Caput XL.

Suspicabatur. Maximinus scilicet, uti merito suppleverunt interpretes.

Dat negotium Praesidi Eratineo, ut. etc. Cicero in Verrem: Dat amico suo cuidam negotium . . . ut diligenter caveret. Quam etiam phrasim Tullius alibi, atque una cum illo Caesar, Terentius, Sallustius usurparunt. Dare negotium, ut provinciam tradere, in 0804D mandatis dare, et si qua sunt similia.

Quarum altera Vestalem famulam virginem Romae reliquerat. Dont l'une avait laissé à Rome une de ses filles de chambre pour vestale. Maucroix . Tamquam noster scripserit: Quarum altera unam ex famularum suarum numero Vestalem virginem Romae reliquerat.—Vestalem familiam virginem. Imo, Vestalem filiam virginem. Boherellus .—Concinit Versio anglica in hunc modum: The one was mother to one of the vestal virgins of Rome: altera mater erat unius ex virginibus Romanis vestalibus. Sed adhuc aliter Cuperus.

Non minus Augustae proxima. Ita quoque editio Aboensis. Caeterae omnes cum manuscripto codice, non nimis: unde jam docti in varia abiere.

Non nimis. Rescribendum puto: nonnihil. Anonymus in edit. Ox. et Cant.—Emendo, non minus. Gale .— Non minus Augustae proxima. Sic recte viri docti, uti et Heinsius legendum esse conjecerat. 0805A Dicitur autem proxima Augustae, quae erat inter interioris admissionis amicas Augustae; ut proximus epistolarum, qui scrinio epistolarum praeerat, proximus memoriae, proximus libellorum. Illa dignitas dicebatur proximatus in Cod. Theod. De quibus multa docte notavit Salmasius ad Alexandrum Severum Lampridii. Graevius .— And was the Empresses Kinswoman. Anglica versio; id est, et erat, vel fuit ex Augustae propinquis.— L'autre n'avait pas grand commerce avec l'impératrice. Maucroix . Ad verbum, Altera non magnum habebat commercium cum Augusta.—Recte, meo judicio, et si melius adhuc vertere potuisset: Mais elle n'approchait pas trop de l'impératrice. Uno verbo, ex tribus Valeriae amicis, quarum noster infelicem exitum hoc capite persequitur, Valeria primam, tamquam matrem alteram diligebat, sicut modo vidimus, quae illius ergo amica erat intimae admissionis. Secunda autem, licet non palam, furtive tamen Valeriae familiaris fuit. Tertia vero, quanquam et ipsa ex Valeriae amicis, fuit interim 0805B longe minus familiaris duabus aliis, adeoque nec propius ad Augustam accedebat; non nimis ergo Augustae proxima eo nomine, sicut capite 26, nec tamen nimium territus.

Necabatur. Id est, ut cum Ammiano loquar, urgebatur necari. «Sed quidquid Caesaris implacabilitati sedisset, id velut fas jusque perpensum, confestim urgebatur impleri.» Ammian., lib. XIV, initio fere.

Non ad judicium, sed ad latrocinium. Hoc est, interpretante Maucroixio, non ad judicem, sed ad latronem.

Invenitur quidam Judaeus, etc. Qua arte nempe duo olim falsi testes contra Nabothum inventi fuerant inter Judaeos Isrehele, I, Reg. XXI, et qua rursum inventi postea pariter Hierosolymis inter Judaeos, qui se Stephanum impie de Mose ac Deo loquentem audivisse, dicerent, act. VI.

Adversus insontes mentiatur. Hoc est, mentiri velit in tempore et loco, affingendo scilicet adulterium 0805C insontibus, et se ipsum cum illis rem habuisse, dicendo: unde paulo post: Nec adultero impunitas promissa persolvitur.

Judex aequus et diligens. Ironice dictum. Edit. Ox. et Cant.—Eadem ironia, atque qua Verrem Cicero saepe laudat, ubi de singulari ejus injustia agit, qua innocentes opprimebat. Tollius .—Mihi vix dubium erat, quin olim Judex acutus et diligens legeretur.

Extra civitatem cum praesidio, ne lapidibus obruatur, protulit. Judaeum illum videlicet, cui Eratineus a populo lapidationem metuebat, si intra civitatem tam falsum contra honestissimas matronas testimonium dixisset. Sed aliter, fateor, clarissimi interpretes, cum non uterque solum τό ne lapidibus obruatur, ad Judicem Eratineum, qui sibi timuerit, referant, verum anglicus insuper post τό protulit, pronomen eas, vel illas suppleverit, ad tres nimirum Valeriae amicas, imo quasi jam omnes intra civitatem damnatas respiciens, ducendasque duntaxat, quod superesset, ad supplicii locum extra muros. 0805D Le Juge appréhendant d'être lapidé, s'il instruisait ce procès dans la Ville, il en sortit accompagné de gens armés. Maucroix .— The Judge who condemned them upon this evidence, carried them out of Town to their execution with a Guard; for he was affraid that he should have been stoned by the people. Versio anglica. Quae omnia vix equidem crediderim consistere posse cum sequentibus, ubi Judaeo, nonnisi demum extra civitatem posito tormenta irrogantur, quo dictae mulieres reae peragerentur ac damnarentur.

Nicaeae. Editio Aboensis, Niceae; quomodo scilicet apud Justinum, XII, 8, pro Nicaeam, quae merito vulgata lectio est, Juntae Niceam legunt.

Inrogantur tormenta Judaeo. Ut capite I, Mortem superbis inrogare.

Deum quae jussus . . . . . loqueretur, pugnis, etc. Vir admodum reverendus lacunam hanc ita supplevit: Dum, quae jussus erat, crimina inferret, mulieres, si qua pro se loqueretur, etc.—Malim: Dum, quae jussus 0806A fuerat, tamquam invitus loqueretur, etc. Abbas a S. Hilario.—Sic lacuna videtur expleri commode posse: Dum, quae jussus clam erat, palam eloqueretur. Nic. Heinsius.—Distinguo, et suppleo: Inrogantur tormenta Judaeo, dum, quae jussus esset, loqueretur. Pugnis, etc. Gale .—Suspicabar ego, veterem potius lectionem fuisse: «Inrogantur tormenta Judaeo; dumque quae jussus fuerat (puta, dicere, respondere), loqueretur, pugnis coercentur innocentes, duci jubentur.»

Duci jubentur. Ad supplicium nempe: ut mox noster, «ad supplicium deductae et Justinus XII, 11: tredecim correptos manu sua ipse (Alexander) ad supplicia duxit. Id enim saepissimae duci et deduci, simpliciter posita, valent. Tertullianus ad Scapulam, capite ultimo: Arrius Antoninus in Asia cum persequeretur instanter, omnes illius civitatis Christiani ante tribunalia ejus se manu facta obtulerunt; cum ille paucis duci jussis, reliquis ait, ὦ δειλοὶ, εἰ θέλετε ἀποθνήσκειν, κρημνοὺς ἣ βρόχους ἔχετε. Plinius in epistola 0806B ad Trajanum: «Interrogavi . . . an essent Christiani: confitentes iterum ac tertio interrogavi, supplicium minatus: perseverantes duci jussi.» Et noster supra, capite 15: «Comprehensi presbyteri ac ministri, et sine ulla, etc. damnati, cum omnibus suis deducebantur.» Neque enim nunc aliud ejus loci supplementum, quod antea ex praecedentibus elici posse credidimus, probamus. Confer Cuperum, in voce coercentur; item Buchnerum ad laudata Plinii verba.

Contraxerat. Avait attiré à ce spectacle. Maucroix . Id est, attraxerat ad hoc spectaculum.— Had broughe together. Tralatio anglica. Hoc est, congregaverat, vel adunaverat: quod melius. Omnino enim Ciceroni, Livio, et aliis, contrahere viros, milites, auxilia, pecuniam, eadem sunt atque congregare, adunare, colligere: sicut e contrario distrahere, nonnunquam separare est. Florus, lib. I, cap. 3: «Tribus quippe illis (Curiatiis) vulneratis, hinc duobus (Horatiis) occisis, qui supererat Horatius, addito ad 0806C virtutem dolo, ut distraheret hostem, simulat fugam;» pro divideret, separaret, aut aliquid tale.

Promoti militari modo instructi velites et sagittarii prosequuntur. Ita dudum Baluzius ex conjectura, ad calcem suae primae editionis. Idem enim antea cum ms. codice in auctoris verbis, promoti militari modo instructibile mens essagitari prosequuntur; quae et lectio primae editionis Oxoniensis: unde brevi aliae aliarum editionum lectiones; variaeque simul doctorum observationes, quas jam proxime subjiciam, prodierunt.— Promoti militari modo instructibile menses sagittarii prosequuntur. Ed. Aboensis.— Promoti militari modo instructibile mens efflagitari prosequuntur. Ed. Oxon. an. 1684, item Cantabr. et Pagius in Crit. Baron. ad an. Chr. 312, num. 11.— Promoti militari modo instructibile, etc. Ita legit Baluzius, promoti militari modo instructi velites et sagittarii, utpote quod utrique levis sint armaturae milites. Ed. Ox. et Cant.—Legendum: Promoti militari modo instructi et Viennenses sagittarii prosequuntur. 0806D Vossius .— Promoti militari modo instructibile mens essagitari proseq. Portentose corrupta varie viri docti studuerunt emendare. Mihi videntur Lactantii haec fuisse verba: Promoti militari modo, instructi telis eas et sagittis prosequuntur. Promoti sunt Duces militares, qui ad ordines sunt promoti per inferiores gradus, Lucanus:

Promotus Latiam gerit ordine vitem. Graevius .

Corrigo, Promoti militari modo instructi, collinientes sagittas, proseq. Gale .—Emendo, praecedunt militari modo instructi equites, et sagittarii prosequuntur. Abbas a S. Hilario.— Instructibile mens essagitari. Nullo sensu. Legendum, Instructi . . . . . enses sagittarii. Allix .—Mea symbola erat, emendandum esse, promoti militari modo instructi pilo et ense. Sagittarii prosequuntur. Hoc sensu: Promoti sunt ante matronas illas, qui militari modo pilo et ense instructi, tamquam prima acies procederent, sequente 0807A statim easdem acie altera sagittariorum. Et vero, cum proxima verba sint, Ita mediae inter cuneos armatorum ad supplicium deductae, manifestum inde est, Eratineum duas armatorum hominum catervas, ne dictae matronae de carnificum manibus raperentur, adhibuisse; unam, quae illis ad supplicii locum ducendis anteiret; alteram autem, quae subsequeretur. Et quod rursum diserte Mamertinus in gratiarum actione pro consulatu, Arma igitur, ait, et juvenes cum gladiis atque pilis non custodiae corporis sunt, sed quidam imperatoriae majestatis solemnis ornatus, id, inquam, aperto pariter indicio est, potuisse recte, secundum nostrum, arma primae turmae pila esse et enses, cum coaevus Mamertinus pila et gladios, quod idem est, de imperatoriis protectoribus loquendo, conjunxerit; itemque Ammianus initio l. XVII, in hunc modum, Quocirca forati pilis et gladiis cecidere complures.

Inter cuneos armatorum. Qui omnes ergo pedites erant, contra quam paulo ante vir doctus ponebat. 0807B Cunei enim ex peditum multitudine in cunei formam redactorum constabant, ut ejusmodi cuneus in acie primo angustior, deinde latior procederet auctore Vegetio lib. II.

Nec adultero impunitas promissa persolvitur. Id est: sed Judaeus ille, qui se cum matronis adulterium commisisse mentibus fuerat, data sibi prius fide ab Eratineo, non modo se nullas fictitii illius adulterii paenas laturum, verum omnia etiam flagitia, ob quae merito reus peragi plectique potuisset, falsi, quod dicturus erat, testimonii contemplatione condonatum iri, nequivit tamen promissa eorum impunitate gaudere. Is enim revera, quamvis omnis adulterii cum memoratis nobilibus foeminis admissi plane purus (unde noster in fine praecedentis capitis, «amicas ejus afficto adulterio damnat»), ob alia utique facinora, sicut hoc capite positum, reus erat. «Ce misérable, qui s'était déclaré complice de leurs adultères, ne jouit pas de l'impunité promise.» Maucroix .

Aperuit omne mysterium. Hoc est, ut ista cum 0807C sequentibus cohaereant, aperire coepit; mussitando v. gr., aliquid, quod, qui propius adstabant, audiverint, vel etiam exclamando. Il decouvrit tout le mystère, inquiunt quotidie nostrates de verbo ad verbum; ut omnino mirer, Maucroixium vocem integram, ne simpliciter verteret, de suo adjecisse, il découvrit tout ce mystère d'iniquité.—Aperuit, leg. aperit. Tollius .

Sub extremo spiritu inquit omnibus qui videbant, innocentes occisas esse testatur. Scripsisse Lactantium censeo: «Sub extrema spiritu inquieto omnibus qui videbant, innocentes occisas esse testatur.» Sub extrema scilicet hora. Nic. Heinsius.—Mihi videtur inquit delendum esse. Graevius .— Inquit. Haec vos παρέλκει, nisi forte legi debeat, inquirentibus. Ed. Oxo. 1684, item Cantabr.—Pro inquit lego inique. Gale .— Sub extremo spiritu inquit. Forte scriptum, sub extremo spiritu linquente. Malim tamen, sub extremo spiritu, ingemiscentibus omnibus, etc. 0807D Tollius .—Emendabam, «et sub extremo spiritu inquies (vel inquietus) omnibus qui videbant, innocentes occisas esse testatur.» Ammianus certe lib. XXIX: «Procopius quidem inquies homo» etc., et Justinius, XLIV, 2: «Velocitas genti pernix, inquies animus.»