Caput XXXIX.

Ut fas putaret quicquid concupisset. Respici hic poterit Historia Juliae et Caracallae. Tollius .

Concupisset. Ciceronis imitatione, qui pro Quintio, sicut tu, ait, semper summe concupisti; et in Phil. charitatem civium et gloriam concupisse; licet idem alibi 0800D tam concupierat, quam concupiverunt, et similia multa usurpaverit. Quid? quod nostro prodisset, obiisset, dormisset, quaesisset, sepelisset, redisset, caeteraque id genus, familiarissima sunt, et propemodum perpetua.

Ne ab Augusta quidem, quam nuper appellaverat matrem, etc. Id est, secundum versionem anglicam, ne ab imperatrice quidem Valeria, quae Maximiani vidua erat, et quam suam adoptione matrem agnoverat. He had aknowledged the Empres Valeria, that was Maximians uviddow, his adopted mother.

Post obitum Maximiani. Post obitum Galerii. Maucroixii versio.

Ad eum. Ad Maximinum. Eadem.

In partibus ejus. In Orientis partibus ergo, sicut noster locutus est in fine capitis 36, cum de Maximino, et regionibus ubi Maximinus ante Galerii obitum vixit et imperavit, ageretur. Sed perrarum, opinor, 0801A ut regio, in qua quis degit ejus partes vocetur, nisi cum ipsum coram vel per litteras alloquimur: iter in tuas partes tenebo; adhuc in tuis partibus eram, et hujusmodi alia.

Animal nefarium. Ut capite 4, execrabile animal Decius.

Adhuc in atris vestibus erat mulier. Quoique la princesse n'eût pas encore quitté le deuil. Maucroix . Ad verbum, Etsi nundum Augusta luctum deposuisset. Nec male sane, cum pro latina locutione, lugubrem vestem deponere, haec quotidie apud Gallos ambulet, quitter le deuil; id est, ut alias plenius loquuntur, ses habits de deuil. In qua itaque luctum pro vestibus vel veste luctus, hoc est, luctui conveniente, luctus teste et indice, adhibemus. Mirum tamen, ut id obiter dicam, non vertisse potius Maucroixium, Elle était encore en noir, cum quod interdum iidem Latini, uti hic, in atris vestibus esse, alibi vero atratum esse, et alibi rursum pullatum esse, dicere soliti sunt, id vulgo et aeque bene vocitetur a nostratibus être en noir (in 0801B atro esse, vel in atris, subaudiendo habitu, vel vestibus), atque être en deuil, esse in luctu, hoc est pariter, in habitu luctus, seu vestibus indutum lugubribus. Sed itane etiam aliae gentes? Judaei certe, si non alii, quo rem proprie deductam volebam, propter subjecta Scripturae loca, quibus, quae jam posuimus, lucem afferent. Ezechiel, VII, 27: Rex lugebit, et princeps induetur moerore. Hoc est, vestibus moeroris, moerori consentaneis, moestum Principem decentibus, qualis ille saccus v. gr. de quo apud Jonam III, 5, 6. Crediderunt viri Ninivitae in Deum, et praedicaverunt jejunium, et vestiti sunt saccis a majore usque ad minorem. Et pervenit verbum ad regem Ninivae; et surrexit de solio suo, et abjecit vestimentum suum a se, et indutus est sacco, et sedit in cinere. Ezechiel rursum XXVI, 15, 16: Haec dicit Dominus Deus Tyro . . . Descendent de sedibus suis omnes principes maris, et auferent exuvias suas, et vestimenta 0801C sua varia abjicient, stuporibus induentur, in terra sedebunt, et attoniti super repentino casu tuo admirabuntur. Id est, quoque, vestimentis, stupefacti animi indicibus, amicientur: quod contra David, Psalmo XXIX, 12: Vertisti, inquit, planctum meum in chorum mihi: solvisti saccum meum, et accinxisti me laetitia, cum dicere vellet, et accinxisti me vestibus laetitiae, seu laetitiam prae se ferentibus, quae caeteroquin id aetatis candidae esse solebant in Judaea. Eccles., IX, 7, 8: Vade ergo, et comede in laetitia panem tuum, et bibe cum gaudio vinum tuum, quia Deo placent opera tua. Omni tempore sint vestimenta tua candida. Confer, si vacat, insignem locum extremae fere Ciceronis orationis in Vatinium, ubi Tullius inter reliqua: «Illud etiam scire ex te cupio, . . . qua mente feceris ut in epulo Q. Arii, familiaris mei, cum toga pulla accumberes? . . . . quis unquam coenavit atratus? . . . cum tot hominum millia accumberent, cum ipse epuli dominus, Qu. Arius, albatus esset, tu in templum Castoris te cum C. Fidulo atrato, 0801D caeterisque tuis furiis funestum intulisti, etc.»

Mulier. Vox nonnunquam contemnentis, ut quando Chremes apud Terentium, uxorem suam Sostratam alloquens, Oh! pergin', ait, mulier esse? Eadem alias non raro irascentis est; ut cum Christus apud Joannem in Evangelio matri suae indignans, Quid mihi, inquit, tecum rei est, mulier? Hic vero, ubi nulla contemptus vel irae Cecilio nostro occasio est, mulier manifeste vicem pronominis ea, vel illa, sustinet; plane, ut in istis Horatii versibus:

Estne marito
Matronae peccantis in ambos justa potestas?
In corruptorem vel justior? Ille tamen se
Non habitu mutatve loco, peccatve superne
Quum te formidet mulier . . . . .
ubi ultima verba nihil aliud, quam cum ea te formidet, sonant: quod a doctis ante nos observatum, imo, alibi hominem, pro eo vel illo similiter occurrere. 0802A — Mulier. La Princesse. Maucroix . Augustae nomen, quod praecessit repetens.

In matrimonio postulat. Leg. in matrimonium. Boherellus , Gale .—Saepius hoc vitium errore librariorum in Lactantii hunc libellum irrepsit, ut ablativus pro accusativo scriberetur. Corrige igitur, et lege, in matrimonium. Tollius .

In illo ferali habitu. Id est mortuali, si haec paucula veterum Glossarum conferantur: Νεκρικός, (sed lege potius, Νεκρικόν.) Ferale, Νεκρικόν, Mortuale. Mortuale autem est, quod ad mortuum pertinet, aut ob mortuum usurpatur.

Tepidis adhuc cineribus, etc. Ita fere Lucanus initio libri III:

Conjuge me laetos duxisti, Magno, triumphos:
Fortuna est mutata tori; semperque potentes
Detrahere in cladem fato damnata maritos,
Innupsit tepido pellex Cornelia busto. Cuperus .

Cum inter caetera, quae alibi vir amplissimus ad 0802B hunc locum pro summa sua eruditione notavit, simpliciter poni vidissem, veteres Romanos admodum sollicitos fuisse, ne sua, vel aliorum cadavera mutila cremarentur inhumarenturve, recordarer vero Paulum diaconum inter Festi fragmenta disertissime scripsisse: «Membrum abscindi mortuo dicebatur, cum digitus ejus decidebatur, ad quod servatum justa fierent, reliquo corpore combusto,» credidi, quod evenit, in bonam partem accepturum virum doctissimum, si per litteras rogarem, quo pacto laudata Pauli verba concilianda putaret cum contrariis Apuleii, Statii, et reliquorum testimoniis a se adductis. Respondit haud multo post, qua humanitate est, me non importune de Pauli loco quaestionem movisse, sed ita sibi breviter, re perpensa, conjiciendum censendumque videri. Primo, memoratam Paulo consuetudinem antiquissimam quidem fuisse, at non perpetuam, cum praeter Paulum nullus scriptor exertam illius mentionem fecerit. Eam itaque, quantum divinare liceat, in tantam olim desuetudinem lapsu temporis 0802C abiisse, ut obsolevisset prorsus iis saeculis, quibus Statius, verbi gratia, et Apuleius vixerunt. Sed nec sibi deinde credibile esse, eumdem ritum, quantumcumque temporis duraverit, ubique simul terrarum obtinuisse; naturam enim, quoties ita digitus mortuis abscindebatur, violatam fuisse aliquatenus: unde citra dubium quamplurimi ab eo usu abhorruerint. Graecos certe nihil unquam istiusmodi fecisse; Romanos autem longe minus superstitiosos fuisse sub primis imperatoribus, quam antea. Praeter quam quod mira semper fuerit vis et potestas temporis in talibus superstitionibus immutandis. Postremo, Kirchmanno quoque vetustam, de qua agitur consuetudinem non diutius visam durasse, quam sibi, quod haec illius verba testentur: «Vero simile est etiam, membrum illud, quod familiae purgandae causa exceptum fuisse nec cum reliquo corpore in urna conditum supra diximus, his ipsis feriis antiquitus, quamdiu mos iste duravit, terra fuisse obtectum. Atque ista 0802D sunt, lector, quae tui gratia ex Gallico sermone in latinum convertenda credidimus, ne te idem forsan, qui nos stimulavit, scrupulus pungeret, ubi ad perillustris Cuperi praefationem perveneris.

Patris ejus. Per adoptionem scilicet, τὸ ejus ad subintellectum Maximinum referendo; quomodo recte Maucroixius, par adoption père de Maximin. Neque enim hic pater ea notione, qua capite 24 Constantius Constantini pater, proprie loquendo, vocatus est; uti nec qua capite 18, Diocletianus Galerii pater, id est socer, nuncupatur: sed qua vere, qui quempiam seu natum, seu necdum natum adoptavit, appellari solet illius pater. Quo libens ipse Mariae dictum refero: Ecce pater tuus et ego dolentes quaerebamus te, Luc. II, 48. Confer tralationem anglicam hujus loci, his adopted father.

Deinde illum impie facere, etc. Que d'ailleurs il ne pouvait sans injustice, etc. Maucroix .—Cui ergo τὸ impie, inique est. Mihi potius inhumaniter, vel crudeliter 0803A sonet; ut in fine capitis 29, pater impius patrem crudelem, inhumanum, immisericordem denotat.

Repudiet. Non quod tum reapse Valeriam repudiaret, aut jam antea repudiasset; praecessit enim, ejecturus uxorem, si impetrasset: sed quod repudiare cogitaret. Repudiet igitur, pro repudiare velit, aut aliquid tale; sicut proximo capite necabatur, pro neci destinabatur, ut tota loci series confirmabit.

Sine more, sine exemplo, maritum alterum experiri. Iis, quae ad caput 39 et in epistola ad amplissimum Voetium de Augustarum secundis nuptiis noto, addere nunc possum, alias exemplum Valeriae secutas non esse. Nam Eudocia, Constantini Ducae, qui imperator factus est anno Christi 1059 conjux, licet morienti imperatori scripto esset pollicita, sese secundas nuptias non inituram, Romanum Diogenem Patricium, Sardicae ducem et magistrum, in secundum sibi maritum adscivit, isque simul imperator factus est. Galla Placidia, Theodosii Magni filia, Ataulphi regis uxor, remissa a Wallia, a fratre Honorio in 0803B uxorem datur Flavio Constantio patricio, anno Christi 418, etsi illum primo recusasset Placidia. Imo Faustina, Marci Antonini, cui philosophi cognomen datum est, uxor, eo non fuit animo. Cum Cassio enim in maritum conspiravit, convenitque cum eo, ut, ἄν τι ὁ Ἀντωνῖνος πάθοι, καὶ αὐτὴν καὶ τὴν αὐταρχίαν λάβῃ, Si quid Antonino accidisset, ipsa pariter et imperio potiretur, uti apud Dionem legimus. Julia, L. Septimio Severo mortuo, Caracallae, cujus erat noverca, nupsit, testibus Spartiano, Victore et Eutropio. Verum Tristanus, t. 2, multis docere conatur, hanc historiam fabulis accensendam esse, et Juliam non fuisse novercam, verum matrem Caracallae. Bina igitur haec exempla parum faciunt ad refellendam Valeriam: sed tertium, idque evidentissimum nobis praebebit Lucilla Augusta, Antonini philosophi et Anniae Faustinae filia. Haec enim in matrimonium data est L. Aurelio Vero, qui a patre Lucillae particeps imperii et Augustus factus fuit. Illam, marito mortuo, et luctus, tempore nondum expleto, nubere fecit Marcus 0803C Claudio Pompeiano privato. Capitol. cap. 20: Filiam suam, non decurso luctus tempore, grandaevo equitis Romani filio Claudio Pompeiano dedit, genere Antiochensi, nec satis nobili; quem postea bis consulem fecit, cum filia ejus Augusta esset, et Augusta filia» Sunt tamen nonnulla, quae favent quodammodo hac ipsa in re causae Valeriae. Nam non sua sponte, sed invita id fecit Lucilla. Capitol. Sed has nuptias et Faustina, et ipsa, quae dabatur, invitae habuerunt. Nisi quis censeat Lucillam ideo aegre patri obsecutam esse, quia Pompeianus erat grandaevus, nec satis nobilis; cum alioquin mulier procax, et a Veneris blanditiis nequaquam aliena, non videatur recusatura fuisse nuptias, quae magis dignitati illius convenirent. Deinde illud observandum, Galerium Maximianum, postquam seniores Augusti Diocletianus et Maximianus Herculius purpuram deposuerant, eorumdem cum Constantio Chloro locum occupasse: at L. Aurelium Verum juniorem semper Augustum 0803D fuisse. Jam constat juniores Augustos magna reverentia prosecutos esse seniores; adeo ut tamquam Caesares et legati ipsorum forent, nec propterea tam ampla auctoritate et potestate praediti, licet iisdem titulis et insignibus uterentur. Imo hoc ipsum ex historia M. Aurelii et L. Aurelii Veri patet, uti praeclare docet Henr. Dodwellus in dissertatione erudita, De Romanorum pontificum primaeva successione, c. 14. Cuperus .

Iniquus sim admodum, si quam docte et curiose hic et alibi vir amplissimus de secundis Augustarum ante et post Valeriam nuptiis in utramque partem disseruerit, non ingenue agnoscam, et planissime profitear. Sed superest tamen etiam nunc haec difficultas: Cur Valeria adeo praefracte ullam antea sui loci et nominis foeminam alterum maritum expertam fuisse, negaverit, cum jam id aevi exempla aliquot in contrarium suppeterent? Ubi si quis dicendum 0804A existimet, ea forte exempla ignota penitus fuisse Valeriae, vel non satis utique praesentia ejus animo, quando Maximini legatis respondebat, possit quidem alterutrum facile verum esse. Vellem interim, novus aliquis hujus libri manuscriptus codex reperiretur. Quid si enim vetus lectio fuerit, maritum ex filiis alterum experiri, ut apud Plinium; memini tamen me advocatum ex judicibus datum? Habebat certe jam tum temporis filios duos Valeria, si non ex se natos, a se saltem et marito Galerio adoptatos; Candidianum scilicet, quem ipsa ex concubina genitum ob sterilitatem adoptaverat, quae verba sunt capitis 50 et deinde quoque Maximinum, qui, quamvis a Galerio proprie adoptatus (unde paulo ante etiam Valeria: tepidis adhuc cineribus mariti sui, patris ejus), erat tamen eo ipso filius Valeriae: unde noster de illo recentissime, ne ab Augusta quidem, quam nuper appellaverat matrem, potuit temperare; ut omnino Valeria maritum ex filiis alterum expertura fuisset, si secundis nuptiis cum Maximino fuisset conjuncta. Eo 0804B magis, quod cum olim Maevium, verbi gratia, alteruter conjugum nominatim adoptaverat, Maevius alterius simul conjugis filius nominabatur. Capite 35: «Post dies paucos, (Galerius) commendatis Licinio conjuge sua et filio (supple suo, eoque Candidiano) atque in manu traditis, etc.» licet, accurate loquendo, Candidianus non adoptivus esset filius Galerii, sed Valeriae. At hic rursus Juliae exemplum, quae post Severi mortem privigno suo Caracallae, aut, ut alii malunt, filio nupsit, importune negotium facessit. Quare ubi pedem secure figam non video.

Homini. Pro quo Versio anglica. Maximino: Maucroixius autem Imperatori habent. Possit commode ex antedictis pro illi sumi.

Mulierem, etc, Her. tralatio anglica. Id est, eam quod nostram praeced. notulam confirmat.

Spadones in tormentis necat. Supervacua hic praepositio, et delenda est. Tollius .— Il fait mourir ses esclaves dans les tourments. Maucroix . Ad verbum, 0804C curat illius servos necari in tormentis.—He tortured some of her eunuchs. Versio anglica. Id est, aliquot ex ejus eunuchis ad mortem usque torsit.

Ipsam cum matre in exilium, etc. Nempe cum Prisca, Diocletiani uxore. Pagius .

Amicas ejus. Leurs amies. Maucroix . Hoc est, amicas earum, contra libri fidem; imo et contra totius fere sequentis capitis auctoritatem, ubi non Priscae, sed Valeriae tantum amicae recensentur et describuntur. Melius ergo clarissimus Interpres anglicus, such women as were dearest to her. Id est breviter, ejus amicas.