter eos, qui post fidem baptismi salutaris, adulta aetate, ad templum idololatrurus accesserit et fecerit, quod est crimen principale, quia est summum scelus, placuit nec in 0574C fine eum communionem accipere. Distinguuntur enim Christiani, qui templa adeunt animo idola adorandi, et qui illud faciebant et sacrificabant; quod utrumque cum Christiani qui sese a persecutionibus liberare conabantur non fecerint, videor haud immerito affirmare, eos nihil cum aliis commune habuisse, nec de illis loqui canonem concilii. Sic canone III distinguuntur Flamines, qui munera quae in honorem deorum celebrabantur dederint tantum, et qui sacrificaverint simul: Item Flamines, qui non immolaverint, sed munus tantum dederint, eo quod se a funestis abstinuerint sacrificiis, placuit in fine eis praestari communionem; et Can. LV, sacerdotes, qui tantum coronam portant, nec sacrificant, nec de suis sumptibus aliquid ad idola praestant, placuit post biennium accipere communionem. Et exemplum elegans est apud Cyprianum ep. XXI, ubi Candidam Aecusam, ut Cestriensis rescribit, vocat, quia pro se dona numeravit, ne sacrificaret. Sed tantum ascendisse videtur usque ad tria fata, vel 0574D dryphacta (uti recte rescribendum censet J. F. Gronovius, praeclarae vir eruditionis, cap. 14 Obs. in scriptores eccles.), et inde descendisse ad dryphacta, scilicet, ubi coram praeside sacrificare cogebantur Christiani, quoque licet ascenderit Candida, excusatur tamen a Cypriano, quia sacrificio sese non polluit. Et quanquam a peccato, mea ex sententia, nequaquam immunes sint qui eam ob causam Gentilium templa intrant, aliquo tamen modo excusari posse videntur, quia id non faciebant animo idola colendi. Sic Canon 41 concilii laudati permittit ut fideles idola in domibus suis habere possint. Admoneri placuit fideles ut in quantum possunt prohibeant ne idola in domibus suis habeant: si vero vim metuunt servorum, vel se ipsos puros conservent; si non fecerint, alieni ab Ecclesia habeantur. Nec absque ratione est quod notat Albaspinaeus, verba ista haud dubitanter astruere, concilium illud difficillimis persecutionum temporibus, 0575A atque adeo ante Constantinum convocatum; nam nominis delationem per servos suos fieri non exhorruissent, si impunitate proposita potuissent ad arbitrium religionem quamlibet amplecti et tueri. Quemadmodum igitur domi suae fideles persecutionis tempore idola habere potuerunt, et permittere ut servi ea adorarent, ne scilicet ab iis accusarentur, ita videntur persuasum habuisse sese Gentilium templa frequentare potuisse ad evitandam persecutionem; nec poterant in iis facile distingui, quia loca erant amplissima, porticibus exornata, aliisque operibus, in quibus ambulare poterant, nihilque earum rerum agere, quas Gentiles facere consueverant colentes numina sua, idque eo magis, quia hi saepe templa adibant salutaturi tantum deos, nec semper sacrificabant. Nolo jam disputare num recte an secus fecerint Christiani, aut quam grave peccatum hoc sit; nec etiam inquirere quo piaculo teneantur qui ex nostratibus, videndi tantum gratia, eorum Christianorum templa intrant, in quibus statuae et simulacra 0575B non ornatus tantum, sed cultus etiam gratia disposita sunt. Verum illud facere non possum, quin moneam Gentiles nihil aliud exegisse a Christianis, quam ut sacrificarent, nulla tacti cura, quo animo homines deos suos colerent . Horum utinam exemplum non imitarentur pontificii, qui sacris suis initiatos esse existimant omnes, quos, vi, metu, poenis, tormentis cogunt eorum participes fieri, cum Julianus apostata contraria senserit, vetueritque ne qui aliquem Christianorum aut injuria afficerent, aut contumelia, μηδὲ ἄκοντας πρὸς θυσίαν ἕλκειν, neque invitos ad sacrificandum traherent, sed ut qui sua sponte ad aras accederent prius placarent deos Ἀποτροτιαίους, et expiationibus, quae ipsis usitata sunt, purgarentur. Nam meliorem. partem nostri, animum et mentem, non corpus sibi poscit Deus. Sed libet hac occasione inscriptionem veterem ad partes vocare, ex qua videor affirmare posse Judaeos persecutionis tempore vel nuntium remisisse religioni suae, vel etiam ejus 0575C evitandae causa fecisse nonnulla, unde Gentiles persuasum habere poterant illos non amplius Judaeos esse. Inter marmora Oxoniensia, num. XXVIII, et apud Reinesium III, num. LXVIII, exstat inscriptio quae comprehendit eorum nomina, qui pecunias contulerunt ad exornandum, ut videtur, gymnasium Smyrnae; et inter illos recensentur Judaei, οἱ ποτὲ Ἰουδαῖοι, M. A., id est, ex sententia virorum eruditorum, qui nuper affuere Judaei, minam unam. Verum mihi videbatur nonnunquam reddi haec verba debere, qui quondam fuerunt Judaei. Haec acta sunt Smyrnae tempore Adriani imperatoris, quo gravissimam Judaei excitarunt seditionem et rebellionem, duce Barchocheba, pseudo-Messia. Illos vicit Adrianus, tota Judaea vastata, et occisa est miserae gentis multitudo sine numero; cumque persecutionem absque dubio passi sint per totum imperium Romanum, fieri potuit facili opera ut nonnulli Smyrnensium Deo nuntium remiserint, et Gentilium superstitionem fuerint amplexi, vel argentum ad ornandum Fortunae 0575D fanum contulerint, ut putarent Gentiles, eos in ipsorum castra transivisse, atque ita sese a tormentis liberarent. Nam Judaeos haud difficulter talia ex magistrorum suorum sententia facere potuisse, patet ex iis quae observavit Jacobus Capellus in libros Mosis, pag. 619 et sequentibus. Nec sane video cur minam darent in ornatum templi Judaei, qui nuper affuere, cum non sit verosimile Judaeos, qui alio habitatum concesserant, vel alio sese contulerant, collaturos aliquid ad aedificandum Smyrnae templum, vel idem praestaturos, si palam profiteri auderent sese Judaeos esse; cum immunes nequaquam ab idolatria forent, 0576A a qua gens illa post captivitatem Babylonicam averso plane fuit animo. Haec mea de Lactantii loco et inscriptione veteri sententia, quam si approbaveris, recte me huic scribendae epistolae horulam impendisse existimabo: sin secus eveniat, et me mea fallat conjectura, nihilominus laetabor me hoc egisse, quia dolor, quem ex charissimae uxoris morte repentina cepi vix consolabilem mitigari videtur, dum tecum colloquor; atque haec eamdem causa non patitur ut finem litteris imponam: sed jubet quasi ut unam aut alteram notam adjiciam, quae reliquis jungi debent.

Ad caput 9, post legimus, addo: Atque huc respicit Augustinus lib. IV, pag. 29, de Civitate Dei, ubi deum Terminum ridet. Aliud est enim non cessisse, aliud unde cesseras redisse. «Quanquam etiam postea in Orientalibus partibus Hadriani voluntate mutati sunt termini imperii Romani. Ille namque tres provincias nobiles, Armeniam, Mesopotamiam, Assyriam Persarum concessit imperio, ut Deus ille Terminus, 0576B qui Romanos terminos secundum istos tuebatur, et per illud pulcherrimum auspicium loco non cesserat Jovi, plus Hadrianum regem hominum, quam regem deorum timuisse videatur. Receptis quoque alio tempore provinciis memoratis, nostra pene memoria, retrorsus Terminus cessit, quando Julianus deorum illorum oraculis deditus, immoderato ausu naves jussit incendi, quibus alimonia portabatur, etc.»

Ad cap. 17 noto Veteres dixisse certare alicui et similia; atque hanc loquendi formam observo etiam in Inscrip. CCCXXXIX Gruteri:

Certasti. Multis. Nullum. Pauper. Timuisti. Invidiam. Passus. Semper. Fortis. Tacuisti.

Et apud Apul. l. IV, pag. 143: Cum viderem canes et modo magnos, et numero multos, et ursis ac leonibus ad pugnandum idoneos.

Ad cap. 33 annotavi: odoritatem, prioritatem, etc., 0576C inveniri, quibus adde indulgitatem. Junius Philargyr. ad II Georgic. Nove indulgentia dixit. Veteres enim indulgitatem dicebant, ut Caelius in VII: Consuetudine uxoris indulgitate liberum.

Ad cap. 36, post ad Hist. Aug., adde: Ita Isidis sacerdotum primus vocatur summus, vel primarius, vel praecipuus sacerdos, Apuleio, lib. II, pag. 264, 266 et 267. Ed. Elm.

Ad cap. 40 Observo, quo sensu homines, vel animalia dicantur famuli et θεράποντες deorum. Psyche apud Apul. lib. V Metam. eamdem ob causam Cererem rogat per famulorum draconum pinnata curricula; et Plato sese vocare solebat τοῖς κύκνοις ὁμόδουλον, teste Olympiodoro in ejus Vita, quia cygni in tutela Apollinis, vel ipsi dicati erant, ipseque genitus putabatur eo deo. Praeterea sacrati diis, vel eorum sacris initiati famuli dicebantur. Apul. lib. II: Pro hinc me quoque peti magno etiam deo famulum sentire deberem, et servire iisdem; idem: Teque jam nunc obsequio religionis nostrae dedica, et ministerii jugum subi voluntarium: 0576D nam cum coeperis deae servire, tunc magis senties fructum tuae libertatis. In Inscript. XII, 328, Famula Bacchi occurrit; et Augustino lib. IV, cap. 10 de Civitate Dei, vestales virgines dicuntur ancillae Vestae, quod mirifice Lactantio convenit. Strabo, lib. XII, 1, 557, scribit Ameriae templum Μηνὸς fuisse, πολλοὺς ἱεροδούλους habens; et pag. 577, Antiochiae ad Pisidiam ἱερωσύνην Μηνὸς Ἀρκαίου πλῆθος ἔχουσαν ἱεροδούλων, id est, sacerdotium Luni, cognomine Arcaei (alibi Ἀσκαῖος vocatur, et Salmasio ad H. A. Ἀρχαῖος) multitudinem habens Hierodulorum, sive sacrorum famulorum, quo nomine sacerdotes et sacrati venire possunt; et pag. 559, Strabo ἱεροδούλους et ἱερέας distinguit. Verti autem μηνὸς Luni, idque etiam pag. 580, faciendum arbitror; nec puto mensem aliquem ab iis populis cultum fuisse, sed deum Lunum, qui in nummis Antiochiae ad Pisidiam, ne quid de aliis urbibus dicam, cernitur, quique etiam in nummo 0577A Olbianorum, quorum urbs in Pamphilia fuit, equo insidet. Videri possunt quae pag. 17 Harpocratis noto, ubi Diospolin voco Armeniae urbem quae Straboni Diopolis dicitur, quod monendum duxi. Atque inde simul constabit, utique Mensem in Antiochensium nummo, uti existimant Eruditi, non memorari, sed rescribi debere Antiochensis, non autem Mensis Col. Caes. Antioch., id quod obiter in Harpocrate monui, et etiam placet Harduino in Antirrhetico. Atque, si fas est sacra miscere profanis, Christiani, ipsique Apostoli δοῦλοι Χριστοῦ vocantur, et episcopus in Ins. IX, 1053, Famulus Christi.

Ad caput. XXXIX et praecipue in praefatione ago de combustione cadaverum, necnon de corporibus integris conditis. Postea observavi, Apuleii tempore humationem etiam in usu fuisse, uti clarissime patet ex historia pueri quem veneno e medio sublatum putabant, cum contra potionem soporiferam ipsi miscuisset medicus, lib. Metam. X. Deinde magnam Gentiles religionem tenuisse, corpora integra ut sepulturae 0577B mandarentur, vel inde patet, quod cadavera in aedibus collocata servarent diligenter, ne magae aliqua membra inde auferrent. Narrat id multis Apul. lib. II, p. 124, et addit: Ehem, et quod pene praeterieram, si qui non integrum corpus mane restituerit, quidquid inde decerptum diminutumve fuerit; id omne de facie sua desectum sarcire compellitur. Quod sive verum, sive fictum sit, innuit tamen curam quae tenebat Gentiles, ut corpora integra conderentur, totique ad inferos venirent. Hinc lib. III, illa Lucii tristitia, cum in judicium ob caedem vocatus esset, et ritu Graeciensi ignis et rota, tum omne genus flagrorum, quibus scilicet conscindendus foret, inferebantur. Augetur oppido, imo duplicatur mihi moestitia, quod integro saltem mihi mori non licuerit. Hunc lib. VII, cum in asinum transformatum castrare eum vellent, et ipse se praecipitem dare, vel inedia mori statuit: moriturus equidem nihilominus, sed moriturus integer; et tandem hoc etiam patet ex pag. 199 libri ejusdem. Cadaver 0577C disjectis partibus tandem totum repertum, aegreque concinnatum ibidem terrae dedere.

Ad idem caput observo nullam Augustam, mortuo imperatore marito, ad secundas nuptias transiisse. Et extat hanc in rem locus elegans in concilio Toletano XIII, celebrato anno Christi 683. Nam titulus capituli quinti ita sese habet: Ne, defuncto principe, relictam ejus conjungem aut in conjugio sibi quisquam, aut in adulterio audeat copulare, uti constat ex notitia conciliorum Hispaniae, quam anno 1686 edidit Josephus Saenz de Aquire; quamquam certum etiam sit omnes reginas hanc regulam nec olim, nec nunc observasse: uti vel exemplum Pythodoridis nos docet apud Strabonem, lib. XII.

Ad cap. 46. addendum est, Apul. lib. X. Met. init. praepositum memorare, qui mille armatorum ducatum sustinebat, eumdemque, pag. 244, vocari Tribunum.

Notavi ad caput 50, Priscam et Valeriam, uxorem atque filiam Diocletiani, fuisse Christianas, vel certe 0577D Christianorum religioni favisse: postea animadverti praeclare eruditionis virum Henr. Dodwellum, dissert. Cyprian. XI, num. 66, affirmare eas Christianas fuisse; uti ex ejus verbis, quae sequuntur, patet. «Quin et in ipsis Imperatorum palatiis liberi versati sunt. Ipsae eorum uxores, et liberi, et servi erant christiani. (Tales fuisse constat Diocletiani uxorem Priscam et filiam ejusdem Valeriam, Maximiani autem Galerii uxorem.) His ea, quae religionis suae erant, tam verbis quam factis libere exequendi coram semetipsis potestatem dederunt.» Binis vir harum rerum callentissimus auctoribus nititur; illique faciunt ut persuasum habeat Augustas eas Christo nomen dedisse. Eusebius alter est, lib. VIII, cap. 1, Hist. Eccl., alter Lactantius, cap. 15, cujus verbis et ego veluti fundamento ad eamdem rem probandam usus sum ad caput 50. Sed tamen Eusebius mihi non videtur verba facere de imperatorum conjugibus, sed de uxoribus domesticorum, vel aulicorum, 0578A vel eorum qui in palatio versabantur, uti unde dubie patebit, si quis Graeca consulere velit; unde ipse etiam iisdem verbis usus sum cap. 14, ad probandum in palatiis imperatorum gentilium saepe Christianos fuisse, et quidem eos primos honores gessisse. Christophorsonus putavit olim Eusebium de imperatorum conjugibus loqui, sed errorem illum castigavit Valesius in notis. Monendum autem censui Dodwellum ante me animadvertisse Augustas illas fuisse christianas, ne quis forte existimet me alterius inventa mihi vindicare. Testor enim me verba illa, cum notulas meas digererem, non observasse, neque me alia omissurum fuisse virum pereruditum eo nomine laudare.

Haec sunt quae mihi in mentem venerunt, quaeque tecum ut communicarem fecit amicitia, fecit familiaritas quae mihi summa et suavissima tecum intercedit. Quod si typographus, vel eruditi potius, quorum, ut audio, notas expectat, longiores moras nectunt, forte alteras longioresque litteras a me feres. 0578B Neque enim materiam omnem penitus adeo exhausi, ut non de aliquibus rebus prolixiores dissertationes componere queam. Vale. Hagae Comitis, a. d. 7. id. Jul.

Vix finita haec erat epistola, cum ecce ad me affertur Antonii Pagii, viri eruditissimi et diligentis temporum restauratoris, Critica historico-chronologica in Annales Eminentiss. Baronii. Cumque ille mirum quantum Diocletiani et imperatorum, qui cum eo regnarunt, tempora illustret, tuum erit judicare an non bene rebus suis consulturus typographus sit, si illa ex opere, quae Lactantio elucidando inserviunt, excerpta editioni novae adjiciat. Mihi certe istud videtur apprime utile, atque eruditis acceptum fore; cum quia liber ille non omnium manibus teritur, tum quia ita in unum corpusculum collecta forent omnia, quae ad melius aureum hunc intelligendum libellum necessaria sunt.

Defatigatus jam es lectione tam longae et verbosae 0578C epistolae: sed tamen te missum facere nequeo, et veniam precor, si alteram aeque prolixam priori annectam. Virum igitur eruditionis praeclarae mecum, ad annum Christi 306, sentire summa cum voluptate perspicio, Constantinum Magnum in oppido Naisso, non autem in Britanniis natum; ad annum 302, Priscam et Valeriam christianas fuisse; et denique eumdem ad an. 306, Natalem Invicti referre ad Solem. Nec certe ergo nunc quidquam causae video cur non sententia Petavii, quam etiam Harduinus in Anthirretico amplectitur, sequenda sit, cum dies ille natalis solis non immerito dicatur, quia sol tunc primum ad Septentrionem ab Austro cedit, uti Julianus orat. IV ipse docet; et arbitratur Harduinus in hunc diem natalem Christi Romae primum translatum esse, ut dum Gentiles profanis ritibus vacarent, sacris suis Christiani libere operam darent. Sed commodius mihi videtur ut alia, quae mihi in libro Pagii observata sunt, quaeque vel 0578D sententias meas probant, vel quae ut examinentur digna sunt, ad ordinem capitum disponam, ut ita omnia facilius invenire, atque de iis judicare possis.

De Domitiani persecutione ago ad caput Lactantii 3, inque ea sum opinione eam nec longam, nec gravem fuisse. Pagius contra existimat Domitianum anno 13 imperii decrevisse persecutionem adversus Christianos, eam continuatam anno 14, et auctam occasione quinquennalium anno 15, quo occisus est in cubiculo, teste Suetonio, non autem in templo Jovis, ἐν τῷ ἱερῷ Διὸς, uti scribit auctor Chronici Alexandrini. Sententiam suam ut firmet vir eruditus, scribit, in Chronico laudato sub coss. lib. IX Asprenate, et M. Arretino Clemente legi: Brutius narrat magnam Christianorum copiam ab 14 Domitiani anno sublatam et martyrio affectam; et deinde observat Eusebium, qui Brutii historiam legerat, in Chronico narrare incoeptam esse persecutionem anno Christi 93, idemque eum in Historia confirmare, 0579A et cap. 17, lib. III de persecutione sub Domitiano loqui, quaeque habet postea, cap. 18, ostendere tantum eam hoc anno auctam esse. Sed Chronici auctorem non esse ex accuratissimis scriptoribus utique constat, nam hosce coss. sequentes conjungit: Domitianum XIII, et Flavium Clementem; Asprenatem et Lateranum; Domit. XIV, et Clementem; denique Valentem et Veterem. Primis coss. assignat persecutionis initium, illoque tempore scribit apostolum Joannem in Patmum relegatum esse, et Domitianum statuisse Davidis genus e medio tollere; sequentibus Brutii verba supponit; et reliquis binis annis ne persecutionis quidem mentionem facit. Similia judicare debemus de Eusebii Chronico. Et quamquam, ut Brutii sequamur auctoritatem, persecutio potuerit anno 14 incoepisse, illa aeque in exitum, quam in principium anni illius rejici potest: quod si verum est, non multum certe a caeterorum eruditorum sententia discrepabit. Sed quod Pagius ex cap. 17 et 18, lib. III Hist. Eccles. Eusebii probare 0579B conatur, persecutionem incoeptam an. 93, et auctam an. 95, illud ego nequaquam, quo sum stupore, capere possum. Nam Eusebius capita librorum per annos non disposuit; deinde scribit, τελευτῶντα Christianos persecutum esse Domitianum, id est, sub extremum vitae tempus. Caput 18, ad haec priori annectit his verbis, ἐν τούτῳ, nim. διωγμῷ, vel persecutione; et denique illa ipsa verba, quibus Pagius putat probari anno 15 persecutionem auctam esse, prioribus etiam junguntur, indicantque eo anno Christianos persecutione vexatos fuisse; quod mihi firmum admodum argumentum videtur, anno 15 in innoxiam gentem grassari imperatorem coepisse. Nam, cum dixisset Scriptores etiam ethnicos non dubitasse memoriae tradere Christianorum martyria, addit: ὅιγε καὶ τὸν καιρόν ἐπ᾽ ἀκριβὲς ἀπεσημήναντο, qui quidem etiam tempus ipsum persecutionis accurate notaverunt. At quod illud tempus fuit? non certe annus 13, non 14, sed quintus decimus: scribunt 0579C enim, anno principatus Domitiani quinto decimo, Flaviam Domitillam Flavii Clementis, ejus qui tunc temporis Romae consul fuit, ex sorore neptem, una cum aliis plurimis ob confessionem Christi in insulam Pontiam fuisse deportatam. Neque puto Eusebium omissurum fuisse narrare, si iidem scriptores memoriae mandassent, persecutionem jam anno Domitiani 13 incoepisse, vel decretam esse. Neque tamen, quemadmodum ante dixi, illis plane refragari animus est, qui anno 14 censent Domitianum jam in Christianos grassatum esse. Nam Dio Cassius, lib. LXVIII, postquam narrasset Fabium Clementem ὑπατεύοντα, consulem, et Flaviam Domitillam morte affectos esse, illato ambobus crimine ἀτεότητος, impietatis (ita enim de Christianis loquebantur), adjicit Domitianum τῶ ἐξῆς ἔτει, anno sequente, coss. Caio Valente et Caio Antistio, occisum esse. Et anno praecedente alios etiam Christianos vel relegatos, vel neci datos esse, ex verbis, quae Flaviae Domitillae historiam sequuntur, patet: ἐπηνέχθη δὲ ἄμφοιν 0579D ἔγκλημα ἀθεότητος. ὑφ᾽ ἧς καὶ ἄλλοι ἐς τὰ τῶν Ἰουδαίων ἤθη ἐξοκέλλοντες πολλοὶ κατεδικάσθησαν. καὶ οἱ μὴν ἀπέθανον, οἱ δὲ τῶν γοῦν οὐσίων ἐτερήθησαν. Illatum ambobus, Clementi et Domitillae, crimen impietatis, quo crimine plures etiam alii; Judaicos ritus amplexi, damnati sunt: quorum pars occisa est, pars spoliata facultatibus: ubi per Judaicos ritus intelligenda est Christiana religio, non modo apud Dionem, verum etiam apud auctorem Olympiadum, qui scribit illis illatum esse crimen Ἰουδαἳσμοῦ. Nam Judaei et Christiani confundebantur; et forte ita Dio locutus est, quia Domitianus interfici jussit, qui ex Davidis stirpe oriundi erant. Et quamvis concederem tam cito incoepisse persecutionem, tamen non sequeretur inde illam vel longam, vel gravem fuisse; mihique nullum fere dubium, Domitianum crudelius in alios grassatum esse, eoque praecipue sensu posse dici, portionem Neronis de crudelitate.

0580A Ad cap. 9, observo, ante victum a Galerio Maximiano Narseum, Persas etiam superatos fuisse a Diocletiano, vel eos cum illo pacem fecisse; et Herculium videri cum iisdem bella gessisse. Et Diocletianum quidem bellasse cum Persis probat ad annum 289, Antonius Pagius, secutus Norisium, praeclarae itidem doctrinae virum, qui videatur cap. 4 dissert. I de numismate Diocletiani, quique ibidem observat Maximianum Herculium nunquam contra Persas pugnasse; id quod etiam Pagius ad an. 297 sequitur. Contrarium quidem tradit auctor Chronici Alexandrini, isque etiam male Constantium scribit cum Persis bellum gessisse, quem in errorem incidisse quoque Casaubonum observavi ad cap. Lactantii 15. Et forte is auctorem Chronici secutus est, qui ita loquitur p. 642: Persae maximo bello a Constantio et Maximino Jovio Caesaribus devicti sunt. Imo Constantius numquam cum Persis bellavit, et Nicomediae Caesar creatus statim Occidentem petiit; alter quoque Caesar, non Maximinus, verum Galerius Maximianus 0580B dictus fuit: quem errorem et alibi in eodem Chronico, vel ἐπιτομῇ χρόνων, uti Scaligero vocatur, occurrere, doceo ad cap. 52 Lactantii. Sed tamen Mamertinus, cap. 2 Panegyrici Maximiano Augusto dicti, ita loquitur: An tuas res gestas enumerare conabor, quae te prima signa imperatoriis auspiciis inaugurarint, quae castra dominum habitura susceperint, quae bella deduxerint, quae victoriae auxerint? Ibo scilicet vestigiis virtutis tuae colligendis per totum Istri limitem, perque omnem, qua tendit, Euphratem, et ripas peragrabo Rheni, et littus Oceani. Haec verba, fateor, mihi significare videbantur Herculium ad Euphratem cum Persis bellasse; nec muto: sed id factum antequam Imperator foret, et cum in aliorum Imperatorum castris militabat; et Mamertinus his verbis breviter enarrat quomodo vitam transegerit Maximianus, antequam imperio admoveretur, et quae virtutis suae praeclara specimina dederit. Nec quidquam evincunt munera, quibus Parthus, uti cap. 5 Genethliaci 0580C legitur, blandiebatur Diocletiano et Maximiano, quia Narseus id fecit, postquam foedus cum Diocletiano percussit, uti patet ex cap. 10 Panegyrici, quem laudavi: Hoc eodem modo Rex ille Persarum nunquam se ante dignatus hominem confiteri, fratri tuo (Diocletiano) supplicat, totumque, si ingredi ille dignetur, regnum suum pandit, offert; interim varia miracula eximiae pulchritudinis feras mittit, amicitiae nomen impetrare contentus, promeretur obsequio. Nam de iisdem proculdubio muneribus loquitur. Nec obstat Maximianum Herculium in Ins. vocari Persicum Maximum, quia illud cognomen ex Diocletiani victoriis obtinuit, qui a victoriis Herculei Ger. Maximus etiam dictus est, notante Norisio, cap. V Dissert. 1 de numism. Dioclet.

Ad cap. 18 disputo num Diocletianus consecratus sit. Animadverto nunc Ant. Pagium ad an. 316, ex loco Eusebii a me laudato adstruere eum a Maximino inter deos relatum esse.

Ad cap 42, p. 494, examino quot per annos Diocletianus, 0580D abdicato imperio, privatus vixerit; quaeque ibi noto ita refingenda sunt. «Significanter ait post imperium, et per totidem annos eum, abdicata purpura, si annum, quo diem suum obiit, illis annumeramus, Diocletianum superstitem vixisse in confesso est; nam anno CCCV. privatum se ipse fecit, et an. CCCXIII. obiit, illisque ambobus pro integris computatis, anni novem colligentur, uti docet Pagius ad an. Christi CCCXVI. Noluit autem, etc.»

Ad idem caput Maximianum Herculium a filio Maxentio consecratum esse observo. Firmat eam sententiam Anton. Pagius ex nummo apud Mediobarbum, qui inscribitur.

Divo Maximiano Patri Maxentivs Avg. F.

Et hanc ob causam, non autem quia a Constantino 0581A genero erat consecratus, Divus in lapide apud Nicol. Bergerum 3, 23. a Constantino juniore vocatur, observante eodem alibi:

Imp. Caes. Fl. Val. Constantino. P. F. Avg. Nepoti. Divi. Constant. Avg. Pii. Filio XXXIII.

Nisi dicamus ea voce nihil aliud tunc temporis designare voluisse imperatores vivos, quam quorum mentionem faciebant, mortuos esse; quo sensu existimabam, ad cap. 19, Diocletianum et Maximianum vocari θειοτάτους a Galerio Maximino apud Eusebium.

Ad cap. 50, Valerium mutandum esse in Valeriam docui. Pagius ad an. 306, n. 15, et 314, 12, Valerium Valentem a Licinio interfectum fuisse scribit. Verum vix dubito quin rarae eruditionis sententiam suam mutaturus sit, si inciderit in ea quae de morte Valentis notavi. Quod ad nummum attinet, qui apud 0581B Goltzium Graece inscribitur ΑΥΤ. Κ. ΠΟΠ (apud Pagium legitur ΡΟΥ) ΟΥΑΛΕΡ. ΟΥΑΛΕΝΣ Ceb. L. A. dubium valde est, num ad Valentem a Licinio occisum referri possit, quia alius eidem Goltzio recensetur nummus, in quo ex ejus opinione ille vocatur, ΑΥ. ΚΑΙ. Γ. ΟΥΑΛΕΝΣ ΚΥ Ceb. L. A. Et, ut verum fatear, optarem summopere me illos nummos inspicere, et manibus tractare posse; suspecti mihi enim admodum sunt, certe unus ex iis, qui Valens noster nunquam Augustus, verum Caesar tantum fuit. Quidquid sit, Valentem tunc temporis a Licinio non fuisse neci datum, sed post gestum cum Constantino primum bellum, quod incidit in annum Christi 317, apertissime constat, cum quae capite illo narrat Lactantius, adscribenda sint anno 314, ipso Pagio haec ita digerente. Quae autem ad cap. 50. de Valente notavi, ita, rogo, refingas; festinatione enim factum est, ut non satis mentem attentam habuerim ad ea quae Tristanus notavit. «Nam Valens dux limitis 0581C (male apud Pagium scribitur militis) Daciae eodem tempore neci datus non fuit, sed a Licinio, postquam a Constantino ad Cibalim victus fuit, Caesar est creatus; et cum ambo pugna, quae in campo Mardiense, qui inter Philippos et Hadrianopolim videtur fuisse, iterum succumberent, ea conditione Constantinus pacem cum Licinio fecit, ut Valens privatus fieret et occideretur, quemadmodum ex Excerptis de vita Constantini, Zozimo et P. Patricio notavit Tristan., T. 3., p. 472., qui etiam recte reprehendit Victorem, P. Diaconum, et Occonem, quod scribunt, Valentem rebellasse contra Galerium Maximianum.» Nam, quamvis illud apud priores duos non inveniam, verum tamen utique est Valentem non potuisse rebellare contra Galer. Maximianum, quia ille diem suum obierat, cum Valens a Licinio Caesar crearetur. Imperatorem eum vocant Victor et P. Diaconus; et si eum Augustum censent esse factum, errant utique: vel statuendum est illa aetate Imperatoris titulum promiscue et Augustis, et Caesaribus 0581D fuisse datum; quomodo, observante Pagio, Numerianus appellatur Imp. C. M. Aur. Numerianus. Nob. C. in nummo veteri. Putaveram tamen nonnunquam fuisse Numerianum tunc temporis non Caesarem, sed Augustum, quia hic unicus foret nummus, in quo Caesar appellaretur Imperator, quem titulum in aliis nummis, vel Inscriptionibus, non video Caesaribus tribui, si excipias Ins. 7, CCLXXV.

Imp. Q. Ivlio. Filio. Gallieni. Avg. Et. Saloninae. Avg.

Nam tantum Caesar fuit factus. Et qui apud Tristanum, tom. 3.. p. 466. inscribitur Imp. Romvlvs, atque a Mediobarbo refertur ad filium Maxentii, qui revera Caesar obiit, a Tristano adscribitur Romulo Augustulo dicto, qui a patre Oreste Augustus, vel Imperator est factus. Nec videtur obstare Numerianum appellari nobilissimum Caesarem; nam eum titulum Augusti 0582A nonnunquam servarunt, uti patet ex inscript. IV. 278.

Imp. M. Avr. Carino Nobilissimo Caes Pio. Felici. Invicto Avgvst. Pont. Maximo. Trib. Pop. P. P. Coss. Procos.

Patetque hoc etiam ex nummo apud Mediobarbum, in quo C. Valens Hostilianus Messius Quintus dicitur nobilissimus Caesar et Augustus: Qvintvs, No. Cae. Valens. Hostil. Avg. Sic Volusianus, P. Licinius Valerianus, Herodianus, filius Odenati, Herennianus Maxentius et Constantinus Magnus in nummis appellantur Imperatores Avgvsti, et simul Principes Jvventvtis..

0582B Ad idem caput 50, observo Valeriam et Priscam christianas fuisse, vel valde Christianis favisse. Antonius Pagius idem censet, illudque etiam ex Eusebii firmare conatur libro VIII, cap. I Historiae Eccles., praefertque ad annum 302 Christophorsoni versionem Valesianae. Mihi iterum iterumque Graeca Eusebii verba examinanti nondum constare potest eum de imperatorum uxoribus verba facere, quia sequentia plane contrarium suadent, in quibus Dorothei et Gorgonii fit mentio, cum certe ne dubitandum quidem videatur quin Eusebius Augustas earumque liberos, pace jam Ecclesiae data, fuisset nominatus, si per verba haec γαμεταῖς καὶ παισὶ eas intellexisset. Imo, ubi diligentius Eusebium inspicio, nescio qui fiat ut existimem, nec Christophorsonum, nec Valesium horum verborum sensum percepisse, quamvis hujus versionem secutus sim ad cap. 14 Lactantii. Proponam rationes meas, a quibus tamen abire paratus sum, si meliora alius doceat, vel si Eruditis 0582C videantur non satis validae esse. Eusebius igitur narrat christianam religionem magnum gloriam et libertatem apud Graecos et Barbaros consecutam esse ante Diocletiani persecutionem: illud probari τῶν κρατούντων, id est, Imperatorum benignitate erga Christianos, quippe qui illis dabant τῶν ἐθνῶν ἡγεμονίας. Postquam ita de Imperatoribus disseruisset, ad alios transit: τί δεῖ περὶ τῶν κατά τοὺς βασιλικοὺς λέγειν οἴκους καὶ τῶν ἐπὶ πᾶσιν ἀρχόντων; quae ultima verba Christophorsonus et Valesius interpretantur de ipsis Imperatoribus, Pagius, de iis qui omnibus imperant. At ego illa ita vertenda censeo: Quid opus est dicere de iis qui in Imperatoris palatio versantur? Quid de iis qui omnibus praefecti sunt? Et intelligo per hos ἄρχοντας, Praefectos Praetorio, vel potius Praepositos cubiculi, similesve, qui reliquis, qui in palatio versabantur, et in comitatu Principis erant, praeerant. Hos ait Eusebius fuisse Christianos, et domesticis, uxoribus, liberis et servis permisisse libere profiteri religionem christianam: talem fuisse 0582D Dorotheum, qui erat Praepositus cubiculi, uti docet Valesius, talemque Gorgonium, alium itidem in palatio Praefectum, et reliquos qui cum ipsis propter τὸν τοῦ θεοῦ λόγον parem gloriam sunt consecuti; et tandem addit, τοὺς καθ᾽ ἑκαστὴν ἐκκλησίαν ἄρχοντας, vel Ecclesiarum antistites, magno in honore fuisse παρὰ πᾶσιν ἐπιτρόποις καὶ ἡγεμόσιν, apud omnes tam privatos, quam provinciarum rectores, ut vertunt, cum interpretari haec verba debeant, apud omnes procuratores Augustorum et praesides, vel rectores provinciarum; quomodo in inscript. II, 595, Aufidius Julianus vocatur ὁ κράτιστος ἐπίτροπος τῶν Σεβάστων, et 459 T. Porcius Proclus Ε᾽ πίτροπος Πρειουάτης διὰ Φλαμινίας, Αἰμιλίας, Λιγυρίας. Et ultima haec Eusebii verba satis mihi equidem evincere videntur eum non de Imperatoribus, sed de iis qui prima dignitate in eorum palatiis erant, et domesticos regebant, loqui; firmaturque idem cap. VI., ubi agit περὶ τῶν κατὰ τοὺς βασιλικοὺς 0583A οἴκους, de iis qui in palatio versantur, recensetque ibidem τοὺς ἀμφὶ τὸν Δωρόθεον βασιλικοὺς παῖδας, id est, cubicularios, similesve, quibus Dorothaeus praeerat: qui, tametsi summi honoris praerogativa ab imperatoribus ornati essent, nec minus ab iisdem diligerentur quam filii, probra tamen et tormenta pro Christiana religione pati voluerunt; et mox ait Dorotheum atque Gorgonium strangulatos esse. Et accipe tandem quod mihi, dum haec scribo, in mentem venit, quod si probas, lis plane omnis e medio sublata foret. Cap. 6., uti dixi, memorat βασιλικοὺς παῖδας, cubicularios principis; et tuum erit judicare, num cap. 1. pro ἐπὶ πᾶσι rescribi debeat ἐπὶ παῖσι ἀρχόντων; et subintelligi commodissime potest βασιλικοῖς, quae vox praecessit. Et quia capite 7 eumdem ordinem sequitur, narratque primo constantiam et martyria βασιλικῶν παίδων, inde ipsis praefectorum Dorothei et Gorgonii, et denique Anthimi episcopi, magis magisque confirmor in ea opinione, ac puto Gorgonium etiam praefecturam in palatio 0583B gessisse, et forte ejus sive filium, sive nepotem esse, qui tempore Constantii Augusti, teste Ammiano Marcell., 15, 2. Gorgonius etiam fuit vocatus, cuique thalami Caesariani cura commissa erat. Nam duo fuerunt praepositi sacri cubiculi, Augusti scilicet et Augustae, uti patet ex l. V Cod. de Praepositis sacr. cubic., ac utraque dignitate Dorotheus et Gorgonius potuerunt esse ornati: quanquam nullus repugnaverim, si quis eos alios in palatio honores gessisse existimet; imo acquiescam etiam plane, si cui conjectura haec, neque enim alio loco meas habeo emendationes, displiceat.

Haec sunt, vir amplissime, quae tecum communicare volui; tuumque nunc erit judicare num digna illa sint otio meo, atque adeo tuo. Vale plurimum.

Haga-Comitis, 15 Julii 1689.

Amplissimo Voetio S. D. Gisb. Cuperus.

0583C Id quod eventurum saepe praedixi, si Lactantius diutius inter operarum manus haereret, nunc factum est; et ecce tibi aliam notam, quam typographus alicubi facili opera caeteris adjicere poterit, si modo tu dignam eam judices, quae publici juris fiat, vir amplissime.

Cap. 12. Repente adhuc dubia luce ad ecclesiam profectus. Monui Christianos primo in privatorum aedibus convenisse, postea eosdem, indulgentibus et conniventibus Imperatoribus, domos extruxisse amplas, in quibus Christum D. N. publice quasi et palam colebant. Euseb. VIII, I, scribit Christianos propter innumerabilem fidelium multitudinem non contentos τοῖς παλαιοῖς οἰκοδομήμασι, εὐρείας εἰς πλάτος ἀνὰ πάσας τὰς πόλεις ἐκ θημελίων, extruxisse ἐκκλησίας; additque lapsu temporis ea quotidie, nemine invidente, in majus et melius ivisse: adeo ut per παλαιὰ οἰκοδομήματα haud incommode intelligere possimus domos privatorum, vel certe Christianorum conventicula, quae nihil a privatorum aedificiis 0583D differebant; et per ἐκκλησίας εὐρείας εἰς πλάτος, aedificia majora, quae non tam longa quam laxa et ampla erant, et in quibus Christianos Deum suum colere unusquisque scire fere poterat. De hoc genere aedificiorum loquitur, ex mea opinione, Lamprid. in Al. Severo, c. 49: Cum Christiani quemdam locum, qui publicus fuerat, occupassent, contra Popinarii dicerent, sibi eum deberi, rescripsit melius esse, ut quomodocumque illic Deus colatur, quam popinariis dedatur. Nam quamvis clara aedificii mentio nulla fiat, verosimile tamen admodum est Christianos eo in loco conventiculum exstruxisse, cum absque metu in unum convenire ex indulgentia imperatoris possent; et inde hinc docemur tunc Christianos loca habuisse, in quibus libere conveniebant, et quae omnium patebant oculis. Quin et hoc sub Hadriano ipsis concessum fuisse alicui videri possit, quia idem Lampridius, cap. 43 Vitae ejusdem imperatoris Severi ita 0584A loquitur: Christo templum facere voluit, eumque inter deos recipere. Quod et Hadrianus cogitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus sine simulacris jusserat fieri, quae hodie idcirco, quia non habent numina, dicuntur Adriani, quae ille ad hoc parasse dicebatur. Nam cum Hadrianus id agitaverit, ut pluribus probat magni nominis vir, P. Daniel Huetius, in Praeparat. Evangelica, inde a ratione alienum non est ipsum Christianis favisse, et concessisse ut palam quasi Christum colere et adorare possent. Quin et ecclesias sub Trajano principe extructas fuisse censent eruditi confisi Eusebio, lib. III, c. 37. Eadem tempestate floruit etiam Quadratus, qui cum Philippi filiabus prophetica gratia illustris fuisse memoratur. Praeter hos alii quoque complures eodem tempore viguerunt, inter Apostolorum successores principem obtinentes locum: οἵ καὶ ἅτε τηλικῶνδε ὄντες θεοπρεπεῖς μαθηταὶ, τοὺς κατὰ πάντα τόπον τῶν ἐκκλησιῶν παρακαταβληθέντας ὑπὸ τῶν Ἀποστόλων θεμελίους ἐπῳκοδόμουν· qui utpote discipuli tantorum virorum admirabiles plane ac divini, 0584B ecclesiarum fundamenta, quae variis in locis Apostoli prius jecerunt, additis aedificiis exstruxerunt. Utuntur hoc argumento Pontificii, ut variarum ecclesiarum probent antiquitatem: sed mihi tempora Trajani consideranti verisimile nequaquam est Eusebio tale quid in mentem venire potuisse. Trajanus nolebat in urbibus hetaerias, vel sodalitia, sive corpora constitui, propter factiones quae ab illis passim excitabantur, uti patet ex epist. 42 et 43. lib. X Epist. Plinii. Eodem loco habebantur Christianorum conventus, quia Gentiles etiam collegia sacra et numini alicui devota habebant; et inde Plinius, et sine dubio etiam alii praesides eos coire vetabant. Nam cum Ep. 98 narrasset Christianos carnem Christo quasi Deo dicere, sacramento se obstringere, ne latrocinia, ne adulteria committerent, cepisse cibum promiscuum et innoxium, addit: Quod ipsum facere desiisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram. Deinde obstant ejusmodi aedificiis, 0584C vel ecclesiis, Christiani soliti stato die ante lucem convenire, uti loquitur idem Secundus; et Imp. Trajani decretum, conquirendos non esse Christianos: si deferantur et arguantur, puniendos. Cum enim Gentiles maximo odio prosequerentur Christianos, nullamque occasionem omitterent eos accusandi, illud utique commodissime facere potuissent, si in oculis quasi civitatum convenirent; nec ego tam abjecte de prudentia et pietate veterum Christianorum sentio, ut credam, eos sese videntes volentesque gravissimis periculis objecisse. Praeterea monumenta veterum nos docent, ipsaque temporum conditio affirmat convenisse Fideles in privatorum aedibus, in coenaculis, in porticibus, cryptis et coemeteriis; quin et num saeculo tertio templa vel ecclesiae fuerint adhuc sub judice lis est; quam in rem videri potest rarae vir eruditionis Frider. Spanhemius, in Historia Ecclesiastica. Quid multis? ego persuasus sum interpretem Eusebii, quique eum sequuntur, viros praeclaros verba Graeca nequaquam intellexisse. Neque 0584D enim de aedificiis loquitur: sed commemorat eos, qui ex Apostolorum successoribus vivebant, ecclesiarum fundamentis ab Apostolis jactis superstruxisse, vel Christianorum fidem confirmasse, multos Christianos fecisse, et eorum coetum vel ἐκκλησίαν auxisse. Et petita haec loquendi ratio est ab Apostolo Paulo, Ephes. II, 20: Ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν Ἀποστόλων καὶ Προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, superaedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide Christo Jesu. Quo sensu ἐποικοδομέω et οἰκοδομὴ saepe in Novo Foedere usurpatur; adeo ut mirer hoc ne ipsi quidem sagacissimo Valesio in mentem venisse. Et quanquam haec ita sese habeant, censent tamen et affirmant pontificii sub Domitiano et Trajano constructas fuisse ecclesias, et similis molis opera, qualia hodie cernimus. Minucius Felix ita loquitur in Octavio: Cur etenim occultare et abscondere 0585A quidquid illud colunt magnopere nituntur? cum honesta semper publico gaudeant, scelera secreta sint. Cur nullas aras habent, templa nulla, nulla nota simulacra? Notat ad haec verba vir eruditus, qui nuper de vera Senonum origine christiana commentatus est pag. 40: «Quae suo tempore vera fuisse, quantum ad publicos conventus, cum in Christianos caede et incendiis cuncta ferverent, nullus ambigo: sed extinctis Nerone et Domitiano, sub quo figimus aeram inaugurationis Ecclesiae Senonensis, Saviniani sanguine Christo dicatae, et pacatis tantisper rebus, nemini dubium, excitatis superius impp. edictis, e latebris cryptisve Christianos emersisse, in quibus pro reverentia sacrorum suorum, et sui tutela tegi fas erat, et ecclesias variae structurae seu basilicas nemini non notas suis usibus publicis erexisse.»

Varia hic observanda sunt; et 1º quidem aetas, qua Minucius dicitur vixisse. Illius quidem aetas incerta est, eumque scripsisse sub finem Marci Antonini censet pereruditus Dodwellus pag. 35, dissertat. 0585B Cyprian., eumdem Alex. Severo posteriorem facit Balduinus, et sub illo imp. eum floruisse censet cardinalis Bellarminus: at nemo, praeter virum illum doctum, inventus est, qui eum Domitiani Neronisve temporibus assignet. Neque enim video, si haec non est ejus sententia, quo pacto ita argumentari possit: suo tempore Caecilius vel Minucius vere dicit, Christianos nulla templa habuisse, quia persecutionibus imperatores saeviebant in gentem innoxiam: at mortuis illis impp. Nerone et Domitiano, illud verum non erat, quia ecclesiae exstruebantur. Deinde si ecclesia Senonensis inaugurata est Domitiano principe, sique tunc scripsit Minucius, sequitur eumdem errare, cum tradit, Christianos templa vel ecclesias (haec enim eodem loco sunt viro docto) eodem imperatore non habuisse, adeo ut haec quidem ἀσύστατα sint.

II. Caute addit, quantum ad publicos conventus, ut scilicet tacite nobis simulacra et imagines illo 0585C saeculo obtruderet, quae tamen certissimum Christianos tunc ignorasse plane; egoque nullus dubito, quin Gentiles mitius acturi fuissent cum Christianis, si simulacra coluissent, vel memoriae causa habuissent: quin et e re erat eorum non occultare imagines, sed per eas gratiam Gentilium aucupari, qui facile illos admisissent, et publice imagines coli passi fuissent, quia sibi finxissent eas similes deorum suorum simulacris esse, licet alio colerentur modo, nec thus in aras injiceretur.

III. Ecclesia Senonensis non potuit inaugurata esse sub Domitiano, quia Christiani, uti modo probavi, tunc temporis in privatis aedibus, posteaque in aedificiis a privatorum aedibus, aut non, aut parum diversis conveniebant, quas a coetu Christianorum in iis congregatorum vocabant ἐκκλησίας, ab iisdem et forma ἐκκλησιῶν οἴκους, et a precibus προσευκτηρίων οἴκους. Postea cum jam liberior Christianis vita erat, basilicas exstruxerunt: et quidem id faciebant viri primarii opibusque affluentes, quando 0585D Christo nomen dabant; idque absque invidia Gentilium facere poterant, quia illorum etiam primores domos suas basilicis exornabant, uti docet Alexander Donatus, et quia in basilicis homines convenire solebant. Nam basilicae erant aedificia magnifica, columnis multis suffulta, et plano tecto, in quibus mercatores non modo merces suas vendebant, verum etiam judicia exercebantur, et forte etiam nonnunquam recitationes fiebant; nescio enim quam valde mihi placet ita Juven. Sat. I explicare:

Frontonis platani, convulsaque marmora clamant
Semper, et assiduo ruptae lectore columnae.

0586A Nam quamvis porticus etiam possit intelligi, tamen non a ratione alienum esse ad basilicas privatorum decurrere, is, uti spero, judicabit, qui perpendere velit, quam commodae ad hanc rem illae fuerint. Quicquid sit, constat in basilicis publicis, et forte etiam privatis, magnam semper hominum multitudinem fuisse, sive in iis ambularent, sive sermones caederent, sive aliud quid agerent; et inde est, uti reor, quod in iis etiam conveniebant Christiani. A. Marcell. XXVII, 3: Constatque in basilica Sicinini, ubi ritus Christiani est conventiculum, uno die centum triginta septem reperta cadavera peremptorum. Fuit proculdubio haec basilica a Sicinino quodam constructa, et forte aedibus suis juncta; in qua Christiani ipso persecutionis tempore, aliud veluti agendo convenire potuerunt, et Christo carmen dicere, quamque alii basilicam Liberii vocant, non tam quia Liberius papa illic ecclesiam aedificasset, uti commentatur Valesius, quam quia illam in ecclesiam convertit. Illa enim loquendi forma novum aedificium involvit, altera 0586B autem nequaquam; et hoc factum fuisse patet ex actis Serotini laudatis Hugoni Mathoud. Urbis nobilis viri, qui fuerunt ejus parentes et propinqui, construxerunt mirifico opere basilicam super eum pulchrae aedificationis, quam B. pontifex Potentianus postmodum ecclesiam consecravit in memoriam martyris. Et videor hinc affirmare posse, Christianos in locis, ubi martyres sepulti erant, primo basilicas, tanquam aedificia publica sive privata fecisse, quia ejusmodi operibus urbem exornare licitum erat; et easdem basilicas in ecclesias fuisse conversas postea, easque nomen habere ab ejusdem nominis operibus aliis, non autem ita dici, quia Christo Regi coelorum dicatae sunt, uti nonnulli censent. Cum autem basilicae Romanorum fuerint planae, quemadmodum patet ex nummo Lepidi, qui inscribitur, Aemilia N. basilica, M. Lepidus Refecit, et altero Trajani cum ins. S.: P. Q. R. Optimo. Pr. Basilica Ulpia, additis basilicarum illarum formis, nec non ex Vitruv. lib. 0586C V, cap. 1, aliisque auctoribus, eadem forma proculdubio fuerunt etiam Christianorum basilicae; potueruntque iis tecta fastigiata imponi, cum ex illis ecclesias facerent, ut ita Gentilium templa eorumque splendorem imitarentur.

IV. Quia Christiani vel in privatis aedibus, vel conventiculis a privatorum aedibus nequaquam diversis, exteriorem formam si spectes, convenerunt, et cum templa Gentilium splendidissima forent, inde dicit Caecilius, eos templa nulla habere. Opponuntur enim templa et conventicula; et ita nihil obstat, quominus Christiani, cum haec scriberentur, libere convenire potuerint; nec necesse est Minucium ad Neronis vel Domitiani tempora referre. Sic Galerius apud Euseb. VIII, 17, ea vocat οἴκους ἐν οἷς συνήγοντο; et apud Lactant. cap. 48 loca ad quae convenire consueverant; idemque Lactantius V, 11, Inst. Arnobius aliique conventicula. Atque templa et ecclesias opponunt frequenter Patres; et illa Gentilibus, has Christianis 0586D tribuunt, uti docuerunt eruditi.

V. Quae laudantur imperatorum edicta, parum argumento inserviunt, quaeque Maximiani, illa longo tempore postquam ecclesiam Senonensem conditam opinatur vir eruditus, condita et promulgata sunt; et quidem illo, quo Christiani extra dubium ampla editaque aedificia, uti ex Lactantio patet, et forte etiam basilicas habuerunt.

Haec mihi, vir amplissime, et in mentem venerunt; et faciendum mihi esse putavi, ut ea tecum, utpote elegantioribus studiis valde dedito, communicarem. Vale. Hagae-Com. 19. Nov. 1679.