Caput V.

0646A

Non multo post, etc. Id est, non multo post Decium imperatorem.— Versio anglica. Anno aerae Christi communis 251, Decius Abruti, quae Moesiae civitas, periit; idque in fine Novembris, aut initio Decembris, ut e clarissimi Pagii observationibus constare potest. Anno autem ejusdem aerae 256, quod multi volunt, vel ad summum, uti Pagius maluit, 257, Valeriani persecutio coepta. Revera igitur non multo post Decii interitum Valerianus simili persequendi furore fuit correptus. Tantum persecutionem, quam anno Christi 252, Gallus et Volusianus sub finem mensis Junii commoverunt, noster, qui aliquot alias tacuit, silentio quoque, uti patet, praetermisit. Sed eam, ut hic merito Pagium exscribamus, neque Eusebius in Chronico, neque Divus Augustinus, lib. XVIII de Civitate Dei, cap. 51 (potius 52) , neque Sulpitius Severus numerarunt, localem quippe ac Romae solum excitatam; neque Eusebius in Historia martyres sub 0646B Gallo et Volusiano passos memoravit. Imo, pergente eodem, Orosius, qui lib. VII, decem persecutiones quibus Ecclesia afflicta, cum decem plagis quibus percussa est Aegyptus confert, septimam plagam sub Gallo et Volusiano deducit ex pestilentia quae omne propemodum genus hominum et pecudum neci dedit, non vero ex tormentis Fidelibus inflictis. Haec ergo Pagius .

Valerianus. Senior nempe, qui anno Christi 253, statim post Gallum et Volusianum interfectos, ab exercitibus Noricis ac Rhaeticis electus imperator, et mox Augustus factus. Idem alias non solum P. Licinii Valeriani pater, sed simul P. Cornelii Valeriani Salonini avus extitit. Vide Pagium ad annum Christi 259, num. 3, 4, et ad ann. 253, num. 8, 9.— Valerianus. Qui initio principatus sui erga Christianos se benignissimum praestitit, dein vero cum hac indole fortunam etiam mutavit. Edit. Oxon. et Cant.

Impias manus in Deum intentavit. Capite 3: Donec impias manus adversus Dominum tenderet. Estque 0646C prior locutio apud Virgilium et Tacitum aliosque perfrequens.

Quamvis brevi tempore. Id est spatio duorum circiter annorum, ex Pagii calculo, quem bonum putamus. Non quod biennio tantum Valerianus imperaverit; inchoaverat enim annum imperii septimum, quando a Sapore captus est: sed quod cum reverendissimo episcopo Sarisb. breve, de quo agitur, tempus accipiendum credamus de duratione persecutionis, potius quam cum Maucroixio de duratione imperii. Confer Dodwellum, dissert. Cyprian. XI, num. 59 et 60.

Justi sanguinis. Multum pro temporis brevitate, multum pro passorum qualitate intellexit. Dodwellus .—Alii aliter, ut ex eodem patet, qui tibi adeundus. Sed quem, verbi gratia, sanguinem vir doctissimus fusum fuisse contendit in Aegypto ultra edicti modum, quod Valerianus ad Senatum misit, et cujus summam Cyprianus nobis in epistola ad Successum conservavit, quidni potius et proprie fusus dicetur ex speciali 0646D rescripto ad Aegypti praefectum Aemilianum? Disputat enim ex solo Valeriani ad Senatum edicto Dodwellus: at praeter illud, imo et ante illud, quod urbi Romae, seu ad summum Italiae proprium fuit, quam plurima alia ad provinciarum praesides ab eodem Valeriano imperatore missa fuerant, ut ex dicta Cypriani epistola certum est; in qua, post descriptam Valerianei ad senatum edicti summam, sequitur; Subjecit etiam Valerianus imperator orationi suae, id est Legi, exemplum litterarum quas ad praesides provinciarum de nobis, hoc est, in genere de Christianis, fecit. Et, quod magis est, non modo apud Eusebium Aegypti praefectus Aemilianus τῆς τῶν Σεβαστῶν κελεύσεως, quasi ad verbum dicas, Augustorum jussionis, ad se missae meminit: sed id rescriptum diversum fuisse ab eo, quod ad Senatum Valerianus misit, duae res inter alias monent: una, quod illud ad Senatum solius Valeriani fuerit, si epistolam Cypriani non uno 0647A loco audiverimus; illud vero ad Aemilianum non solius Valeriani, sed Augustorum, id est, Valeriani et Gallieni: altera autem, quod ex Augustorum κελεύσει ad Aemilianum missa, debuerit ille ante omnia Christianos suae provinciae in quemdam Libyae locum nomine Cephro relegare, qua de re ne verbum quidem in Cyprianico Valeriani ad senatum rescripto; nec injuria sane, cum ea res ad Aegypti praefectum specialiter pertineret, non ad Senatum, et jam Valerianus de Christianis, qui in provinciis degebant, ad earum praesides scripsisset. Acta publica confessionis Dionysii et aliorum apud Eusebium: Aemilianus praefectus dixit: Video vos ingratos esse simul ac stupidos, qui clementiam Augustorum minime sentiatis. Quamobrem non manebitis in hac urbe: sed mittemini in partes Libyae ad locum qui dicitur Cephro. Hunc enim locum ἐκ τῆς κελεύσεως τῶν Σεβαστῶν ἡμῶν, jussu Augustorum nostrorum elegi; ad quem igitur singulare aliquod rescriptum allatum fuerat ab imperatoribus, et qui proinde sanguinem, quem fudit postea copiose 0647B in Aegypto, fudisse merito ex eodem Augustorum mandato censendus est. Plusque adeo sanguinis, ne nunc alia afferam, Valerianus fuderit, quam Dodwello visum.

Ut esset posteris documentum, etc. Sic supra, cap. 1: Distulerat . . . poenas eorum Deus, ut ederet in eos magna et mirabilia exempla, quibus et posteri discerent . . . Deum . . . mortem digna ultione superbis, et impiis, ac persecutoribus irrogare.

Adversarios Dei saepe, etc. Audin' ut, ex hujus auctoris hypothesibus, dignam suo scelere mercedem Dei hostes, non semper, sed saepe recipiant? Firmat ergo valide hic locus quae supra a nobis contra Tollium disputata sunt. Potuissetque adeo Trajanum et Antoninos noster, vel si maxime tranquilla morte obierint, Ecclesiae persecutoribus accensere, si quae sub illis persecutiones contigerunt, ab eorumdem edictis manassent: sed quoniam aliunde ortae sunt, idcirco illi per nostrum in bonorum principum catervam fuerunt 0647C relati. Quae cum ita sint, vellem τὸ saepe clarissimi interpretes non suppressissent.

Hic captus a Persis. Quo anno Valerianus a Sapore captus fuerit, hactenus in controversiam vocatum . . . Certum est, currenti anno Christi 259, Valerianum ad mancipii fortunam, ut Zosimi verbis utar, redactum fuisse, inchoato septimo imperii anno . . . aestate circiter ineunte. Pagius , qui omnino videndus.—Captus est sub finem anni 261. Dodwellus , Dissert. Cyp. 11, num. 59.—Valerianus, in Christianos persecutione commota, statim a Sapore, Persarum rege, capitur. Hieronymus, in Chronico, ad annum aerae suae Domini 268 secundum Scaligeri editionem. Sed non unico errore. Vide supra, num. 4, et Pagium suis locis.

Si quando libuerit. Si quando libuerat. Editio Abo. seu casu, seu consilio. Nihil enim ea de re Columbus in suis notis.—Latinum magis, liberet, vel, quod propius ad veteris libri scripturam, libuerat. Tollius .—Posteriorem malim conjecturam. Nam nec aliter 0647D fere, cap. 21: Quotiens delectari libuerat. Cogitavi etiam, pleniorem forte nostri manum fuisse, non, si quando libuerat aut vehiculum ascendere, aut equum, cum gemino, aut, sed cum unico, si quando libuerat vehiculum, etc.

Vehiculum ascendere, aut equum. Ita sine praepositione Terentius, ascendere navem; Caesar, ascendere jugum; et uti hic denique Livius ac Suetonius, ascendere equum: quamvis praepositio in talibus adhiberi soleat, et Livius ipse alibi ascendere in equum dixerit.

Inclinare sibi, etc. Quam contumeliam ultro dissimulat Treb. Pollio, qui aliam non memorat contumeliam, nisi quod Sapores cum Romanorum rege ut vili et abjecto mancipio loqueretur, quasi intra verba solum stetisset hoc dedecus. Edit. Oxon. et Cant.— Inclinare sibi . . . Eutropius, in Vita Pontii manuscripta, ex bibliotheca doctissimi P. Puteani: Valerianus 0648A scilicet imperator in captivitatem ductus a Sapore, rege Persarum, non gladio, sed ludibrio, omnibus vitae suae diebus merita pro factis percepit; ita ut quotiescumque rex Sapor equum conscendere vellet, non manibus suis, sed incurvato dorso, et in cervice ejus pede posito, equo membra levaret. Gale et Baluzius cum variantibus tamen aliquot lectionibus non spernendis.

Romanum. The Roman Emperour. Id est, Romanum imperatorem. Versio Anglica.

Romanum. Supple, Regem ἀπὸ τοῦ κοινοῦ. Quod ne dubitanter facias, vide ut jamdudum Trebellius Pollio praeiverit: Valerianus, inquit, victus est a Sapore, Rege Persarum . . . . quem cum gloriosae victoriae successu minus honorifice quam deceret, superbo et elato animo delineret, atque cum Romanorum rege ut vili et abjecto mancipio loqueretur, etc. Ut Graeci ergo tam Augustos seu imperatores, quam Caesares ab Augustis diversos sexenties βασιλέας vocarunt: ita Latini quoque non raro post primi et secundi saeculi imperatores, Augustis et imperatoribus regum nomen dederunt; quin 0648B et alterum in speciem multo minus nobile, uti mox videbimus.

Imposito pede super dorsum ejus. Phrasis, cujus nulla nunc mihi occurrunt exempla, nisi apud Vulgatam, ubi, verbi gratia, II Reg. XII, 30: Et diadema impositum est super caput David; et Act. XV, 10: Quid tentatis Deum, imponere jugum super cervicem discipulorum.

Illud esse verum dicebat. Loci sensum non assequor, nisi innuat Lactantius illud a Sapore exprobrati verum esse, Valerianum sibi esse, mancipii loco, utpote qui scalae vel stapedis vicem praestaret; non ea utique, quae Romani in tabellis depingunt, hoc est, devictos Persas triumphosque ab illis reportatos. Edit. Oxon. et Cant. a quibus diversus non abit elegantissimae versionis Parisiensis auctor.—Malim, Illud esse verum spectaculum dicebat; quomodo capite 16: Hic est verus triumphus cum, etc. Gale .— Illud esse verum dicebat. Nimirum, quod pedem dorso 0648C Valeriani imposuisset, atque illud etianum loquens premeret. Tota enim series orationis est, et imposito pede super dorsum ejus, illud esse verum dicebat . . . . . . non quod in tabulis aut parietibus Romani pingerent; ut ad eum tandem utriusque corporis situm, non fictitium, sed reipsa constantem, Cecilius noster post Saporem respexerit, quo Sapores Valeriani dorsum, inclinare se et terga praebere semel jussi, suo pede calcabat. Inclina te mihi, ac terga praebe, aiebat igitur imperiosius rex Persarum Romano. Quod cum dictum factum Valerianus praestaret, pedem illico Sapores ejus dorso imponebat, Hoc verum est, inquiens, non quod in tabulis aut parietibus Romani pingunt. Quasi dixisset: Ausi sunt aliquando Romani tui Persas sibi hoc pacto subjectos depingere. Sed illa ad libitum efficta erant, et mere imaginaria. At quod jam tibi, terga praebenti, pedem impono, id pura veritas, Valeriane. Sicque tota, meo judicio, hujus loci difficultas hinc orta, quod auctor non integra seu ipsissima Saporis verba, quae jam, credo, 0648D attulimus, repraesentaverit, verum interpolata, et quibus usus sit pro suis.

Exprobrans ei cum risu. Multum, ni fallor, lucis et elegantiae afferri possit his verbis, si cum proxime praecedentibus ac sequentibus connectantur in hunc modum: Illud verum esse dicebat exprobrans, et cum risu, non quod in tabulis, etc. Neque adeo dubito quin ipsissima sit auctoris manus: ut haud, inquam, scripserit Saporem Valeriano exprobrasse cum risu; nam ista sane locutio obscura, et minus Latina; sed id quod Valeriano Sapores dicebat, dictum illi fuisse exprobrando, et ridendo simul.

Dignissime triumphatus. Hoc est, ut meritus erat. Sic enim dignus et digne veteribus. Noster capite I: Deum mortem digna ultione persecutoribus irrogare; et hoc ipso adversarios Dei saepe dignam scelere suo recipere mercedem. Alias, indignissime foret legendum. Triumphatus autem, propter sequentia, ad memoriam 0649A clarissimi triumphi videtur omnino per triumphum ductus sonare. Nec alio, opinor, anglica versio referenda, Being thus led about in triumph.

Aliquandiu vixit. Vixit in ea servitute Valerianus usque ad annum 269, auctore Chronici Alexandrini teste, cui hac in re fides habenda: His coss. (Claudio nempe et Paterno) Valerianus Augustus a Persis oppressus periit. Pagius .—Nimirum, ad an. Chr. 259, quo Valerianum captum fuisse a Sapore, Pagio certum est. Fuitque adeo Valeriani servitus decem annorum.

Cum filium haberet imperatorem. Seniorem scilicet Gallienum, quem jam ab anno Christi 251 consortem imperii fecerat, et qui, capto patre, summam rerum solus per multos annos administravit. Quo haec anglicae tralationis verba pertinent: Thot he had a Son, upon whom the Empire had devolved by his misfortune. Adde Baluz., col 306.

Servitutis extremae. Eodem procul dubio sensu, quo extremi ingenii homo apud Livium, pro homine ingenii infimi, et extremi homines, pro infimis ac humillimis, 0649B occurrunt.

Nec omnino repetitus est. Id verissimum. Et Bactriani tamen, atque Hiberi, et Albani, et Tauroscythae, ad Romanos duces scripserant, auxilia pollicentes ad Valerianum de captivitate liberandum, ut scripto reliquit Trebellius Pollio in Valeriano seniore.

Direpta est cutis. Sententia Nicolai Heinsii fuit scribendum esse derepta est ei cutis. Aliud enim Latinis est diripere, ut diripere agros, urbes; aliud deripere, quod est detrahere, auferre, ut multis ostendit vir ille magnus in notis ad Ovidium, idque probat fide et auctoritate vetustissimorum librorum. Graevius . Confer Cuperum, col. 482, et Baluz., 306.

Infecta rubro colore. Qu'ils peignirent de rouge. Maucroix .—Tanquam noster, picta rubro colore scripserit.— And both it and its being teinctuied mith a red colouring. Versio anglica.—Perinde jam ac si apud nostrum tincta rubro colore legatur, nec de sola Valeriani cute, verum de ejus intestinis quoque agatur. 0649C Quod posterius vereor, ut facile cum isto narrationis complexu conciliari possit, et exuta visceribus pellis, infecta rubro colore, ut poneretur . . . . De caeteris, vix ausim quid potius sequar eligere. Credo tamen secundam praestare interpretationem ob hunc Plinii locum: Mulieribus etiam palpebrae infectae quodammodo: tanta est decoris affectatio, ut tingantur oculi quoque.

Infecta rubro colore. Uti donaria ἀγάλματα solebant minio obduci. Qua de re Servius ad Virgilium. Ruber enim color diis sacer, propter igneam eorum naturam. Tollius .—Accederem libens viri docti sententiae, ni proxime sequeretur, ut in templo barbarorum deorum ad memoriam clarissimi triumphi poneretur. Sed ex verbis fateor, ad memoriam clarissimi triumphi, mihi ante omnia suspicio est indutum fuisse purpurea veste Valerianum ea die qua de illo triumphavit Sapores; quo nempe asperius Valeriano insultaret, et se de imperatore triumphum agere omnium oculis ostenderet. Nam nec aliter Christum 0649D purpurea veste Romani milites, cum ei impensius illudere vellent, induerunt. Deinde vero suspicor quoque non alia de causa placuisse Sapori, ut Valeriani, tandem mortui et corio exuti, cutis rubro colore inficeretur, quam ut clarissimae illius diei memoria in perpetuum duraret, qua Valerianum in triumpho eduxerat purpuratum. Confer Baluzium ad eadem verba. Col. 306.

Cum exuvias capti principis. Non quo igitur sensu apud Virgilium, lib. II Aen.,

. . . . . . Exuvias indutus Achillei;
sed quo proprie apud eumdem exuvias serpentis habemus in his versibus:

Cum positis novus exuviis, nitidusque juventa
Volvitur.
Itemque apud Plautum exuvias bubulas, pro corio, 0650A vel pelle bubula; et rursus apud Actium in Bachiis:

Tunc pecudum exuvias laevo pictas lateri accommodans.
Qui locus an quod jam praecessit, infecta rubro colore, aliquatenus illustrare queat, judicent docti: mihi non videtur, sed pertinere potius ad pictas veterum vestes. Et de reliquo, quem noster paulo ante imperatorem tacite regis nomine donavit, exerte nunc principem appellat: quod prima, uti dixi, specie multo minus habet nobilitatis. Sed id nolito Valeriani captivitati tribuere. Latinis maxima feliciorum imperatorum dignitas et potestas nonnunquam principatus dicta, ipsique principes nuncupati. Hinc noster capite 3: Multi ac boni principes Romani imperii clavum regimenque tenuerunt. Indeque mox eidem, cap. 4, de illorum ὑπεροχῇ, fastigium illud principale. Sed et ita apud Plinium et alios, Claudii principatu, et Divi Augusti principatu pro Claudio et Divo Augusto imperantibus. Denique, de ipsissimo nostro Valeriano, cum jam captivus esset, Balerus rex Cadusiorum ad 0650B Saporem scribens: Captum, inquit, Valerianum princicipem principum non satis gratulor; ut vel inde pateat quid ex caeca et prava Ethnicorum adulatione princeps, cum de Romano imperatore dicitur, sonet, idem scilicet, quod de Dei Filio in Apocalypsi (cap. I, 5) , Princeps regum terrae. Apage sis.

Apud deos suos cernerent. Sexcenta sunt in Latinorum libris exempla, ubi apud me, et in aedibus meis, unum et idem prorsus notant. Atque ita nunc apud deos suos, et in templo barbarorum deorum, quod recens praecessit, eodem mihi redeunt.

Facere . . . adversus majestatem Dei. En quod supra diximus, facere, apud nostrum absolute, hoc est, sine accusativo, quem regat, reperiri. Neque aliter in fine capitis 6, contra Deum fecerunt. Quod ut minus mireris, sciendum τὸ facere in utroque exemplo nil aliud esse quam quod quotidie neutraliter dicimus agir, Graeci fere πολετεύεσθαι· quo et sensu hic auctor, cap. 9, de Maximiano loquens, exinde insolentissime agere coepit.

Singularis Dei. Vid. Cup., col. 482.

0650C Continentis, etc., ibid.