Caput XLVI.

Propinquantibus ergo exercitibus. Sic initio, c. 24: Jam propinquavit illi judicium Dei; ad quem locum videsis notas.

Ut si victoriam cepisset. Hoc est, vertente Maucroixio, 0820C reportasset: S'il remportait la victoire.—Optime. Quid aliud enim victoriam capere esse possit, quam, ut vulgo latini locuti sunt, reportare, adipisci, consequi? Sed quis interim, praeter nostrum, victoriam capere usurpavit? Nam nullum mihi uspiam exemplum observatum.

Quiescenti. En songe. Maucroix . Id est, in somniis. Quo hic Justini locus pertinet: «Post haec (Cambyses) per quietem vidit fratrem suum Smerdim regnaturum. Quo somnio exterritus,» etc.— In his sleep. Versio anglica. Hoc est, dormienti. Praeferam. Non simpliciter, quia proxime sequetur, discusso deinde somno: sed praecipue, quoniam etsi multa per quietem videre soleant homines somniando, non inde tandem, proprie loquendo, quiescere, somniare est, sed dormire. Cicero, verbi gratia, Verr. 6: Eo cum venio, praetor quiescebat. Confer elegantissimum locum Lactantii: «Corpus enim, vigilante sensu, licet jaceat immobile, tamen non est quietum, quia flagrat in eo sensus, et vibrat ut flamma, et artus 0820D omnes ad se astrictos tenet. Sed postquam mens ad contemplandas imagines ab intentione traducta est, tunc demum corpus omne resolvitur in quietem. Traducitur autem mens cogitatione caeca, cum cogentibus tenebris secum tantummodo esse coeperit, dum intenta est in ea, de quibus cogitat, repente somnus obrepit, et in species proximas sensim ipsa cogitatio declinat. Sic ea, quae sibi ante oculos posuerat, videre quoque incipit. Deinde procedit ulterius, et sibi avocamenta invenit, ne saluberrimam quietem corporis interrumpat.»

Deum summum. Hoc epitheto cum de vero Deo agitur, vix quidquam frequentius in indubitatis Lactantii lucubrationibus. Hinc suis locis: «Vim potestatemque summi Dei; hominem praeclara quadam conditione a summo Deo esse generatum; neque tamen ei debitum cultum tamquam summo patri redditum; esse summi Dei filium, qui sit potestate 0821A maxima praeditus: Sibyllam Erythraeam carmen suum a summo Deo fuisse exorsam; sic a principio processisse dispositionem summi Dei, ut esset necesse, etc.; Deum summum ad restituendum justitiae domicilium, et ad tutelam generis humani Constantinum excitasse; illum providentiam summae divinitatis ad fastigium principale provexisse;» denique, ne te nimia exemplorum satietas capiat: «hominem, ni summum Deum per eum, qui missus est, cognoverit, poenas daturum.» At, quod aliqua dignum est observatione, idem epithetum in hoc opusculo non minus frequenter, si voluminis ratio habeatur, invenitur. Nam capite 1: «Scirent quatenus virtutem ac majestatem suam in . . . delendis . . . nominis sui hostibus Deus summus ostenderet;» nostro vero, «oraret Deum summum;» et quadragesimo septimo, «eos Deus summus jugulandos subjecit inimicis.» Quin haec enim, inter alia, Lactantium istius quoque libelli parentem esse suadeant, dubitari non potest.

Cum surgere sibi visus esset, et cum ipso, qui monebat, 0821B adstaret, tunc docebat eum quomodo et quibus verbis esset orandum. Hujus loci, qui a multis forsitan pro bene sano habitus est, duas video proponi emendationes ab eruditis viris: unam unius tantum litterae; alteram vero, ex pluribus simul emendationibus constantem. Corrigo: cum surgere sibi visus esset, et cum ipsa, qui manebat, adsteret, tunc, etc. Boherellus .—Lege: Consurgere sibi visus est, et cum ipso, qui monebat, adstare. Tunc, quaeque postea. Tollius .—Nos primam, vel eo nomine, quod veteris codicis lectionem levissime immutat, alteri longe praeferendam esse, arbitramur.

Notarium, etc. Hoc est utrique interpreti, unum ex iis, qui Licinio a secretis erant: Un de ses secrétaires. Maucroix . One of his secretaries. Versio anglica.

Asciri. Id est, adhiberi. Alias et accersiri, vel acciri legi possit. Tol .

Summe Deus, te rogamus, etc. Triplicem hujus orationis compellationem, summe Deus, caeteris hujus 0821C tractatus locutionibus, quae ipsum Lactantio vindicare possunt, col. praec. non adjecimus; quoniam hae compellationes ne hominem quidem proprie, sed angelum auctorem habuisse censendae sunt, ut ex antecedentibus liquet.

In libellis pluribus. Ut schedula nempe, qua quis paucissimis verbis in foro, vel templorum valvis proponit se quidpiam invenisse, eique, cujus est redditurum, libellus vocatur ab Ulpiano in Digestis: «Solent plerique etiam hoc facere, ut libellum proponant continentem invenisse, et redditurum ei qui desideraverit.» Neque vero multo amplior, aut non multo certe amplior hujus capitis oratione, libellus repudii, βιβλίον ἀποστασίου, de quo apud Matthaeum Dominus noster cap. XIX, 7, quandoquidem repudii libellus duodecim tantum versibus, haud pluribus, inquam, nec paucioribus debuit conscribi, ut ex Rabbinis a Lightfooto ad Matth. V, 31, laudatis, cognoscere est.

Et per praepositos tribunosque mittuntur, ut suos quisque milites doceat. Audio. Sed ad quosnam mittebantur, 0821D qui postea et confestim ex acceptis memoratae orationis exemplaribus suos quisque milites Deum summum orare docerent? Nam de hujusmodi hominibus altissimum in recepta lectione silentium est. Omnino vel dicendum aliquid deesse, quale sit, verbi gratia, ad Centuriones, isto pacto, et per praepositos tribunosque mittuntur ad Centuriones, ut suos quisque milites doceat, si per praepositos tribunosque mittere, ex vulgatissimo loquendi usu, praepositorum tribunorumque opera mittere significat. Vel, quod malim, ponendum, sicut Justino lib. VIII, cap. 3, per regna mittere, et Latinis alibi, per plateas et quadrivia mittere, idem prorsus, atque ad regna mittere, vel ad singulas plateas et singula pariter quadrivia mittere sonant: ita hic loci per praepositos tribunosque mittere, proprie esse ad singulos cum praepositos, tum tribunos mittere, ut qui militum praepositi tribunique erant, eorumdem doctores, quod ad illam precationem 0822A attinet, fierent. Neque sane aliter interpretes acceperunt.— Que l'on distribue aux colonels et aux capitaines, pour l'apprendre à leurs soldats. Maucroix . Ad verbum, quae (precationis exemplaria) praepositis tribunisque distribuuntur, ut eam suos quisque milites doceat. Which were sent about to all the Officers, etc. Anglica versio. Ad verbum etiam, quae quidem precationis exemplaria ad omnes praefectos missa sunt.—De praepositis porro et tribunis, quid differant, tum quid eorumdem nomina valeant, videantur Cuperus et Columbus.

Crevit animus, etc. Non minus egregium hoc Licinii stratagema, atque illud, de quo supra, Constantini. Eodem ferme astu usus est Sertorius, apud Plutarchum; nec Scipionis in templum Jovis secessus, aut Numae ad deam Egeriam aditus diversi sunt generis. Tollius .—Sed unde constat Tollio, neque Constantinum, neque Licinium ea vere somniasse, quae professi sunt, ut pro meris stratagematibus habenda sint? Num ipse, ut olim Josephus in Aegypto, Tzophnathpahaneach 0822B est? Id est, vertente Matthathiade, κρυπτῶν εὑρετὴς? At Deum somnia vel ipsis Gentilibus immittere, agnoscebat Jacobi filius Josephus; quod non videtur Tollius admittere.

Statuit imperator praelium diei kalendarum maiarum. Quis imperator? Licinius, an Maximinus? Maximinum versio anglica disertissime nominat: Maximin resolved to give battel on the first of May. Neque etiam de alio intelligendae editiones Oxonienses et Cantabrigiensis in subjicienda paulo post annotatione. Sed quid planius, cum de Licinianis militibus proxime praecesserit: Crevit animus universis victoriam sibi credentibus de coelo nuntiatam, quam recta pertinere subsequentia verba, Statuit imperator, ad eorum imperatorem Licinium? Praecipue, cum quae paucis abhinc versibus legentur, aperte ponant, Maximinum neutiquam die ipso kalendarum maiarum pugnare voluisse, sed uno die citius, et, ut cum nostro loquar, pridie. Fateor interim rem, si aliunde 0822C spectetur, non omni prorsus carere difficultate, sed quae non sit insolubilis, ut patebit e sequentibus.— Diei kalendarum maiarum. Lege: inire die, seu potius in diem kalendarum maiarum, Tollius .—Quod putat in ipsa suae notae clausula Columbus, ferri utcumque posse, statuere alicui diei praelium, ἀντὶ τοῦ constituere in illum diem praelium, adeo mihi non displicet, ut valde affine credam loco capitis 38, ubi Gothi Maximiano se tradidisse dicuntur malo generis humani, pro in malum, ut palam est: au grand intérêt de l'empire. Maucroix .—Nil itaque hic interpolandum censeam. Galli dicerent: Il résolut la bataille pour le premier jour de mai. Aliorsum tamen abire Cuperum, et suae quoque notae initio Columbum, dissimulare nec volumus, nec debemus.— Diei kalendarum maiarum. Quo die factus est imperator anno 305, a quo cum octo jam anni effluxerint, robur exinde accedit iis, quae supra dicta sunt de tempore, quo periit Diocletianus. Edit. Oxon. et Cantabr. addente etiam postrema: Vide Annotationes Valesii in lib. VIII Eusebii Eccles. 0822D Hist. cap. ult.—Sed male certe, (vel si caetera, de quibus jam non ago, bene habeant) quod memoratis editionibus, et Baluzio ipsi ante illas imperator in his verbis, Statuit imperator, Maximinus est. Potius enim Licinium intelligendum esse, paulo ante probavimus, et porro ostendemus.

Quae octavum annum nuncupationis ejus implebant. Locus, de quo quid unquam commode fieri possit, non video, nisi cum supplemento legatur, quae octavum annum nuncupationis hostis ejus, vel inimici ejus implebant, aut aliquid tale. Prima ratio est, quod eo pacto haec verba, octavus annus nuncupationis ejus, non videbuntur amplius ad eumdem imperatorem referri, de quo noster proxime ante, Statuit Imperator (Licinius scilicet, ex modo dictis) praelium diei kalendarium maiarum. Secunda autem, quod revera kalendae illae maiae octavum annum nuncupationis Maximini, qui Licinii hostis erat, impleverint: at 0823A non itidem Licinii, quod quisquam, opinor, valeat ostendere. Ac tertia denique, quoniam eo ipso, quod illae kalendae dies natalis fuerunt imperii Maximini, potuit sane optime Licinius praelium in eum diem constituere, ut quemadmodum antea Maxentius natali die, non Constantini, sed suo proprio victus fuerat, Maximinus pariter propriis imperii sui natalibus debellaretur. Verum quomodo vicissim recte dici posset Maximinus, praelium diei kalendarum maiarum statuisse, quae octavum annum nuncupationis ejus implebant, ut suo potissimum natali vinceretur, sicut Romae victus fuerat Maxentius; cum, si, ut decet, non ex eventu, sed ex Maximini mente loquendum est, nequaquam vinci voluerit Maximinus, sed vincere; neque id etiam ipsissimis kalendis maiis, verum uno die maturius, ut mox tradetur? Putem itaque, hunc locum, non secus ac alios multos hujus opusculi, mutilum esse, et supplemento aliquo, qualia supra proposui, indigere.

Quae octavum annum nuncupationis ejus implebant. 0823B Ideoque gesta haec anno 313 quo kalendis maiis imperii Caesarei annus octavus complebatur. Pagius .

Ut suo potissimum natali vinceretur. Maximinus nempe; quod etsi jam satis alieno loco monitum, debet hic denuo, vel ob anglicam versionem, quae id nomen rotunde supplevit, observari.

Sicut ille victus est Romae. Id est, Maxentius. Pagius .—Confer tralationem anglicam: It happened, that as Maxentius was defeated at Romae, etc. Item Baluzium et Toinardum.

Maximinus voluit praeire maturius. Corrigo, prodire, vel perire. Gale .—Posterius malebam, hoc sensu: Sed Maximinus uno die citius pugnare voluit, adeoque, rem ex eventu putando, perire maturius.— Only Maximin would needs anticipate his own ruin; for he would needs fight the day before it. Anglica versio. Ad verbum: Tantummodo Maximinus noluit anticipare suam ruinam. Noluit enim eo die, qui illam praecessit, praeliari. Ut appareat, clarissimum 0823C interpretem pro Maximinus voluit praeire maturius, inter alia legisse, Maximinus noluit. Plura enim divinare nequeo.

Nuntiatur in castra, etc. Forte delendum in, ut alibi. Boherellus .

Capiunt milites arma, etc. Liciniani nempe, quomodo simpliciter post paucula nominabuntur. Neque in diversum abeunt interpretes.

Quem vocant Serenum. Thraciae locum inter Hadrianopolim et Heracleam, contra Zozimum, qui pugnam hanc in Illyriis pugnatam refert. Edit. Oxon. et Cant.

Galeas resolvunt. Resolutis nempe nexibus ligaminum, quibus galeae capiti aptabantur, et constringebantur ne exciderent. Cassides autem, monente Isidoro, de lamina erant, galeae de corio, cum hac, secundum Josephum Scaligerum, differentia, quod quae ex caninis pellibus fiebant, κυνέαι proprie vocabantur a poetis graecis: quae vero ex lupinis, λύκειαι; et quae ex felinis, γαλέαι, galeae; “γαλὲη quippe, in prosa 0823D γαλῆ, felis. Sed hoc sine dubio praecipua observatione dignum, Licinii milites nonnisi depositis galeis, nudoque proinde capite, precem, quam edocti fuerant, dixisse. Sive quod ita faciendum esse idem Dei angelus, qui Licinium, quibus verbis orandum esset, monuerat, una opera praescripsisset: praecessit enim: Tunc docebat eum, quomodo et quibus verbis esset orandum; sive quod, ipsa docente natura, omnis vir, qui Deum suum velato capite orat, eo ipso suum Deum dedecoret. Paulus certe in priore Epistola ad Corinthios: Omnis vir orans . . . velato capite, dedecorat caput suum; paucisque interjectis: Vir enim non debet velare caput, εἰκὼν καὶ δόξα θεοῦ ὑπάρχων; quod alibi, Deo dante, ut vulgo perperam acceptum explicabo. «Apponebantur ad sedem fluentem cocta et calida animalia, ut vermiculos eliceret calor. Queis resolutis, inaestimabile scatebat examen.» Item hunc Justini: «Jugum plaustri requisivit; quo 0824A exhibito, gladio loramenta caedit, atque ita resolutis nexibus, latentia in nodis capita invenit.»

Virtute jam pleni. Bellica illa scilicet, quae vulgo fortitudinis nomine cognita, et ignaviae contraria est. Neque quidquam Justino familiarius, etsi eam lib. IX, cap. 2, haud simpliciter virtutem, sed virtutem animi vocaverit his verbis: Scythas virtute animi, et duritia corporis, non opibus censeri, quam ut alibi virtutem sine ulla adjectione nominet. Sic ibidem paulo post: «Cum virtute et numero praestarent Scythae, astu Philippi vincuntur;» et sequenti capite: «Athenienses . . . virtute Macedonum vincuntur;» et lib. V, cap. 11: «Per tanta itineris spatia virtute se usque terminos patriae defenderunt;» et lib. XII, cap. 1: «Agis rex cum suos terga dantes videret, dimissis satellitibus, ut Alexandro felicitate, non virtute inferior videretur, tantam stragem hostium edidit, ut agmina interdum fugaret:» quibus plurima talia possint adjici. The Soudiers being now wonderfully animated. Anglica versio. Id est, cum jam milites mire 0824B animati essent.

Scuta tollunt. They took up their Schields. Eadem. Ad verbum, scuta attollunt. Sensu sane optime expresso, sed propter quem nil necesse sit ita legere. Tollere enim non raro est de terra attollere, seu de plano. Cicero ad Atticum: «Quid si tu velis, inquis? Age, quis est, cui velle non liceat? Sed ego hoc ipsum velle miserius esse duco, quam in crucem tolli:» quod, ut omnes norunt, haud aliter factum, quam de terra attollendo. Idem., lib. III Offic.: Sol Phaetonti filio, ut redeamus ad fabulas, facturum se esse dixit, quicquid optasset: optavit ut in currum patris tolleretur; sublatus est insanus: ubi pariter tolleretur, pro de plano attolleretur.