Caput X.

Cum ageret in partibus Orientis. Forte Alexandriae: sed et forte quoque alibi, seu in Aegypto, seu extra Aegyptum. Licet enim ex nostra sententia, Diocletianus Alexandriae, aut si minus forsan in ea Metropoli, alicubi saltem in Aegypto degeret, quando Galerium jussit per Armeniam exercitum ducere contra Persas, non perpetuo utique postea Alexandriae, vel in Aegypto commoratus est: quod patet, ut caetera omittam, primum ex eo quod postquam, 0667D narrante Eutropio, Galerius primo praelio pulsus esset a Persis, et ad Diocletianum profectus, Diocletiano iter facienti occurrerit. Pulsus igitur et ad Diocletianum profectus, cum ei occurrisset, etc. Tum ex eo etiam quod, pergente eodem, locus, in quo post illa Galerius, pulso vicissim Persarum rege, et in ultimas regni solitudines coacto, honore magno a Diocletiano exceptus est, fuerit in Mesopotamia situs. «Mox tamen . . . contractis copiis . . . rursus cum Narseo . . . in Armenia majori pugnavit successu ingenti . . . Pulso Narseo . . . ipsum in ultimas regni solitudines coegit: quare a Diocletiano, in Mesopotamia cum praesidiis tum morante, ovans regressus, ingenti honore susceptus est.» Sive jam ante alterum illud praelium Diocletimus in Mesopotamiam venisset; sive, quod magis crediderim, post auditam Galerii victoriam, et interea dum Narseum in ultimum regnum propelleret. Praestiterit itaque, 0668A opinor, hic loci in partibus Orientis cum clariss. interpretibus accipere generaliter de Oriente, quam ullam specialem Orientis partem divinare, ubi memoranda proxime sacrificia, poscente timido superstitiosoque Diocletiano, facta sint. Nam et ita in Saracenicis, pag. 102 editionis quam Sylburgius procuravit, ἓως Δαμασκοῦ, asque Damascum; et ἐπὶ τὰ μέρη Δαμασκοῦ, contra partes Damasci, idem prorsus, aut propemodum valent. Vide Cup., col. 491.

Ut erat pro timore, etc. Nondum ergo Narseum superaverat Galerius, vel eapropter fuerat honorificentissime acceptus in Mesopotamia a Diocletiano, quando quae jam noster referet, in Orientis partibus contigerunt; id est, quando Diocletianus ad tot pecudum immolationes recurrit, ut ventura nosceret,—Omnino maximo erat in metu Diocletianus, cum jam duobus praeliis superatus fuisset a Narseo Galerius, ut proinde ad nativam sibi superstitionem duxerit esse confugiendum. Dodwell., dissert. Cyp. XI, num. 68.—Pro timore. Possit et prae timore legi. 0668B Mirifice vero Lactantius cuncta Diocletiani facta in sequiorem pravamque partem detorquet. Quod magnus Alexander, quod Caesar Julius, quod optimi et fortissimi principes ac duces ex more solemni fecerunt, id huic tanquam timoris argumentum vitio vertit. Mihi sane a timore alienissimus fuisse videtur Diocletianus, qui se virtute sua ad ipsum summi imperii fastigium admovit, eoque non invitus et coactus, quod vix vero simile licet hoc Lactantius ita tradat, sed sponte ac volens, contempta rerum humanarum vanitate, quod maximi animi est, abdicavit. Tollius .—De viri docti emendatione, videndus supra Columb., col. 402. Videat vero Tollius ipse, quod ad reliqua attinet, quid occipiat. Contendit enim, Diocletianum solemni more, non metu, fuisse imminentium scrutatorem; eumdemque maximo animo, non timore, imperium abdicasse. At contra Aurelius Victor in Caesaribus, Diocletianeam illam imminentium scrutationem, et imperii simul abdicationem cum metu consocians: «Neque tamen, inquit, cum haec 0668C (Herculius et Valerius Diocletianus) agerent, extra vitia fuerunt: quippe Herculius . . . Valerio parum honesta in amicos fides erat, discordiarum sane metu, dum enuntiationibus posse agitari quietem consortii putat. Hinc etiam quasi truncatae vires urbis, imminuto praetoriarum cohortium atque in armis vulgi numero. Quo quidem plures volunt imperium posuisse. Namque imminentium scrutator, ubi fato intestinas clades, et quasi fragorem quemdam impendere comperit status Romani, celebrato regni vicesimo anno, valentior curam R. P. abjecit.» Quod quidquid dicere possit Tollius, vel Aurelius ipse in sequentibus, meticulosi fuit animi, nec illius denique, quem Horatius in viro suo magnanimo requirebat, cum caneret inter alia:

Justum et tenacem propositi virum,
Si fractus illabatur orbis,
Impavidum ferient ruinae.

Scrutator rerum futurarum. Vide Cup., col. 492, et 0668D Columb., col. 402.

Et in jecoribus eorum. Lege, earum. Boherellus .—Recte cum praecesserit, immolabat pecudes; nec obstet per Ennii versum:

Pecudi dare viva una marito,
quin pecus, pecudis, ut nomen foeminini generis in usu fuerit apud omnes.

Tum quidam ministrorum, etc. Ex hoc loco argumentum ducit Bal., col. 314, genuinum hunc esse Lactantii librum, eo quod similia occurrant libro Inst. IV, cap. 27, quae sic habent: «Nam cum diis suis immolant, si adsistat aliquis signatam frontem gerens, sacra nullo modo litant, nec responsa potest consultus reddere vates. Et haec saepe causa praecipua justitiam persequendi malis regibus fuit. Cum enim quidam ministrorum nostrorum sacrificantibus dominis assisterent, imposito frontibus signo, deos illorum fugaverunt, ne possent in visceribus bestiarum 0669A futura depingere. Quod cum intelligerent aruspices, instigantibus iisdem daemonibus, quibus prosecrant, conquerentes profanos homines sacris interesse, egerunt principes suos in furorem, ut expugnarent Dei templum.» Editio Oxon. an. 1680.

Quod tamen argumentum non est tanti roboris, ut sua solum vi hunc librum Lactantio asserat, siquidem, ut recte monet vir doctus, alius quispiam haec potuerit Lactantio mutuari. Editio Oxon. an. 1684.

Tum quidam ministrorum. Locus haud parum difficilis, si de supplemento, quo nunc opus est, cogitare attente voluerimus; necessario enim vel aliqui ex Diocletiani ministris intelligendi, quatenus tales; vel aliqui sacrificiorum ministri, proprie loquendo; et alterutri quidem, Dominum simul scientes, seu christiani. Tum quidam ministrorum scientes Dominum, etc.

Si prius, hoc est, si potius quidam ex Diocletiani ministris, vel aulicis, ut interpretes acceperunt ( Quelques-uns 0669B de ses officiers, qui étaient chrétiens. Maucroix .— But some of his courtiers, that were christians. Tralatio anglica), quam quidam ex veris sacrificiorum ministris, non repugnant sane allata modo Lactantii verba, cum quidam ministrorum nostrorum sacrificantibus dominis assisterent. Sed vero sequentia ista in hoc capite videntur graviter adversari: Tunc ira furens sacrificare non eos tantum qui sacris ministrabant, sed universos qui erant in palatio jussit. Audis enim, qui sacris ministrabant; non, qui Diocletiano ministrabant: unde in superioribus, quidam ministrorum scientes Dominum, vix aliud quidquam esso queant, quam nonnulli e sacrificiorum ministris proprie dictis, eo magis quod ibidem cernuntur adsistentes immolanti; atque ea propter Comico illi Pseudo Sosiae similes, cui Jupiter apud Plautum in Amphitruone:

Haec curata sint
Fac sis, proinde adeo, ut me velle intelligis,
Atque ut ministres mihi, mihi cum sacrificem.

0669C Sin vero jam de sacrificiorum ministris, eisque Christianis, hunc locum accipere oportet, quomodo impetrare a seipsis fideles potuerunt, ut ejusmodi sacris ministrarent? Sed de his rursum, col. seq.

Scientes Dominum. Id est, qui quis esset Dominus Jesus sciebant, et in illum quoque credebant: Christiani, uno verbo, sicut recte interpretes. Atque ita apud Lactantium De Vita Beata, cap. 20: Judicabuntur ergo qui Deum scierunt: pro quo paulo ante, qui sunt in Dei religione versati; et contraria locutione, cap. 24: Qui Dominum mundi nescierunt. Neque aliter in novo Foedere, sive Graeci fontes, sive vulgatus interpres adeantur, act. XIX, 15, τὸν Παῦλον ἐπίσταμαι, Paulum scio; et Joan. I, 31, 33, Κἀγω οὐκ ἤδειν αὐτὸν. Vulgata denuo, Et ego nesciebam eum. Quae et fortassis causa, cur noster eo, quo fecit, modo fuerit locutus. Certum sane, quod hic clarissimus Graevius observabat, pro, Ego nesciebam eum, dixisse cultiores scriptores, Ignorabam eum. Cornelius Nepos in Aristide, 0669D Respondit, se ignorare Aristidem. Suetonius in Vitellio, Sciscitantes quisnam esset. Nam ignorabatur. Addo viri amicissimi exemplis Terentii locum ex Eunucho:

Quid, isti te ignorabant. Postquam eis mores ostendi tuos.
Et collaudavi secundum facta et virtutes tuas,
Impetravi.

Cum adsisterent immolanti. Facinus sane Christianis indignissimum: sed eo magis credibile, quod ad imperatoris aulam pertinerent, et odiosiora etiam adferre in promptu sit. Adriani epistola apud Vopiscum in Saturnino: «Adrianus Augustus. Serviano Cos. S. Aegyptum quam mihi laudabas . . . . totam didici; levem, pendulam, et ad omnia famae momenta volitantem. Illi, qui Serapin colunt, Christiani sunt; et devoti sunt Serapi, qui se Christi episcopos dicunt. Nemo illic archisynagogus Judaeorum: nemo Samarites, nemo Christianorum presbyter: non mathematicus: non aruspex: non aliptes (hoc est, qui non sit 0670A mathematicus, et aruspex, et aliptes). Ille ipse Patriarcha, cum Aegyptum venerit, ab aliis Serapidem adorare ab aliis cogitur Christum.» Origenes, hom. 7 in Josue: «Sed et illi, qui (verbi causa) cum Christiani sint, solemnitates Gentilium celebrant, anathemata in Ecclesias introducunt. Qui de astrorum cursibus vitas hominum et gesta perquirunt, qui volatus avium, et caetera hujusmodi, quae in saeculo prius observabantur, inquirunt, de Hiericho anathema inferunt in Ecclesiam, et polluunt castra Domini.» Vide nunc, oro, an qui de Christianorum grege licere sibi Diocletiani immolationibus adsistere arbitrati sunt, non licere sibi iisdem ministrare, in animum facile induxerint. Noster certe non contradicit.

Imposuerunt frontibus suis, etc. Hoc est, interpretante Lactantio in Institutionibus, Signum sanguinis, id est, crucis, quae sanguinem fudit, in sua fronte conscripserunt; aut si planius, et cum Tertulliano maximam partem, mavis, frontem, imposito digito, signaculo crucis triverunt. Tertullianus enim in Corona militis: 0670B «Ad omnem, ait, progressum, atque promotum, ad omnem aditum et exitum, ad vestitum et calceatum, ad lavacra, ad mensas, ad lumina, ad cubilia, ad sedilia, quacumque ( seu, quod matim, quaecumque) nos conversatio exercet, frontem crucis signaculo terimus.» Ubi dum non ex una, sed multis, et antiquissimis, gravissimisque auctoritatibus hodiernam illam tot Christianorum consuetudinem, nemini non notam, jamdiu in Ecclesia obtinuisse vides, cave, lector, ne qui nostrum ab eo more abstinent, esse tibi eapropter penitus extra Ecclesiae sinum putentur, vel dicantur. «Hujus quippe disciplinae si legem expostules Scripturarum, nullam invenies,» pergit continenter Tertullianus. Et quod is porro ad dicti ritus defensionem denuo subjicit, «Traditio tibi praetendetur auctrix, consuetudo confirmatrix, et fides observatrix,» id, inquam, si nostros, qui sibi frontem signo crucis non terunt, fidei renuntiasse evinceret, adversarios quoque convinceret ejusdem rei; quippe qui plures alias 0670C veteris Ecclesiae disciplinas ibidem loci memoratas, atque eodem Tertulliani ratiocinio defensas non observent. Ubinam enim ii hodie «infantibus, vel adultis ter mergitatis, lactis et mellis concordiam praegustandam porrigunt?» vel «die Dominico de geniculis adorare nefas ducunt?» Et de his tamen ritibus Tertullianus non minus diserte: «Harum et aliarum ejusmodi disciplinarum si legem expostules Scripturarum, nullam invenies. Traditio tibi praetendetur auctrix, consuetudo confirmatrix, et fides observatrix.» Fateantur ergo vel ingratiis, qui se κατ᾽ ἐξοχήν Catholicos nominant, eos omnes non alienos esse necessario a Christi fide, qui singularum primitivae Ecclesiae disciplinarum traditionumve nolunt esse observatores. Sed haec obiter, et ut duobus verbis auctori Gallico sic satis recenti responderemus , qui Neophytos illos, quos vocant, caeterosque Protestantes haud aliter posse Catholicos dici, autumat, quam si crucis signum frontibus suis imponere didicerint. Utitur, quod 0670D superest, ea ipsa locutione Graecus auctor Theodoretus, lib. III Historiae Ecclesiasticae, cap. 4. Verba sunt: Ἐκείνων δὲ (supple δαιμόνων) μετὰ τῆς συνήθους φαντασίας ἐπιφανέντων, ἠνάγκασε τοῦτον (Ἰουλιανόν) τὸ δέος ἐπιθεῖναι τῷ μετώπῳ τοῦ σταυροῦ τὸ σημεῖον. «Cum isti vero Daemones solita specie apparuissent, coegit Julianum timor imponere fronti crucis signum.»

Immortale signum. Hoc est, si Maucroixium adire voluerimus, adorandum signum crucis. Ita enim ejus versio: Quelques-uns de ses officiers, qui étaient chrétiens, et qui assistaient à ces cérémonies profanes, 0671A marquèrent leurs fronts du signe adorable de la croix. Sed quis ferat? «Immortale est, quod per se non est capax mortis, aut quod procuratione alterius a morte defenditur,» inquit Macrobius in Somnio Scipionis. Glossae autem Philoxeni et aliorum: Immortales, ἀθάνατοι; immortalia, ἀθανάσια; immortalis, ἀθάνατος; immortalitas, ἀθανασία. A nemine vero uspiam immortalis, vel immortale, per adorandum, seu προσκυνητὸν exposita . Deinde, Cruces nec colimus, nec oramus, ait exerte Minucius Felix in suo Octavio; et Ambrosius pariter: «Habeat Helena, quae legat, unde crucem Domini recognoscat. Invenit ergo titulum: Regem adoravit, non lignum utique, quia hic gentilis est error, et vanitas impiorum. Sed adoravit illum, qui pependit in ligno, scriptus in titulo.» Quae si vere Ambrosius de ligno crucis, Minucius autem de omnibus sine exceptione crucibus, ut dubitare non licet, pronuntiarunt, quanto magis de signo crucis vera sunt. Abstinuisset ergo a sua tralatione Maucroixius, quam nemo paulo aequior infidam 0671B esse, et a nimio partium studio profectam diffitebitur, qui de motis jamdiu circa crucis adorationem controversiis vel per transennam audiverit. Sed ad rem propius. Ex Lactantio: «Futurum est in principio regni sancti, ut a Deo princeps daemonum vinciatur. Sed idem, cum mille anni regni, hoc est, septem millia coeperint terminari, solvetur denuo, et custodia emissus exibit; atque omnes gentes, quae tunc erunt sub ditione justorum, concitabit, ut inferant bellum sanctae civitati; et colligetur ex omni orbe terrae innumerabilis populus nationum, et obsidebit et circumdabit civitatem: tunc veniet novissima ira Dei super gentes, et debellabit eas usque ad unum; ac primum concutiet terram quam validissime, et a motu ejus scindentur montes Syriae, et subsident colles in abruptum, et muri omnium civitatum corruent, et statuet Deus solem, triduo ne occidat, et inflammabit eum, et descendet aestus nimius, et adustio magna supra perduelles, et impios populos, 0671C et imbres sulfuris, et grandines lapidum, et guttae ignis, et liquescent spiritus eorum in calore, et corpora conterentur in grandine, et ipsi se invicem gladio ferient; et replebuntur montes cadaveribus, et campi operientur ossibus. Populus autem Dei tribus illis diebus sub concavis terrae occultabitur, donec ira Dei adversus gentes extremum judicium terminet. Tunc exibunt justi de latebris suis, et invenient omnia cadaveribus, atque ossibus tecta. Qui ita vero in extrema totius orbis necessitate ac plaga tuti sunt futuri, tantum erunt, qui signum veri et divini sanguinis in summo corporis sui notaverint.» Quod jam signum Lactantius alibi immortale cum nostro Cecilio appellavit. «Sed quoniam neque (daemones) accedere ad eos possunt, in quibus coelestem notam viderint, nec iis nocere, quos signum immortale munierit, tanquam inexpugnabilis murus, lacessunt eos per homines.» Manifestum itaque, quid ambo, si non unus, sed duo sunt auctores, per immortale signum crucis intellexerint; rem nempe, per quam, bonorum Patrum 0671D judicio, Dei populus contra mortem temporalem et aeternam posset protegi. Id illis, fateor , non credimus: sed cum sine controversia nec ipsimet adversarii Lactantio de omnibus, quae proxime e libro VII Institutionum studiose adduximus, fidem habeant, condonent nobis necesse est, si nec Lactantium, nec nostrum, nec similes de immortalis sui signi virtute audimus quantum cupiunt.

Quo facto, fugatis daemonibus. De ejusmodi signi potentia videre possunt, qui talia amant, Theodoretum inter caeteros, libro III Historiae Ecclesiasticae, cap. 3, ubi Julianus ille Apostata dicitur simili 0672A pacto daemones fugasse, postquam a Divino quodam fuisset in idolorum templum perductus, atque ibi seductores daemones ad arioli invocationem terribili, ut solebant, specie apparuissent. Videndus quoque, ne nunc plures nominem, Lactantius, lib. IV Instit. cap. 27, cujus bona pars supra ab aliis est allata.

Sacra turbata. Vide Cup., col. 492.

Trepidabant aruspices. Hoc est, caput, manus, totum denique corpus circa victimam motitabant, et cum perturbata quadam festinatione agitabant, ut solitas in extis notas viderent, quod mire Galli dicerent una voce: Les Aruspices se trémoussoient; absque discursitatione tamen, sicut manifestum erit e sequentibus: quin nec necessario cum formidine, ut ibidem ostendemus; quanquam longe verisimilius sit, veritos fuisse aruspices, ne quas in extis notas quaerebant, non invenirent. Sed hic quidem ad nativam vocis significationem attendimus. Palmericus: Trepidare est festinare, et satis agere, ac . . . circumagi. 0672B Varro lib. III de Re rustica, cap. 16: Eximendorum favorum signum sumunt ex ipsis, cum plenas alvos habent, et cum illas geminaverint, ex apibus conjecturam faciunt, si intus faciant bombum, et cum eunt, ac foras trepidant; pro quo ultimo verbo cum sit apud Aristotelem κινεῖσθαι (κινεῖσθαι ἐξιούσας, καὶ εἰσιούσας), Graeca vox eleganter per vertiginosam agitationem a Theodoro Gaza reddita est, exeundi, ingrediendique vertiginosa agitatio. Accedat non levis confirmatio ex Festo, et etymologia. Trepit, vertit, inquit Festus: unde trepido, trepidatio, quia trepidatione mens vertitur. Trepit itaque a Graecorum τρέπω est, apud quos revera millies τὸ τρέπειν, pro Latinorum vertere offendimus. Quod cum ita sit, quidni inde quoque trepido et trepidatio tanquam totidem frequentativa, hoc est, tanquam trepito et trepitatio, et quasi latine dicas, versito et versitatio, orta sint? Ita ut, inquam, ab origine prima trepidare per d, pro trepitare per t exaratum, nil aliud fuerit, 0672C quam se huc et illuc frequentius τρέπειν; quod quia perpetuo fere meticulosi homines faciunt, itemque non raro qui aliquid festinantius agunt, hinc postea Romani trepidare, pro timere et festinare usurpaverint. Sic certe Varroni ex usu Linguae proprio optimoque sensu, foras trepidant dictum fuerit, pro sese in omnes partes convertunt, vel motitant, ut foras exeant. Pulchre etiam poterit apud nostrum τὸ trepidabant aruspices id, quod jam diximus, notare. Vide cap. 12 et 17.

Ad Varronis locum de voce trepidare pertinet illud Phaedri, lib. IV, fab. 5:

Cum victi mures mustellarum exercitu
Fugerent et arctos circum trepidarent cavos;
ubi male nuperrimus Interpres παραφράζει, paverent prope cavernas obscuras, cum sit angustos cavernarum introitus irrumpere festinantes. Sic et Sallust. Jug. 67: Trepidare ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erant. Graevius .—At quid erunt Aruspices? Maucroixii enim versio sic habet: Les Sacrificateurs 0672D étonnés, s'écrièrent; id est, Sacrifici attoniti exclamarunt. Paulo post vero in eadem, τὸ Magister ille aruspicum Tagis transfertur: Tagis un des Augures; Tagis unus ex Auguribus; et in anglica denique neutro loco similem alterutri tralationem legas, sed hanc in ambobus, The Diviners, Divini.—Harjuga, auctore Festo, dicebatur hostia, cujus adhaerentia inspiciebantur exta. Aruspices itaque, seu potius cum aspiratione, Haruspices, id proprie Divinorum genus fuerunt, qui ab harjugae, aut, ut alii scribunt, harugae, id est, hostiae conspectu futura praedicebant: quod prorsus cum iis, quae sequuntur, convenit. Sed quoniam jamdudum voces Haruspicum et Haruspicinae apud populos obsoletae sunt, maluerunt procul dubio clarissimi interpretes notiora vocabula, licet minus propria, adhibere, quam barbara, de verbo ad verbum vertendo. Cuperem tantum a vocabulo Augurum abstinuisset posteriore 0673A loco Maucroixius; quippe cum nunquam Augures, Haruspicum ritu, ex immolatarum avium extis futura praedixerint, sed ex illarum volatu, aut cantu, vel denique gustatu, quando pullis gallinaceis e cavea depromptis esca porrigebatur, ut inde tripudium solistimum foret. Cicero ad A. Cecinam: Non igitur ex alitis involatu, nec e cantu sinistro oscinis, ut in nostra disciplina est, nec e tripudiis solistimis . . . tibi auguror.

Nec solitas in extis notas videbant. Id est, exempli gratia, exta cum capite. Colligo ex hoc loco Ciceronis: Cum enim tristissima exta sine capite fuerint, quibus nihil videtur esse dirius, proxima hostia litatur saepe pulcherrime. Eam vero notam prae pluribus, quas facile foret adducere, ideo attigi, quod idem Tullii locus, qui ejus meminit, tacite moneat, non litatum fuisse quoties illa nota desiderabatur in immolatis hostiis. De litatione autem et immolatione agendum mox in sequentibus.

Quasi non litassent, saepius immolabant. Litare 0673B ergo et immolare, si accuratius loqui velimus, a se invicem differunt. Firmat Plautus in Poenulo, act. II.

Di illum infelicent omnes, qui post hunc diem
Leno ullam Veneri unquam immolarit hostiam
Quive ullum thuris granum sacrificaverit.
Nam ego hodie infelix dis meis iratissimis
Sex immolavi agnos, nec potui tamen
Propitiam Venerem facere uti esset mihi.
Quoniam litare nequeo abii illinc illico
Iratus . . .
Idem paulo post, in eodem actu:

Si hercle isthuc unquam factum est, tum me Jupiter
Faciat, ut semper sacrificem, nec unquam litem.
Cicero denique, lib. II de Divin.: Quid? cum pluribus diis immolatur, qui tandem evenit, ut litetur aliis, aliis non litetur? Et vero immolare, secundum Festum, est mola, id est, farre mollito, et sale hostiam perspersam sacrare: litare autem, propitium facere, uti recens Plautus explicuit; vel, facto sacrificio numen placare, quae Macrobii verba in Saturnalibus. 0673C Et tamen haud raro litare pro simplici sacrificare invenias apud Patres. Sulpitius Severus de libro Levitici, qui totus est in sacrificandi ritibus praescribendis: Exin, ait, Leviticus liber sequitur, in quo litandi praecepta traduntur. Idem alio loco, multoque disertius: Rursum (Hebraei) corrupti longae pacis malo, idolis litaverunt; quod ita vere pro sacrificaverunt, absque ulla propitiationis et impetrati voti notatione accipiendum, ut proxime sequatur, moxque aderat poena peccantibus, praecedat autem paulo ante synonyma phrasis, profano ritu populus idolis sacrificare occoepit.

Magister ille aruspicum Tagis. Doctissimus Baluzius haec autumat oratorio more dicta esse, eo quod Tages olim apud Tuscos maxima inclaruerit aruspicii fama. Edit. Ox. et Cant.— Tages that was set over the Diviners; Tages, qui praepositus erat Divinis. Versio anglica. Adde Baluz., col. 314, et Cup., col. 492.— Tagis. Ita ambae editiones Parisienses; 0673D Latina, dico, Baluzii, et Gallica Maucroixii; quibus addenda Aboensis. Caeterae, Tages. Priorem lectionem tuetur Columbus, col. 403. Secundam autem, si, ut censeo, ad antiquum illum Tuscorum Haruspicem pertinet, sequentia loca defendunt. Fulgentius: «Labeo, qui disciplinas Hetruscas Tagetis et Bacchetidis quindecim voluminibus explicavit.» Cicero, lib. I de Divin.: «Sed quid plura? Ortum videamus haruspicinae . . . . Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra araretur, et sulcus altius esset impressus, extitisse repente, et eum affatus esse, qui arabat. Is autem Tages, ut in libris est Etruscorum,» etc. Tum paucis interjectis: «Si autem homo ille Tages fuit, quonam modo potuit terra oppressus vivere?»

Ait idcirco, non respondere sacra, quod, etc. Idem Juliano imperatori dixit Aruspex. Gale .—Magicis operationibus Christiani adversissimi habebantur. Ideo Alexander pseudomantis Christianos a suis mysteriis 0674A summovendos curavit. Ideo Valerianum Macrianus Magus ad persecutionem adegit. Ideo Diocletianum suus quoque, quem appellat Lactantius, Tages. Ideo Julianus Babylam martyrem e Daphne tollendum curavit, quod Christianos invisos diis suis censuerit, ut proinde nulla sua sacra possent, nisi sublatis Christianis, rite procedere. Dodwellus , Diss. Cypr. XI, num. 30.

Profani homines. Pervulgata illa sacra facientium formula: Procul hinc, procul ite, profani. Tollius . Adde Cup., col. 492, et Columb., col. 403.

Tunc ira furens. Diocletianus nempe; etsi de Haruspicum magistro agatur in proxime praecedentibus, et ne semel quidem hactenus nominatus sit Diocletianus in hoc capite, quod satis notandum. Sed quid facias? Ita poscunt necessario sequentia, uti nemo non fatebitur. Hincque merito Maucroixius quo omnem tolleret amphibologiam: Dioclétien en fureur; et post eum pariter versio anglica: Utpon which Diocletian being enraged.

0674B Sacrificare non eos tantum, qui sacris ministrabant, sed universos, etc. Maucroix: Commanda non-seulement à tous les assistants, mais encore à tous ceux qui se trouvèrent dans son palais, de sacrifier. Id est, haud cunctos duntaxat, qui aderant, verum etiam universos, qui in palatio reperti sunt, sacrificare jussit. At primo, cum olim non quicumque Gentilium sacris aderant, sacris ministrarent, neque etiam hujus loci initium de iis omnibus, qui sacris intererant, loquatur, sed de iis tantum, qui sacris ministrabant, jam hinc manifeste latius patet, quam debuit, viri docti versio. Deinde vero, cum, ex eadem, Diocletianus ira semel accensus non omnes solum, qui primo sacris adfuerant, sacrificare voluerit, sed, nemine dempto, universos, qui in palatio inventi sunt, appareat autem in contrarium e capite quindecimo Diocletiani furorem non in omnes, sed in solos domesticos saeviisse: «Furebat ergo imperator jam non in domesticos tantum, sed in omnes; et primam omnium 0674C filiam Valeriam, conjugemque Priscam sacrificio pollui coegit:» inde rursum perspicuum est, nostri loci sententiam extensam fuisse a Maucroixio longius, quam oporteat. Postremo, in universos illos, de quibus agitur, id est, qui Diocletianei sacrificii tempore in palatio erant, et a Diocletiano sacrificare jussi sunt; jussit idem, ut verberibus animadverteretur, si recusassent; sequitur enim: et in eos, si detractassent, verberibus animadverti. Atqui non omnes, seu non omnium ordinum homines flagris et verberibus excipi consueverant,. cum deliquerant; nec vel leviter verisimile, eam poenam in Diocletiani, verbi gratia, filiam Valeriam, conjugemve Priscam, aut illos etiam aulicorum, qui imperatoris aulam officii causa frequentabant, vel nobilioribus domesticorum turmis praeerant, fuisse decretam. Quare ob haec omnia, et quia quoque in principio fere hujus capitis mentio fit quorumdam ministrorum, qui immolanti Diocletiano adsistebant: «Tum quidam ministrorum, 0674D cum adsisterent immolanti;» nequimus, fateor, quin nunc sequentia ista: «sacrificare non eos tantum, qui sacris ministrabant, sed universos, qui erant in palatio jussit,» pertinere putemus ad omnes et solos Diocletiani ministros, hoc sensu: Tunc ira furens Diocletianus non eos solum e suis ministris, quorum alii Christum scientes, alii ignorantes adstiterant hactenus immolanti, sacrificare voluit et coegit: sed et reliquos omnes qui ad eamdem ministrorum familiam pertinentes hic illic in palatio variis rebus occupati reperiri possent. Vide vero quam recte, si haec ita sumantur, scriptum postea fuerit capite 15: «Furebat ergo imperator jam non in domesticos tantum, sed in omnes, primamque omnium filiam,» etc.

Si detractassent. Eamdem exhibet lectionem editio Aboensis. Aliae, si detrectassent, legunt.

Verberibus animadverti. Maucroix: Il condamna au fouet.—Tanquam auctoris verba essent, flagris, seu 0675A virgis caedi. Nec aliter tralatio anglica: and ordered those to be whipped who shoud refuse to do it. Idem prorsus sentio, vel ob locum capitis 21, ubi distensio cum verberatione conjuncta. Distensos enim de more fuisse servos, quando flagris, aut virgis caedendi erant, quis, qui vel unum Plautum legerit, ignorabit? Adde, apud Eusebium, lib. VIII Hist. Eccl., cap. 3, in quo de variis certaminum generibus, quibus martyres, saeviente Diocletiani persecutione, certarunt, disserit, mentionem fieri nonnullorum, qui flagellis concisi sint: ὁ μὲν μάστιξιν αἰκιζόμενος τὸ σῶμα, ὁ δὲ, etc.

Datisque ad praepositos litteris. Non uni itaque homini, quod aperte posuit Dodwellus, curam persecutionis illius, quae in milites exercenda erat, commisit imperator, sed pluribus. Eo magis, quod cum Eusebii verba, quibus vir doctissimus innixus est, ista sint: Ὡς γὰρ ὁ στρατοπεδάρχης ὅ τίς ποτε ἦν ἐκεῖνος, ἄρτι πρῶτον ἐνεχείρει τῷ κατὰ τῶν στρατευμάτων διωγμῷ. Eusebius quidem in iis ad verbum dicat: «Stratopedarcham nescio quem, cum primulum coepisset 0675B milites persequi» et quae postea, at non pariter «eum Stratopedarcham solum fuisse praepositum, ad quem Diocletianus litteras ea de re miserit.»

Praepositos. Nomen id quidem dignitatis militaris, et post tribunos, qui tamen praeerant cohorti perinde ac tribuni. Ed. Ox. et Cant.— Aux généraux de ses armées. Maucroix . Vide Baluz., col. 315.

Litteris. Hoc est, si quis velit, Edictis. Edicta enim, quae a Diocletiano post has ad militares praepositos litteras quaquaversum in Christianos missa sunt, et quorum primum plus semel in hoc opere edictum vocatum est, Eusebius, lib. VIII Hist. Eccl., cap. 2, nominavit simpliciter γραφὴν et γράμματα, vel ad summum βασιλικὰ γράμματα· quo fit, ut nec ultimo loco Valesius dubitaverit vertere: Sed non multo post aliae rursus litterae supervenerunt. Malim ipse aliquid discriminis ponere inter litteras ad praepositos, de quibus noster hoc loco, et edictum, de quo idem, capitibus 13 et 14.

0675C Etiam milites cogi, etc. Primum persecutionis gradum in milites fuisse tradit Eusebius in Historia, ex Chronico omnino intelligendus. Ad annum (enim) Diocletiani 17: num. Abrahami 2217: «Veturius, inquit, magister militiae, Christianos milites persequitur; paulatim ex illo jam tempore persecutione adversum nos incipientes, «Biennio anteriorem ponit editio Pontaci; triennio Prosper Aquitanus, et acta Marcelli centurionis, si tamen sinceri sint illius anni in actis Coss. Faustus et Gallus; quod negat Antonius Pagi. Sed recte omnino constituit editio Scaligeriana. Convenit enim Lactantius, qui omnia ordine temporis accuratissimo disposuit . . . . . Quae enim in contrarium profert ex actis Marcelli doctissimus Pagi, ea certe suspecta sunt, nec cum Lactantii fide ulla ex parte conferenda. Dodwellus .—Persecutio adversus Christianos a militibus coepit, ut non tantum Eusebius in Chronico de Veturio militiae magistro loquens, et in Historia, lib. VIII, capitibus 1 et 4, sed etiam Lactantius, lib. de Mortibus persec., capitibus 9 et 10, 0675D testantur . . . Cum vero Veturius milites anno 298, persequi coeperit, ea persecutio ante eum annum non contigit. Pagius , ad an. Chr. 297, num. 3.

Persecutio adversus milites anno 298 inchoata, ut recte Prosper in Chronico. Idem Pagius , ad An. Chr. 298, n. 2, et 302, n. 3, quos videsis propter rationes, ob quas contra Dodwellum contendit, martyrium S. Marcelli centurionis non esse ab eo anno removendum.—Sed hic occurrit aliqua difficultas; utrum scilicet recte scribere potuerit inter alios Eusebius, Diocletiani persecutionem orsam primum fuisse ab iis qui militabant, ἐκ τῶν ἐν στρατείαις ἀδελφῶν καταρχομένου τοῦ διωγμοῦ, cum ex nostro Caecilio, inchoaverit verius ab illis ministris Dominum scientibus, quos Diocletianus sacrificare jussit et adegit. Respondere facile est, coepisse illam quidem ab iis Diocletiani ministris: sed Eusebium, quod ea res tumultuario et quasi intra privatos parietes, tum et in 0676A paucissimos forsitan Christianos fuisset suscepta, tantum enim quidam scientes Dominum Diocletiano sacrificare incipienti adstiterant, maluisse persecutionis initium arcessere a militum persecutione, quam vel solae Diocletiani litterae ad praepositos datae, et edictorum naturam referentes, tanto altera illa domestica persecutione notiorem et omnibus modis memorabiliorem reddebant, quanto publicata principum edicta privatis eorumdem mandatis notiora et notabiliora sunt. Adde Bal., col. 315, et Cup. 493.

Ut qui non paruissent, militia solv. Ita, sicut ante e Sulpicio Severo in alia re laudavimus: Licinius, quia adversum Constantinum de imperio certavit, milites suos litare praeceperat; abnuentes, militia rejiciebat. Sed, quae nunc magna inter nostrum et Sulpicium Severum discrepantia, id inter persecutiones non computatur, pergit Sulpicius; adeo res levioris negotii fuit, quam ut ad Ecclesiarum vulnera perveniret; et e contrario, secundum nostrum, sicut mox videbimus, ideo inter alia Diocletianus persequendi Christianos 0676B principium fecisse dicendus est, quod datis ad praepositos litteris, milites ad nefanda sacrificia cogi praeceperit, ut qui non paruissent, exauctorarentur.

Ut qui non, etc. Emissa itaque sunt adversus milites persecutionis edicta, nondum tamen sanguinaria. Ita enim sequitur: Hactenus furor ejus et ira processit, nec amplius contra legem aut religionem Dei fecit. Passos tamen aliquos, licet non pro Imperatoris edicto, at pro ministri propria saevitia, docet Eusebius: sed ita docet, ut innuat omnino fuisse paucissimos. Dodwellus , in Diss. Cypr. XI, n. 69.

Hactenus furor ejus et ira processit, etc. Tunc temporis nempe, et in dictis litteris. Postea enim longe graviora Diocletiani edicta, nec in solos militantes Christianos, sed in omnes fideles condita sunt, et ad provinciarum praefectos missa: ita ut, si quandoque ex optima doctissimi viri Jo. Frid. Gronoviii observatione, τὸ hactenus, non posthac valet, ea tandem significatio huic loco minime possit convenire, sicut 0676C sequentia demonstrabunt.

Deinde. Post decretam scilicet militum persecutionem. Pagius , ad an. Ch. 302, n. 4.

Interjecto aliquanto tempore. Annis nempe quatuor. Decepti enim viri doctissimi, qui autumarunt, Lactantium indicare, militum persecutionem anno 302 coeptam, sequentique adversus omnes Christianos decretam fuisse. Nam in hac Historia explicanda Eusebius et Lactantius inter se conferendi, alterque ex altero explicandus; in paucissimis quippe dissentiunt. Cum itaque Eusebius in Chronico militum persecutionem cum anno Ch. 218 diserte conjungat, et in Historia indicet etiam, inter initium persecutionis adversus milites et persecutionis universalis, aliquot annos fluxisse, non dubium, quin haec Lactantii de Diocletiano verba: deinde (hoc est, ut jam dictum, post decretam militum persecutionem), interjecto aliquanto tempore, in Bithyniam venit, de intervallo aliquot annorum, non vero de intervallo aliquot mensium interpretanda sint. Pagius , ad annum Ch. 302, 0676D n. 3 et 4.

In Bithyniam venit hyematum. Diocletianus nempe; idque in urbem Nicomediensem, quae sedes regia erat, quo sub hujus anni finem (intellige 302), se contulit, et ubi persecutio universalis adversus Christianos destinata fuit. Quod enim non tantum Baronius, sed et Petavius in lib. de Doct. Temp. aliique plures viri docti persecutionis Diocletianeae initium in hunc annum 302 contulere; liber Lactantii de Mortibus persecutorum controversiam tandem diremit, et Valesii sententiam certam esse ostendit. Is quippe in notis ad librum VIII Eusebii eam anno tantum 303 coeptam adeo solide demonstravit, ut mirum mihi acciderit, post ejus notas in lucem emissas, inventos fuisse qui contrarium senserint. Pagius , ad an. Ch. 302, n. 3. Adde Baluz., col. 315.

Maximianus quoque Caesar. Galerius Maximian. Anglica versio.

0677A Inflammatus scelere advenit. Sic Lactantius, lib. VII Inst., cap. 1: inflammati amore potentiae. Sic ibidem, cap. 17, et apud nostrum, cap. 14, inflammatus ira: sed sic praecipue Cicero de Verre: Ipse inflammatus scelere, et furore, in forum venit; et alio loco: Procedit iste repente e praetorio, inflammatus scelere, furore, crudelitate.

Senem vanum. Id est, Diocletianum, ut antecedentia ostendunt: quem et deinceps modo inconsideratum senem, modo senem languidum, modo etiam simpliciter senem, appellari videbis.

Principium fecerat. Livius simili phrasi: Principium conjurationis factum ab Harmoniae . . . nuptiis.