Caput. XVIII.

0710B Caesar. Nempe Galerius Maximianus. Pagius . Item versio anglica.

Non ut patri gratularetur. Id est, sicut optime Maucroixius, non ut socero gratularetur de restitutione valetudinis. Diocletianus enim socer tantum erat Galerii Maximiani, quem sibi generum Diocletianus asciverat, uti noster supra, capite 9, locutus est. Unde idem paulo post: Socer quoque eum metuebat acerrime. Potestque adeo hic locus, ubi qui mere socer erat, in historica narratione pater vocatur, solvendis variis Scripturae sacrae difficultatibus commode adhiberi, de quibus alias ex professo, Deo dante, agemus.

Jam conflixerat nuper Maximiano, etc. Sine dubio legendum, cum Maximiano. Neque enim Lactantium pro genio saeculi sui, ac tam barbare locutum esse, existimandum est. Tollius .—Si, quod puto, prima manus extitit, jam conflixerat nuper Maximiano seni, elegantia fuit Latinorum a Graecis desumpta. Graeci 0710C enim non raro inter alia, ἀμφισβητεῖν τε τινι; ad verbum, contendere aliquid alicui, pro contendere cum aliquo de aliqua re, dixerunt. Atque ita apud Propertium, lib. I, Eleg. 13:

Non tamen ista meo valeant contendere amori,
pro cum meo amore contendere; plane ut Ovidius in Metam.:

. . . . Antigonem ausam contendere quondam
Cum magni consorte Jovis.

Eumque terruerat injecto armorum civilium metu. Simili metu, quemadmodum supra ex Aurelio Victore audivimus, Diocletianum quoque imperium posuisse plures olim voluerunt. Immo, quae diserta Aurelii Victoris sententia est: (Valerius Diocletianus) imminentium scrutator, ubi fato intestinas clades, et quasi fragorem quemdam impendere comperit status Romani, celebrato regni vicesimo anno, valentior curam reipublicae abjecit; quod ea, quae hic et infra a nostro 0710D narrantur, non leviter firmat. Aliam abdicationis utriusque Augusti rationem, sed eam sane parum verisimilem, affert Theod. Metochita in historia sua Romana, libro fere extremo.

Jam senem esse dicens, jam minus validum, et administrandae reipublicae inhabilem. Saturninus apud Vopiscum: Adde quod omnis aetas in imperio reprehenditur. Senex est quispiam? Inhabilis videtur, etc. Reliqua, quae hic monenda sint, superius diximus.

Exemplum Nervae proferebat, qui imperium Trajano tradidisset. Nervam Trajano imperium tradidisse, convenit omnino inter eruditos. Sed utrum id Nerva semet prorsus abdicando fecerit, an imperium dumtaxat communicando cum Trajano, haud pariter consentiunt viri magnae doctrinae Dodwellus, Pagius atque alii. Abdicavit tunc cum Trajanum fecit αὐτοκράτορα, inquit Dodwellus in appendice ad dissertationes Cyprianicas, num. 40, et hoc loco clarissimi interpretes: 0711A Il lui allégua l'exemple de Nerva, qui se déchargea de l'empire sur Trajan. Maucroix .— He set before him Nerva's example, who resigned the Empire to Trajan. Anglica versio. Contra vero, non abdicavit, ait Pagius ad an. Ch. 97, num. 3. Immo, ex Plinio Nervam non abdicasse liquet, et omnia quae Victor de Nerva scripsit, portentosa sunt; et Lactantius non dixit, Nervam imperium deposuisse, pergit idem Pagius, num. 4 et 5, quamquam, quod notabile, Victor exerte scripserit in Caesaribus: Ubi (Nerva) prospexit imperium nisi a superioribus robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto ac decimo semet eo abdicavit; et noster itidem hoc capite: Simul et exemplum Nervae proferebat, qui imperium Trajano tradidisset. Ille vero aiebat . . . Nervam . . . cum pondus et curam tantarum rerum, vel aetate, vel insolentia ferre non quiret, abjecisse gubernaculum reipublicae, atque ad privatam vitam redisse, in qua consenuerat.

Mihi nulla ratione videtur melius dirimi posse ista controversia, quam si hinc imperium, id est, ipsissimam 0711B reipublicae administrationem, sedulo distinxerimus ab Augusti nomine, ab imperatorii corporis protectoribus, ab habitandi usu imperatorum in Palatiis, et si quae similia sunt; illinc vero Nervam diverso sensu abdicasse et non abdicasse posuerimus: abdicasse nempe, quantum ad reipublicae gubernationem, totum illius gubernaculum committendo Trajano, redeundoque eatenus ad vitam privatam; quo allata modo Victoris verba pertineant semet eo abdicavit: non abdicasse autem quantum ad imperatoris nomen, quia illud, vel post memoratam imperii depositionem, servaverit, istum Pliniani panegyrici locum ad eam rem inter alia referendo: Privatus tibi (Trajane) videbaris quamdiu imperator et alius esset, Nerva nempe etiamnum imperatoris nomen gerens, neque rursus quantum ad vitae genus imperatorim, imperatorium, quia illo uti Nerva perrexerit post eamdem Trajani adoptionem ad imperium, vivendo puta cum Trajano in Augustorum palatiis, ob istud alterius Victoris in 0711C Epitome: Nerva Trajanum in liberi locum, inque partem imperii adoptavit: cum quo tribus vixit mensibus.

Sed, objiciet forsan clarissimus Pagius, si Nerva Trajanum in partem tantum imperii adoptavit, quinam dici poterit Nerva sese toto imperio, hoc est, tota rei publicae gubernatione, abdicasse? Quoniam, inquio ego, nolebat, verbi gratia, purpura exui, neque imperatoris nomen amittere, eapropter cum de Trajani adoptione ageretur, professus est Trajanum a se in partem solum imperii adoptari; etsi integrum reipublicae pondus in Trajani humeros deponere postea decrevisset, et revera post adoptionem deposuerit: in eo proinde a Diocletiano discrepans, quod non omnia simul et semel, quemadmodum deinceps Diocletianus, deposuerit, imperii scilicet administrationem, purpuram, imperatoris nomen, palatia, et reliqua id genus, sed solas imperii curas et sollicitudines, honoribus retentis. Et vero Diocletianum imperatorum 0711D purpurae, palatiis, et caeteris ejusmodi praerogativis, jam inde a prima die abdicationis in perpetuum valedixisse, testes sunt, primo noster capite 19, his verbis: Huic purpuram Diocletianus injecit suam, qua se exuit, et Diocles iterum factus est; tum Eutropius, l. IX, in fine: Diocletianus privatus in villa, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio senuit; inusitata virtute usus, ut solus omnium post conditum romanum imperium, ex tanto fastigio sponte ad privatae vitae statum civilitatemque remearet. Contigit igitur ei, quod nulli post natos homines, ut cum privatus obisset, inter Divos tamen referretur. Relatus certe Nerva quoque inter divos, ut constat vel e solo Plinii panegyrico. Sed quia Nerva cum imperatoris titulo et statu, non similiter privatus, obierat; idcirco Eutropius: Contigit igitur (Diocletiano) quod nulli post natos homines, ut cum privatus obisset, inter divos tamen referretur. Unde et quaecumque hactenus ad istam distinctionem diximus, Nervam diverso sensu 0712A abdicasse, et non abdicasse, validissime confirmantur. Sed de his rursum in sequentibus. Aut sic loca scriptorum in concordiam redigenda sunt, ut tu scite facis, aut fatendum est, illorum sententias sic discrepare, ut alterutri sint hallucinati. Graev .

Ille vero aiebat, etc. Nempe Diocletianus. Pagius , ad an Chr. 297, num. 3. Item interpretes.

Aiebat ei indecens esse. Fallor an potius noster scripserat, aiebat et indecens futurum esse. Ita jam certe correxit ante nos ex parte Columbus.

Sublimis fastigii. De fastigio principum ac regum extat insignis locus apud Suetonium in Caligula, capite 22: Nec multum abfuit qui statim diadema sumeret, speciemque principatus in regni formam converteret. Verum admonitus, et principum et regum se excessisse fastigium, divinam ex eo majestatem asserere sibi coepit. Ubi principum et Regum excessisse fastigium, est supra altissimam illam regum dignitatem esse evectum. Sic et apud Curtium, humanum fastigium exceditis, est, supra summum illum verticem humanae 0712B dignitatis estis elati; et apud Livium ejusdem cives fastigii sunt, qui in eadem alta dignitate sunt constituti. Fastigium itaque in his rebus dignitas est, ἐξοχὴ, ὑπεροχὴ, et alia hujusmodi. Trebellius Pollio in loco, quem ante laudavimus, summam romanorum imperatorum potestatem sublimeque fastigium simili voce maximum in terris culmen vocabat. Noster supra Decii ad principale fastigium, hoc est Augusteum, provecti meminit; et idem paulo post, hoc capite, Constantini, tamquam Caesareo fastigio dignissimi, mentionem faciet. Ab ejusmodi porro fastigiis occurrunt duo fastigatissimi consulares apud Sidonium, libro I, epistola 9, quasi fastigiatissimi; id est, ex optima Cangii interpretatione, ad suprema dignitatum fastigia educti; et fastigatissima felicitas apud eumdem Sidonium, libro II, epistola IV, pro suprema.

Minus tutum quod, etc. Non incelebria sunt Syllae et Augusti consilia et exempla. Adi et infra, capite 20, extremum. Tollius .—Quamvis, ut hic, saepius periculosum 0712C fuerit purpuram deponere, etiam tamen quandoque minus tutum fuit non sumere. Flavius Vopiscus de Saturnino: Cum cogitare coepisset, tutum sibi non esse si privatus viveret, deposita purpura ex simulacro Veneris, cyclade uxoria militibus circumstantibus amictus et adoratus est. Ubi deposita, pro dempta et detracta.

In tam longo imperio. Annorum nempe viginti, et amplius.

Quaesisset. Id est, acquisivisset. Simplex pro composito; ut vel ex eo certum, quod nemo sibi ultro multorum odia conciliet, sed invitus semper sustineat. Confer quae supra diximus ad caput I.

Nerva vero uno anno imperante. Nervam amplius quam uno anno imperasse, ad quemcumque duorum Victorum calculum respiciamus, indubium est. Imperavit enim Nerva menses tredecim, dies decem, ait junior in Epitome. Senior vero de Caesaribus, uti sane jamdiu codices editi et mss. ferunt: Quid Nerva Cretensi 0712D prudentius, magisque moderatum? Qui cum extrema aetate ad Sequanos . . . imperium arbitrio legionum cepisset, ubi prospexit, nisi a superioribus robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto ac decimo semet eo abdicavit. Sed, ne multis, posteriore loco scripserat Victor: ( Nerva) mense XIV semet eo abdicavit. Librarius vero, nota numerali loco mutata, posuit mense XVI tandemque progressu temporis notae numerales omissae, scriptumque mense sexto et decimo, sicut totidem verbis monuit nonnuper doctissimus Pagius, ambos Victores secum eo pacto felicissime concilians. Et deinde, licet jam Nerva ex utroque Victorum loco menses ut minimum, tredecim imperaverit, et decem dies, potuit tamen Diocletianus, quo suum melius generum refelleret, unius tantum anni, numerum rotundando, mentionem facere. Praeterquam quod, cum locus in quo nunc versamur mendo manifeste laboret, nil obsit quominus auctoris 0713A manus fuerit: Nervam nonnisi fere uno anno imperasse, et cum pondus, etc.

Nerva vero uno anno imperante. Lego Nervam vero uno anno imperantem. Litteram m saepe omissam fuisse observare est. Boherellus .— Nerva . . . imperante. Recte qui Nervam imperantem praeferunt. Tollius .—Malim equidem, si nulla sit opus majori mutatione: Nervam vero uno anno imperasse, etc. . . . . .

Quiret. pro quo cuiret alicubi apud Lucretium per c, et τρισύλλαβον metri causa.

Abjecisse gubernaculum rei publicae. Quantum ad curam scilicet, ac sustentationem ponderis tantarum rerum, de quibus noster proxime ante; non vero quantum ad nomen et sedem gubernatoris, prout nos in superioribus.

Ad privatam vitam redisse. Quatenus nempe rem publicam non curabat amplius. Alioquin enim adeo ista curarum depositione privatus factus non est, ut neutiquam privatus obierit, sed imperator, sicut ex Victoris Epitome ostendimus.

0713B Si nomen imperatoris cuperet adipisci. Quod necdum igitur Galerius Maximianus adeptus erat, quemadmodum ante colligimus, pluribusque adstruximus.

Augusti nuncuparentur. Quidni potius imperatores nuncuparentur? Haud alio enim oratio videbatur abitura: Verum, si nomen Imperatoris cuperet adipisci, impedimento nihil esse quominus omnes Imperatores nuncuparentur. Respondet duobus verbis Maucroixius ad marginem suae editionis Augustum et Imperatorem idem esse, vertente praeterea eam ob causam viro clarissimo τὸ si nomen imperatoris, etc., tanquam auctoris verba sint, si nomen Augusti cuperet adipisci; similiterque tralatione anglica τὸ quominus omnes Augusti nuncuparentur, ac si noster, quominus omnes imperatores nuncuparentur, scripserit. Non negandum quin in codice sexcentae hujusmodi praefationes legibus anteeant: Impp. Diocl. et Maxim. Aa.—Impp. Carus Carinus et Numerianus Aaa.—Imp. Constantinus Aug. Sed id ipsum, quod in illis praefationibus 0713C seu inscriptionibus Diocletianus, verbi gratia, et Maximianus non simpliciter imperatores, sed imperatores primum, deinde etiam honoris causa Augusti appellati sunt, maximo mihi argumento est scriptum olim fuisse ab hoc auctore: Verum si nomen Imperatoris cuperet adipisci, impedimento nihil esse, quominus omnes et Augusti nuncuparentur, quasi dixisset Diocletianus: Non modo per me non stat quominus vel Caesaribus imperatoris nomen tribuatur, sed non obstat etiam quominus iidem Augusti quoque dicantur.

Jam ipse inhiaverat. Malo: Jam spe inhiaverat. Gale .—Ex conjectura inhiaverat viri docti hic posuere, cum testantur in ms. fuisse Jam ipse invenerat; a quibus minus longe recesseris, si scribas Jam spe invaserat. Pro ipse Lactantium spe scripsisse, ut Columbus vidit, persuasissimum habeo. Sic enim perpetuo loquuntur scriptores, spe imperium affectare, invadere. Ipse sane quid hic sibi velit nemo dixerit. Friget minimum. Graevius .—Legendum Jam spe invaserat. Vossius, 0713D et, ex ejus indicatione, editio Ox. an. 1680, p. 108, in emendationibus quae serius occurrerant. Praetulerim, fateor, partim ob veterum scripturam, partim ob commodiorem, ut videtur, sensum, Jam spe invenerat. Proponebatur nempe Galerio merum imperatoris nomen adipiscendum: Verum si nomen Imperatoris cuperet adipisci, etc.; at ille jam totum orbem spe invenerat, hoc est, sperabat jam se totius orbis imperium invenisse, seu malis, viam qua totius orbis compos fieret. Sic initio capitis 20: «Maximianus, postquam senibus expulsis, quod voluit effecit, se jam solum totius orbis dominum esse ferebat. Nam Constantium, quamvis priorem nominari esset necesse, contemnebat, quod et natura mitis esset et valetudine corporis impeditus. Hunc sperabat brevi obiturum; et, si non obisset, vel invitum exuere facile videbatur.»

Cum inde sibi aut nihil praeter nomen, aut multum, 0714A etc. Postulat sensus ut legatur: aut non multum. Editio Oxon. et Cant.—Ita quoque Tollius et Allixius. Vossius vero, Colomesio teste: Cum inde sibi aut nihil, aut praeter nomen haud multum videbat accedere. Galeus denique, uti partim oculis cernere, partim animo conjicere est, cum inde sibi nihil praeter nomen et tumultum, quaeque postea. Primam ego correctionem, ut omnium simplicissimam, caeteris praeferendam censeo, ni et hanc tamen potius, cum inde aut sibi nihil praeter nomen, aut haud multum . . .

Videbat. Lege videret. Tollius .—Imo videbat sat bene habet, sicut jam dictum est.

Ipsius dispositionem, etc. Id est, ipsius formam regendae rei publicae. Edit. Oxon. et Cant.

Ut duo sint in re publica majores. Hoc est, sicut rotunde versio Anglica, duo imperatores, iidemque Augusti: majores autem cum majusculo M exarari volebat Gal.

Item duo minores. Id est, ut nunc sine circuitione Maucroixius, duo Caesares; addente praeterea viro 0714B docto in margine, si non Spartiani verbis, saltem secundum Spartiani, sententiam in Aelio Vero: Caesares fuere designati Augustae majestatis haeredes. Les Césars étaient les présomptifs héritiers de l'empire; quod et ante ad caput 9 monuerat.

Inter duos. Supple ex sequentibus pares: Inter duos pares facile posse concordiam servari; de duobus proprie paribus imperatoribus intelligendo: cum Diocletianus Galerio proposuisset ut in posterum quatuor pares Augusti existerent, Galerius vero socerum super ea re confutaret.

Ne amplius minor et extremus esset. Hoc est, sicut praecedentia ostendunt, non modo ne amplius minor et extremus minorum foret, verum ne amplius Caesar et extremus Caesarum: unus quippe non e majoribus, qui imperatores, sed e minoribus, qui Caesares erant; atque horum etiam non primus, sed secundus quartusque adeo illorum quos tunc temporis Orbis Romanus in principali fastigio constitutos videbat. 0714C Vis testem locupletissimum? Eusebius libro VIII Historiae Ecclesiasticae, capite 5 edicti quod Nicomediae, jubente Diocletiano Augusto, auctore vero Galerio Caesare, propositum fuit, mentionem faciens: Simul ac, inquit, edictum contra Ecclesias propositum est, vir quidam minime obscurus . . . Edictum illud . . . tanquam impium ac scelestum manibus suis discerpsit. Δυοῖν ἐπιπαρόντων κατὰ τὴν αὐτὴν πόλιν βασιλέων, τοῦ τε πρεσβυτάτου τῶν ἄλλων, καὶ τοῦ τὸν τέταρτον ἀπὸ τούτου τῆς ἀπχῆς ἐπικρατοῦντος βαθμὸν, id est, duobus regibus in eadem urbe commorantibus, quorum alter, aliorum respectu, antiquissimus erat, nimirum Diocletianus, alter autem quartum ab illo Imperii gradum obtinebat, nempe Galerius.

Jam fluxisse annos quindecim in Illyrico vel ad ripam, etc. Haec Baluzii emendatio in hac secunda illius editione. Veteris enim codicis, ut vir clarissimus monuit, lectio est: Jam fluxisse annos quindecim Illyricum vel ad ripam . . . Quare ita merito excusum in editionibus Paris., Oxon., Cantabrig. et Aboensi, 0714D licet locus utique ejusmodi sit, ut medica manu egeat, quam sic eruditi varie adhibuerunt.— Jam fluxisse annos quindecim quibus in Illyricum Cuperus, Gale, Allix. Jam fluxisse . . . ex quo in Illyricum, Boherellus, Dodwellus. Jam fluxisse . . . eum in Illyricum, Boherellus, Gale, Allix. Jam fluxisse . . . . in Illyrico, Baluz. Jam fluxisse . . . in Illyrico, id est . . . idem Baluz. Jam fluxisse . . . . in Illyrico, eum . . . . . Sparkius. Et hae porro rationes, quas quidam ex illis de suis emendationibus reddiderunt.

Scribendum in Illyrico cum ad ripam Danubii. Scribit Baluzius in Illyrico, id est, ad ripam, non adeo liquida, ut videtur, verborum structura; neque enim, uti prius dicit noster, conflixerat Maximiano sene, ita illud sustineri potest, luctaret gentibus barbaris. Siquidem particula cum aut iterato usurpanda est, quod nos facimus, aut praeponenda saltem voci relegatus si semel. Sparkius in editione Oxon. et 0715A Cant.—Annos quindecim in Illyricum. Corrige annos quindecim cum in Illyricum: quae particula ob praecedentem syllabam exciderat. Tollius .

Danuvii. Quomodo supra Transdanuviana. Atque ita prima omnium editio, et Aboensis: reliquae, Danubii. Vide Cuperum, ad Romulam matrem.

Luctaret. Potius luctaretur. Tollius .—Sane sic capite 11, prope finem, reluctari, ut omnes loquuntur, non reluctare, quo nemo unquam usus, quod sciam.

Scribentis quaecumque locutus fuisset. Nimis concise, ut quod res est dicam, pro scribentis quaecumque sibi Galerius locutus fuisset, aut aliquid tale; in eo nempe sermonis conflictu, de quo noster sub initium hujus capitis: apud quem alibi non pauca sunt vestigia vitiosae brevitatis quam noto.

Ab eo. Hoc est, a Galerio Maximiano, ut in Anglica versione licet legere, et vel modo dicta suggerere poterant.

0715B Lacrymabundus. Et hic ego tantam Lactantio fidem habeo, quantam qui minimam, vel omnino nullam. Totus enim in eo est ut Diocletianum nobis tanquam foeminam meticulosam describat aut effingat. Sed unde hanc scenam accepit? Miror ego esse tam credulum quemquam, atque Lactantius mendax est. Neque enim verosimile haec in publica acta relata esse, quae soli inter se imperatores agebant. Tum, si intra secretos cubiculi parietes haec acta sunt, quis lacrymantem vidit Diocletianum? quis hunc mirificum, qui sequitur, dialogum audivit? Credo ego post tapetes Lactantium latuisse, atque ita in pugillares, quae audiebat, retulisse. Nisi quis eum a servulo haec accepisse semi-christiano stulte velit suspicari. Tollius .—Bona verba, quaeso. Quae tunc Diocletianus imperator et Galerius Caesar inter se agebant non egerunt soli, uti placuit viro docto ponere: sed sive intra secretos cubiculi parietes acta sint, sive non, coram aliquot testibus contigerunt, 0715C Constantino certe et Daia, sicut patebit e sequentibus. Atqui illi vel procul distabant tum temporis a Diocletiano et Galerio, vel prope aderant. Si prope aderant, cur petit Tollius: «Quis lacrymantem viderit Diocletianum, et mirificum hujus capitis dialogum audiverit?» Viderunt enim duo illi Diocletianum lacrymabundum, et ejus cum Galerio colloquium audiverunt; et uterque exinde, vel alteruter, quae viderant et audiverant, plus minus narrarunt. Sin autem (quod, ut ingenue dicam, verisimilius) procul distabant, nihilominus tamen, cum intra cubiculum fuerint, potuerunt Diocletiani lacrymas conspicere. Et ut denique rerum omnium quae a nostro commemorantur, ne γρὺ quidem viderint, vel audiverint, Tollium rogo, annon soleant, quibus semel talia facinora successerunt, gloriari et profiteri, saltem apud necessarios, quid admiserint, imo singula ad minutias usque narrare? Omnino non rarum est. Apud nostrum, exempli gratia, capite 30, Maximianus Herculius spadone, quem Constantinum 0715D esse putabat, obtruncato, prosiliit gloriabundus, ac profitetur quod admiserit. Quare ad hunc modum (dicere belle poterunt Docti, apud quos noster non amisit fidem) cum Galerius imperium tandem ab invito socero suis artibus extorsisset, amicis, ut illo senem emunxisset, narravit suaviter ridens, et utramque agens personam, unde postea tota res ad nostrum perlata. De reliquo, Diocletianum revera meticulosum fuisse ostendimus alibi suis locis.

Supererat, ut communi consilio omnium Caesares legerentur. Post illud, quod proxime praecessit et annuentis aegre Diocletiani est, Fiat, si hoc placet, perrexerat uno spiritu, quemadmodum sequentia monent, Diocletianus, si non totidem verbis, saltem similibus: «Supererit, ut de communi omnium, id est, tam mei et Herculi Maximiani, quam tui quoque, et Constantii Chlori sententia, filius Herculii Maxentius, et Constantii filius Constantinus, hic praesens, 0716A Caesares legantur;» id est, eligantur. Ibique continuo Galerius: «Quid opus est consilio, cum sit necesse illis duobus placere quidquid nos fecerimus? Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est.» Atque ad eam statim responsionem Diocletianus: «Quid ergo fiet?» Galerius vero sine mora, et nominatum primo loco Maxentium intelligens: «Ille, inquit, dignus non est. Qui enim me privatus contempsit,» et quae postea. Haec enim germana, integra, nec interrupta series colloquii, cujus partem hactenus vidisti, lector, et reliquae deinceps succedent. Sed noster, ut melius intelligeretur, quos Diocletianus Caesares eligendos proposuisset, primum omnium longiusculam illam Diocletiani de novorum Caesarum delectu propositionem in pauca contraxit, suisque potius quam Diocletiani verbis attingendam putavit, cum si vere Diocletianea essent, ita forent: Supererit, ut communi consilio omnium Caesares legantur; quod contra, Supererat, inquit noster, ut communi consilio omnium Caesares legerentur. Tum paulo post quinam intus et 0716B in cute propositi essent hac multorum versuum observatione illustravit: Erat autem Maximiano filius Maxentius, etc., ita quidem semel atque iterum hujus dialogi seriem inopinato, atque etiam, ne diffitear, parum commode intercidens. Sed quid facias? Rem ita esse manifestum est; idque, scio, non negabunt, qui alio, quo se expediant, confugere voluerint. Adde quod non desunt exempla, cum ejusmodi transitionum ab oratione directa ad indirectam, vel vice versa, tum similium quasi παρενθέσεων, elucidandis quidem rebus saepissime inservientium, sed et nonnunquam satis incommodarum. Ordo, qui observatur super iis, qui a Saracenis ad Christianorum fidem se convertunt: «Tu ille, qui a Saracenis hodie ad Christianorum fidem accedis, non vi aliqua, vel necessitate, neque dolo, aut simulatione, sed toto animo, corde puro ac sedulo, Christum Christique fidem amante: Renuntio toti Saracenorum religioni, anathematizoque Mohamedem.» Genes. IV, 25: Cognovit 0716C autem Adam adhuc uxorem suam, et peperit filium, vocavitque nomen ejus Seth: Quia reposuit mihi Dominus semen alterum pro Hebel, quem occidit Cain;» nec aliter capite XLI, 51 et 52, ac rursum I Sam. IV., 20, et sic de aliis.

Supererat, etc. Videtur omnino Maucroixius quo pacto suam hujus loci versionem instituit, ex prima voce Supererat, Supererit fecisse, et ex ultima legerentur, legantur, in hunc modum: Supererit, ut communi consilio omnium Caesares legantur. Sed multiplici illa correctione praetermissa, si ita simpliciter perrexit Diocletianus, hoc est, absque vel minima Maxentii et Constantini designatione, Maxentii nempe, quoniam filius erat Herculii, Constantini vero, quoniam filius erat Constantii Chlori, quomodo potuit illico Galerius regerere: «Quid opus est consilio, cum necesse sit, illis duobus placere, quicquid nos fecerimus? Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est?» Haec enim evidenter innuunt Diocletiani de novorum Caesarum delectu mentionem minime 0716D vagam fuisse et generalem: sed certos certorum hominum filios indigitatos fuisse Galerio, eosque praecise qui jam a nobis plus semel suis nominibus appellati sunt, et a primo etiam editore nobiscum, sicut suo loco observabimus. Sit itaque hujus lectio, quod et reverendissimo episcopo Sarisberiensi visa est, integra: spectetur vero locus ipse, non tanquam pars responsionis Diocletiani ad Galerium, sed tanquam hujus auctoris verba Diocletianeam illam propositionem suo modo repraesentantis. Praeter quam quod admodum possibile sit, ut proxime post istam periodum: Supererat, ut communi consilio omnium Caesares legerentur, subnexum quondam fuerit a nostro: «Id enim continenter tetigerat Diocletianus; quin et memoratis in eam rem Maxentio filio Herculii, atque Constantino filio Constantii. Sed alter repente: Quid opus est consilio, cum sit necesse, etc.» Deficiunt certe haud raro in manuscriptis codicibus 0717A non voces solum, sed quandoque versus, interdumque plures, velut docti norunt.

Communi consilio omnium. Firmantur quae jam ad has voces diximus, versione Anglica, by the concurring advices of all the four, communi illorum quatuor consensu; cum non alios palam intellexerit ejus auctor, quam quos Diocletianum, Herculium, Constantium et Galerium vocitavimus. Confer Eusebii locum de martyribus Palaestinae, in quo Procopius a praeside jussus libare quatuor regibus, τοῖς βασιλεῦσι τέσσαρσι σπένδειν, illi ipsi quaternioni libare jubetur.

Quid opus est consilio, etc. Galerii verba Diocletiani propositionem respuentis, sicut clarissimi interpretes plus minus explanare non obliti sunt.—Legendum: Quid opus est, inquit, consilio?.. Gale .

Illis duobus. Maximiano Herculio et Constantio. Tollius .—Item versiones, aliis verbis.

Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est. Sequitur ergo perspicue (quod optime vidit Baluzius: 0717B sed alii obscurant, propter quos haec retractanda) propositum fuisse a Diocletiano, ut filius Herculii Maxentius, et Constantii filius Constantinus fierent Caesares, ne principum filii privati viverent. Et manifestum quoque non esse igitur ea verba Diocletiani, sicut credidit Maucroixius, vel hujus Scriptoris, quod alter celeberrimus interpres censebat, sed Galerii Diocletianeum illud consilium deridentis. Et vero nonne, ut Diocletiano possent tribui, oporteret, verbi gratia, praecessisse: «Quid opus est consilio, cum futurum sit illis duobus gratissimum quicquid nos fecerimus?» Et nonne rursus, ut huic auctori cum aliqua veri similitudine tribui possent, sic saltem esse deberent: Atque sane illorum filios nuncupari necesse erat; cum verbo, inquam, temporis imperfecti, quod historico suum de re praeterita judicium interponenti conveniret. At habemus e contrario per praesens: Ita plane. Nam illorum filios nuncupari necesse est: quod jam nulla ratione judicantis 0717C historici queat esse, sed evidenter hominis alterum cum sannis excipientis sermo est.

Erat antem Maximiano, etc. Seni nempe, ut recte interpretes suppleverunt.

Maxentius. Ferus audit apud Aurelium Victorem, et inhumanus, nulli carus, ne patri aut socero quidem Galerio. Edition. Oxon. et Cant.

Hujus ipsius Maximiani gener. Hoc est, hujus gener ipsius Maximiani Caesaris, de cujus cum Diocletiano conflictione nunc agitur, ait tacite noster Cecilius. Qui quanto tamen melius scripsisset: Erat autem Maximiano seni filius Maxentius, junioris Maximiani gener; quae vis anglicae versionis. Vel, Erat autem Maximiano seni filius Maxentius, Galerii gener, quomodo Maucroixius interpretatus est.

Solitus sit adorare. Id est, vertente Maucroixio, honorare. Quam interpretationem, etsi nostrarum partium hominibus non inutilem, qui similem nimirum jamdiu et merito in multis Veterum locis, proposuerunt, et contra adversarios defenderunt, hic 0717D tamen nullo modo possumus admittere, ob delatum olim aliquot imperatoribus adorationis honorem proprie dictae. Aurelius Victor in Caesaribus: «Diocletianus primus omnium Caligulam post Domitianumque Dominum dici passus, et adorari se appellarique uti Deum» Vopiscus in Saturnino: «Cum cogitare coepisset, tutum sibi non esse, si privatus viveret, deposita purpura ex simulacro Veneris, cyclade uxoria militibus circumstantibus amictus et adoratus est;» ea vice scilicet, cum Diocletianus voluerit perpetuo adorari. Adde tralationem anglicam: he would not pay the wonted respect of adoration. Dubitavi aliquando, annon vulgatae lectioni solitus sit, praeferri deberet haec altera, solitus esset, eaque facile ex us et sit eruenda. Judicent docti.

Constantinus, sanctissimus, etc. Elogium longe Christianismo antiquius. Cicero Philipp. XIII: «Ignorans (Antonius) quaecumque falso diceret in sanctissimum 0718A adolescentem (Caesarem), ea vere recidere in memoriam pueritiae suae.» Idem pro Flacco: «Quem vos modestissimum adolescentem, provinciae maximae sanctissimum virum . . . cognoverunt.» Et ibidem rursus: «Homines sunt tota ex Asia frugalissimi, sanctissimi, a Graecorum luxuria et levitate remotissimi.» Quae postrema exempla ideo magis afferenda mihi visa sunt, quod cum illa, quid per sanctissimum seu virum, seu adolescentem intelligere oporteat, non obscure moneant, hominem nempe singulari virtute praeditum, quod et proprie sonat versio anglica in nostro loco, in eodem tamen Maucroixius diversissima notione adolescentem magnae spei verterit.

Illo fastigio dignissimus. Id est, alto illo Caesareae dignitatis gradu, in quem novos homines promoveri opus erat.

A privatis et optaretur. Imo potius, a privatis exoptaretur. Gale .—Quod et ego jam pridem legendum conjeceram.

0718B Eratque tunc praesens. Clare audiat Tollius. Nam non soli ergo agebant inter se imperatores quae in ea Galerii aggressione tractarunt. Scio, secundum utramque tralationem, Constantinum fuisse duntaxat alicubi praesentem in aula Diocletiani; hoc est, inter aulicos, in loco plus minus distante ab eo, ubi de istis socer ac gener disceptabant, non vero in eodem cum illis. Sed quorsum hac aut illa verborum adjectione absentem facere Constantinum a colloquii loco, cum ex auctore nostro, si ut extat sumatur, fuerit manifeste in eo ipso praesens, neque ulla etiam afferri possit ratio, cur non aeque praesens extiterit ibi loci, ac Daia, quem mox Galerius indigitabit suo socero?

Quid ergo fiet? Diocletiani verba; nostro nempe, sicut ante monui, redeunte nunc ad reliquam coeptae disputationis seriem, post prolixam satis digressionem, in qua curiose explicandum credidit, quos breviter Caesares Diocletianus Galerio nominasset de 0718C communi omnium sententia legendos.

Ille, inquit, dignus non est. Haec jam verba Galerii, per illum, de quo loquitur, Maxentium intelligentis. Ille . . . dignus non est. Scilicet Maxentius. Tollius .—Recte; optimeque etiam interpretes, qui pronominis loco, nomen ipsum substituerunt. Quod cur Galerius itidem non fecerit, si quis roget, responsio est, non fuisse pariter necesse, quoniam cum directa Diocletiani propositio, quam noster partim suppressit, partim in indirectam mutavit, haec propemodum fuisset: «Supererit, ut communi omnium consilio Herculii filius Maxentius, et Constantii filius Constantinus Caesares legantur:» potuit paulo post Galerius super Maxentio sine ulla sermonis obscuritate, Ille dignus non est, regerere, quia qui primus nominatus fuerat a Diocletiano Maxentius erat.

Hic vero et amabilis est, etc. Responsio Diocletiani pugnantis jam tantum pro Constantino, quem Diocletianus, quo tempore Hic vero et reliqua reponebat, 0718D digito monstrabat, praesentem quippe, sive propius adstaret, sive non. De illo certe Diocletianus ut praesente loquebatur, si non simul Constantinus ostendebatur. Quare nollem, interpretes Constantinum nominare maluissent, quam vim pronominis servare et exhibere.

Ut patre suo melior et clementior judicetur. Id est ut vel suo patre melior, etc., quod optime explicatum a Maucroixio. Nam revera Constantini pater Constantius bonus fuit princeps ac mitis. Noster capite 20: «Constantium, quamvis priorem nominari esset necesse, contemnebat, quod . . . natura mitis esset, etc.»

Illumne saltatorem, temulentum, etc. Invidiosissima haec et a scena petita. Ita Clitipho apud Terentium Heautontim. extremo. Tollius .

Fideliter praebuit. Leg. praefuit. Editio Oxon. an. 1680, p. 108, in emendationibus, quae serius occurrerant. 0719A Item Gale, Allix. Aliter Cuperus, Columbus.

Misi ad Maximianum. Subaudi Herculium, vel senem, cum interpretibus.

Ut ab eo induatur. Juvenalis, Dictatorem induit uxor. Gale .—Caetera, quae hic opus sunt, petenda e Baluzio, Cupero et Columbo.

Ostendens Daiam. Qui tunc igitur ipse quoque praesens erat, et sub eorum oculis, si non manibus.

Daiam. Aurelius Victor: «Sorore Armentarii genitus, veroque nomine ante imperium Daza dictus.» Edit. Oxon. et Cant. Adde Baluzium et Columbum.

Adolescentem quemdam semibarbarum. Inclinat multum animus, ut credam, scriptum potius fuisse a nostro: «Adulescentem quemdam semibarbatum.» Noti barbatuli juvenes Ciceronis in epistolis ad Atticum, et distinctio barbatorum a barbatulis apud eumdem in oratione pro Coelio. Adulescens autem pro adolescens, occurrit saepius in Veterum monumentis.

0719B Maximinum. Vide Baluzium, ad jusserat Maximinum; item ad ostendens Daiam.

Jam et ipsi. Legendum: Nam et ipsi. Gale .—Item reverendissimus episcopus Sarisberiensis, ut ex hac illius versione apparet, For Diocletian, etc. ad verbum: Nam et ipsi Diocletianus.

Nomen ex parte mutaverat hominis causa. Legendum: ominis causa. Edit. Oxon. et Cant., quas secutus est Galeus.—Loco horum verborum, hominis causa, legendum cum editione anglicana, ominis causa. Quare ex hac emendatione ,quae certissima est, discimus, Diocletianum, quando Galerium Armentarium hoc anno 292 Caesarem renuntiavit, ei nomen ex parte mutasse, eumque Galerium Maximianum fausto, ut sibi videbatur, omine vocari praecepisse, quia Maximiani cognomento Herculii erga se fides nunquam defecerat. Quo exemplo motus Galerius Maximianus anno 305, quo Daiam Caesarem dixit, huic ex toto nomen mutavit, eumque de 0719C suo nomine Galerium Maximinum appellari voluit. Galerius enim Maximinus sorore Armentarii progenitus, vero nomine ante imperium Daza dictus, inquit Victor in Epitome. Indeque factum, ut nec Armentarii, nec Dazae nomina in nummis, inscriptionibus, caeterisve monumentis publicis unquam legantur. Pagius , ad annum Christi 292, num. 2, et 304, num. 3.

Quia Maximianus. Nempe Herculius. Pagius , ad annum Christi 304, num. 3.—Quia Maximianus. Forte, quia Maximiano, etc. Boherellus .

Tu videris. Formula improbantium aliquid. Nil frequentius apud Tertullianum et hujus saeculi scriptores. Tollius .

Accesserit. Potius, acciderit. Gale .