Articulus Primus.

Analysis hujus libri.

0840D Quamvis hic liber ea compositus sit sermonis brevitate, qua ab omnibus cito perlegi possit: quia tamen plurima in eo loca foede corrupta, lacunis hiulca, et casu excisa, alia vero obscura, atque intellectu difficillima occurrunt; idcirco exhibendam esse censuimus illius analysim; ut lectores minus periti facilius 0841A intelligant, quae ab ejus auctore non sine magna ambiguitate, variisque verborum ambagibus pertractata sunt.

1. Ab ipso autem hujusce libri exordio Cecilius Donatum alloquitur, asseritque illius et aliorum confessorum preces exauditas fuisse a Deo, qui reddita christianae Ecclesiae pace, pristinum illi splendorem restituerat. Qui vero in eam saevierant, hi, inquit, a principibus divinitus excitatis prostrati, digna scelerum suorum morte poenas aequissimo scelerum judici ac vindici Deo dederunt. Quod quidem se hoc in libro demonstraturum pollicetur.

2. A Nerone autem antequam ordiatur, breviter ille explicat quomodo extremis Tiberii Caesaris temporibus, Christus duobus Geminis consulibus mortuus, 0841B ac die tertio ad vitam revocatus, discipulos suos divinis praeceptis imbuerit, ac postea raptus sit in coelum. Tum deinde undecim ejus discipuli, assumptis Matthia et Paulo, in omnibus provinciis et civitatibus per annos viginti quinque fundamenta Ecclesiae jecerunt. Ad postquam Petrus, editis quibusdam miraculis, multos ab erroribus gentilium ad veram Christi fidem traduxisset, hunc Nero cruci affigi, et Paulum interfici praecepit. Sed crudelis ille tyrannus tantum ob crimen de medio repente sublatus est, nec inventus umquam sepulturae ejus locus. Inde vero deliri quidam homines finxerunt illum reservatum; ut in fine mundi sit Antichristi praecursor.

3. Interjectis dehinc aliquot annis, Domitianus diu tutoque regnavit. Ast ubi christianos coepit vexare, 0841C statim domi interfectus est. Post illius vero caedem, rescissa sunt a senatu acta illius, excisae imagines, eversi honorum tituli, ac postea Ecclesia Christi longo pacis tempore sub bonis principibus floridius enituit.

4. Pacem hanc post annos plurimos Decius fregit quidem, sed non impune. Nam commisso cum Carpis praelio, et fusa majori exercitus sui parte, ipse occisus est; atque insepultum ejus corpus feris ac volucribus pastui fuit et pabulo.

5. Posthaec autem Valerianus multum quidem, tametsi brevi tempore, fudit christiani sanguinis: sed tantae inhumanitatis poenas summo cum dedecore diu persolvit. Persarum enimvero rex Sapor, a quo bello captus fuerat, numquam equum conscendebat aut currum, nisi imposito, non sine conviciis, supra 0841D dorsum ejus pede. Quin etiam ipsi, turpissima hac in servitute mortuo, detracta pellis, quae in barbarorum templo ad sempiternam tantae ignominiae memoriam appensa est.

6. Aurelianus tamen hoc exemplo minime permotus, cruentas adversus christianos tulit leges. Sed vix eae ad ulteriores provincias pervenerant, cum ille Coenofrurio in Thracia mortuus jacuit.

7. His leviter perstrictis, Cecilius venit ad Diocletianum, et multo fusius de illo aliisque ad Constantinum usque Magnum, ac Licinium, Imperatoribus disputat. Scelerum autem, inquit, inventor, et machinator malorum Diocletianus, avaritia et timiditate corrupit omnia. Tres enim Romani imperii, in quatuor 0842A partes divisi, fecit participes, qui quidem, ut magnos cogerent alerentque exercitus, immensis exactionibus, tributis, atque vectigalibus provincias omnes, in frusta concisas, sanctioribus etiam legibus conculcatis, penitus obruerunt. Majore tamen et insatiabili avaritia Diocletianus thesauros suos nolebat imminui, et alias opes innumeris exactionibus, ac capitalibus poenis congregabat. His porro opibus iniquissime extortis, circos, basilicas, domos, palatia, monetam, et arma fabricandi infinitae vix satisfecit cupiditati. Ea autem erat, ut Nicomediam Romae coaequare voluerit.

8. Neque illi plane absimilis fuit Maximianus Herculius, nisi quod de custodiendis opibus non adeo sollicitus erat. Verum impotenti libidine labefactavit ac pervertit 0842B mores, primorumque filias atque alias, quacumque iter faciebat, virgines a parentum conspectu avulsas constupravit.

9. Tametsi porro Cecilius plura hoc in libro de Constantio narraverit, nos tamen ibi admonet eum nunc a se ideo praetermitti; quia caeteris omnino dissimilis, dignus fuit, qui totius imperii Romani fraena moderaretur. Transit itaque ad Maximianum Galerium Diocletiani generum, aliis omnibus pejorem. Is autem matre Transdanuviana natus, ingenita barbarie, horrendaque corporis mole formidabilis, aspectu, verbis, actibus terrorem unicuique incutiebat. Ab eo igitur omnia metuebat Diocletianus, ac potissimum postquam ille insignem reportavit de Narseo Persarum rege victoriam. Tunc enim insolentior 0842C factus, detrectabat Caesaris nomen, volebatque se Marte genitum videri.

10. Nec plura ibi Cecilius de nefariis illius actis, ne temporis ordinem perturbet, ac persecutionis a Diocletiano, qui prius Diocles vocabatur, in christianos excitatae causam sic exponit: Cum in Oriente pecudes falsis diis ille immolaret, facto a quibusdam adstantibus signo crucis, fugati sunt daemones, turbata sacra, et hostiarum mactationes frustra repetitae. Aruspicum vero magister tantam confusionem perturbationemque sacrorum rejecit in adstantes christianos. Quamobrem ira furens Diocletianus, primum jussit universos palatinos, atque etiam milites ad sacrificandum compelli.

11-12. Venit deinde Nicomediam, quo accurrit Maximianus Galerius, qui matris suae, mirum plane 0842D in modum superstitiosae, querelis et instigationibus expugnatus, eumdem Diocletianum ad tollendos penitus christianos acerrime incitavit. Verum ei diu ille restitit, donec habito ea de re per totam hyemem cum amicis, ac judicibus, aliisque consilio, tunc tantummodo cessit, postquam acceptum est Apollinis Milesii responsum. Noluit tamen ullum christianum mortis puniri supplicio.

13. At die septimo kalendas Martii, quo Terminalia celebrabantur, profectus cum ducibus et tribunis perrexit ad ecclesiam, cujus revulsis foribus, ac frustra quaesito Dei simulacro, sacrae Scripturae crematae sunt, ac tota ecclesia solo adaequata. Postridie 0843A vero promulgatur adversus christianos edictum, quod a quodam scinditur, qui idcirco post varia tormenta exustus est.

14-15. Galerius tamen neutiquam contentus hujus edicti legibus, ut Diocletianum adversus christianos magis irritaret, curavit eos incendii, palatio a suis subjecti, ac laesae majestatis accusari. Quapropter Diocletianus, ut tanti sceleris rei agnosci possent, praecepit innocentes plurimos, tam se praesente quam absente, cruciari, excarnificari, ac igne torqueri. Galerius vero ira adhuc incensus, aliud quindecim post diebus molitus est incendium. Sed cum cito extinctum fuisset, media hyeme abiit, ne vivus, inquiebat, exureretur.

16. Diocletianus ergo immani tunc furore in omnes 0843B bacchatus, Priscam conjugem suam, et Valeriam filiam, praefecti vero ejus alios coegerunt nefandis sacrificiis pollui. Renuentes autem cujuslibet sexus et aetatis homines vario mortis et tormentorum, hactenus inauditorum, genere interemerunt. Datae sunt interim ad Herculium et Constantium litterae; ut eadem ubique facerent. Paruit quidem mandato adeo crudeli Herculius: sed Constantius passus tantum est conventicula dirui, hominesque incolumes servavit. Tum itaque christiani per universam terram, exceptis Galliis, tot tantisque excruciati sunt suppliciis; ut a nemine umquam describi queant. Donatus vero varios sub Flaccino praefecto, et praesidibus Hierocle ac Priscilliano, acerbissimos verberum, ungularum, ignis, ac ferri cruciatus mirabili 0843C plane invictaque patientia perpessus est.

17. Verum Diocletianus tanta ob scelera meritis calamitatibus affligi coepit. Enimvero paucis post acta Romae duodecimo kalendas Decembris vicennalia sua, elapsis diebus, Ravennam venit; ut nonum ea in urbe consulatum susciperet. Tunc autem imbre et frigore saevientibus, per illud iter levi quodam morbo correptus fuit. Ibi itaque aestate transacta, Nicomediam per circuitum ripae strigae contendit; ut Circum ibi dedicaret. At eo adhuc in itinere sic recruduit ejus morbus, ut paulo post suum in hanc urbem ingressum mortuus crederetur. Neque porro mortis suae suspicionem prius amoliri potuit, quam cum se idibus Decembris omnibus videndum praebuit, ita tamen ut a nemine potuerit amplius cognosci. 0843D Quamvis autem melius se haberet; certis nihilominus horis insaniebat.

18-19. Paucos vero post dies Galerius, qui Herculium, injecto armorum civilium metu, jam terruerat, illuc advolavit. Longo autem, quod Cecilius integrum repraesentat, ipsum inter et Diocletianum colloquio huic tandem, sed aegre persuasit; ut novis Caesaribus creatis, imperio cederet. Miserabilis itaque Diocletianus kalendis Maii Severum et Maximinum Daiam, rejecto Constantino, Caesares non sine lacrymis et gemitibus renuntiavit, ac purpuram, qua se exuerat, induit Maximinum. Ea porro sic deposita, factus iterum Diocles, remigravit in patriam.

20. At Galerius summum principatum adeptus, 0844A Constantium ob valetudinis infirmitatem aspernabatur. Jam vero suum in animum induxerat post illius mortem, quam brevi futuram sperabat, Licinium imperatorem, et novennem filium suum Caesarem creare, ac post celebrata vicennalia sua, Severo et Licinio Augustis, Maximino et Candidiano Caesaribus relictis, securam ac tranquillam, deposito imperio, degere senectutem.

21-23. Interea intento ad vexandum orbem animo, meditabatur quidem Romanos Persarum instar sibi in servitutem addicere. Verum quia id palam non audebat, nobilium virorum honores in primis ademit, jussitque primores civitatum torqueri, ingenuas ac nobiles matresfamilias rapi in gynaeceum, alios coram se, et oblectationis causa ferocissimis, quos habebat, 0844B ursis objici. Denique immanissimus ille tyrannus non sine humano cruore effuso coenare consueverat. Christiani vero in exilium, datis ab eo legibus, primo quidem acti; sed postea lentis ignibus membratim combusti sunt, atque eorum corpora, in favillas et cineres redacta, in mare et flumina projiciebantur. Nulla insuper levis apud eum non modo in christianos, sed in cunctos etiam gentiles poena fuit. Eloquentia etiam et litterae ab illo extinctae, sublati causidici, relegati aut necati jurisconsulti, ac pessumdatae leges universae. Tantis praeterea vectigalibus, ac capitationibus, pro iis etiam qui mortui erant, exigendis, omnes cujuslibet aetatis et conditionis homines opprimebat; ut plurimi fame perierint. Soli itaque supererant mendici, qui cum 0844C solvendo non essent, hos simul congregatos, et naviculis impositos, in mare mergi mandavit.

24. Interim Constantius graviter aegrotans, Constantinum filium ab hoc Galerio, qui saepius vitam ei eripere tentaverat, datis litteris petit sibi remitti. Postulanti annuere se simulat tyrannus, datque Constantino, quem retinere volebat, sigillum, ut postridie proficiscatur. Sed statim post coenam hic elapsus, sese itineris commisit periculo, ac publicis equis per singulas mansiones, ne quis illum insequeretur, sublatis, ad patrem evolavit. Per illius vero jam jam morituri manus accepit imperium, confestimque primam pro christiana religione dedit legem.

25, 26. Laureatam autem ejus imaginem Galerius sibi paulo post, ac de more allatam, aegerrime suscepit, 0844D Severumque imperatorem creavit, eumdemque Constantinum Caesarem. At milites qui sublata ab ipso Galerio castra praetoriana, et Romani qui diros censitores ad describendam plebem missos impatientissime ferebant, Maxentium purpura induunt. Quamobrem Galerius Severum cum Herculii patris sui exercitu Romam mittit adversus novum Caesarem. Verum hic cum ad Urbis muros propius accessisset, a suis desertus est, fugitque Ravennam. Veritus autem ne traderetur Herculio, qui oblatam a Galerio Augusti purpuram, lubentissime resumpserat, suam ille deposuit, ac venis incisis, vitam cum imperio amisit.

27. At Herculius Galerium vicissim metuens, venit 0845A in Galliam, ut Constantinum suae minoris filiae nuptiis sibi conciliaret. Ipse vero Galerius Romam, a se nondum visam, invadere frustra nititur. Nam legionibus tantum scelus detestantibus, timuit Severi exitum, ac fuga capta, ad sedes suas se recepit, postquam Italiam militibus crudelissime vastandam reliquisset.

28-29. Dehinc Herculius ex Galliis Romam revertit, ubi commune imperium habebat cum Maxentio. Sed quia ab ejus humeris purpuram publica in concione diripuerat, ex hac urbe tamquam Tarquinius Superbus ejectus est. Inde itaque per Gallias ad Galerium profectus, illum reconciliationis specie occidere, et spoliare regno meditabatur. Ast ubi cognovit Licinium, Diocle praesente, factum ab eodem Galerio 0845B imperatorem, tunc rursus confugit ad Constantinum. Quem quidem ut facilius deciperet, deponit purpuram, illique adhuc juveni persuadet, ut ad barbaros debellandos paucis cum militibus proficiscatur. Nec multo post proditor nefarius, resumpta purpura, expilatisque Constantini thesauris aufugit, occupavitque Massiliam. Verum Constantinus mira celeritate regressus, urbem hanc obsidet, ac pace frustra oblata, eum capit, et detracta rebelli imperatoria veste, noluit illum vita privare.

30-32. Melior nihilo propterea factus, alias struxit Constantino insidias. Sed iis a Fausta detectis, spadonem pro Constantino obtruncat. Quapropter tanti sceleris poenas suspendio solvere cogitur. Galerius interim ut magnos in vicennalium suorum celebratione 0845C sumptus facere posset, omnes intolerandis obruit vectigalibus. Maximini porro, qui se Caesarem tertio loco nominari molestissime ferebat, victus contumacia, tollit Caesarum nomen, seque, et Licinium Augustos nuncupat, et Maxentium atque Constantinum Augustorum filios. At Maximinus ei rescripsit se in campo Martio imperatorem fuisse salutatum.

33-35. Agebat tunc Galerius decimum octavum imperii sui annum, cum horrenda plane et insanabili in inferiori genitalium parte plaga percutitur. Morbum hunc Cecilius noster, et remedia per annum integrum inutiliter adhibita, fuse describit. Ibi vero edictum exhibet, quod ab eodem Galerio, jam jam deficiente, in christianae religionis gratiam, et ut Deum placaret, datum est. Eo autem Nicomediae promulgato, Donatus 0845D cum aliis christianis confessoribus e carcere eductus est. Galerius vero conjuge sua et filio in Licinii manum traditis, horribili tabe consumptus moritur.

36-37. Tum Maximinus accepto mortis ejus nuntio, ut provincias omnes ad fretum usque Chalcedonicum facilius sub ditionem suam subjungeret, censum tollit, atque in Bithyniam ingreditur. Oborta exinde ipsum inter ac Licinium discordia, ire ad arma jam parati erant: sed pacem in hoc ipso freto certis conditionibus fecere. Rebus ita compositis, Maximinus securior inde regressus, animum ad cruciandos christianos appulit. Jussit itaque eis effodi oculos, et manus amputari, statimque novos in provinciis 0846A instituit deorum suorum pontifices, qui eosdem Christi discipulos ad impia sacrificia facienda cogerent. Ab ea tamen christianorum persecutione litteris Constantini deterritus, dissimulavit quidem, sed sinebat illos occulte maris undis submergi. Ad haec vero, ut eos necaret fame, aut prohibitis escis contaminaret, primus omnium praecepit cuncta animalia, quibus vescimur, ad deorum aras immolari, et omnia ad victum necessaria delibari, aut sacrificari, aut perfundi mero. Denique tantis tributis non modo christianos, sed caeteros omnes oppressit; ut inde exorta fame, et omnibus, quae Diocles et Herculius reliquerant, abrasis, solum vitae usum, more latronum, hominibus pro magno dederit beneficio.

38-42. Ea autem tamque effrenata erat, descripta 0846B a Cecilio, illius libido; ut nullius ingenuae foeminae, aut virginis, nisi ob deformitatem, tuta esse potuerit integritas. Nuptiarum praeterea omnium ille praegustator, corruptas a se virgines servis, atque violatas ab aliis primarias mulieres, in matrimonium cuivis petenti concedebat. Recusantibus vero vis allata ab stipatoribus suis, plerisque omnibus Gothis, quorum opera Romanos et orientem ludibrio habuit. Quin etiam improbus vir Augustam, nuptias ejus deprecantem, huc illucque cum matre sua projecit in exilium. Ejus autem amicas falso condemnavit adulterii. At tres potissimum ex iis nobiles foeminas recenset Cecilius, quae a quodam Judaeo hujus criminis immerito accusatae, ad supplicium inter cuneos armatorum deductae sunt. Impudens vero calumniator 0846C Judaeus postea patibulo affixus, earum innocentiam palam quidem declaravit, sed tardius. Maximinus porro Diocletiano, Augustam in Syriae solitudines relegatam, variis legationibus sibi remitti postulanti, semper denegavit. Eodem porro tempore imagines et statuae Herculii et Diocletiani adhuc viventis, jubente Constantino, evertuntur. Quamobrem Diocletianus intolerabili dolore inde percitus, vitamque exosus, mortem sibi et fame conscivit, et angore.

43-44. Ex omnibus itaque Dei adversariis solus supererat Maximinus, qui cum Licinii sororisque Constantini sponsalia suspecta omnino haberet, legatis Romam missis, foedus cum Maxentio, nihil magis in votis habente pepigit. Romae autem tunc hic morabatur, et bellum eidem Constantino indixerat. 0846D Verum ubi cum hoste praelio decertandum fuit, tunc quodam territus oraculo, pedem extra Urbem ferre minime ausus est. Duces itaque misit, qui majoribus, quam Constantinus, copiis instructi, primo impetu praevaluerunt. Confirmato tamen Constantinus animo, milites propius ad Urbem e regione pontis Mulvii admovit, ac viso coelesti crucis signo, atque in scutis notato, in certamen descendit, quo paribus animis pugnatum. Nuntiatur id Romae, fitque seditio; increpatur Maxentius, et in Circensibus ludis Constantinum vinci non posse conclamatur. His clamoribus permotus Tyrannus, et responso ex libris Sibyllinis accepto, procedit in aciem, pugna recrudescit, terretur ille, et fugatur, ac dum elabi connititur, 0847A e ponte deturbatur in Tiberim. Victor autem Constantinus in urbe Roma cum summa laetitia exceptus, titulo primi nominis a Senatu decoratur. At Maximinus, his etsi summo non sine dolore auditis, non potuit a conviciis jocisque plane intempestivis abstinere.

45-47. Constantinus autem res in Urbe composuit, venitque Mediolanum. Ibi dum sororis suae cum Licinio nuptiae conficerentur, Maximinus exercitum suum ex Syria in Bithyniam, saeviente hyeme, deduxit, sed prorsus debilitato agmine. Fretum nihilominus trajecit, et redegit in ditionem Byzantium post undecim obsidionis dies, ac paulo post Heracleam. Accurrit autem Licinius, et Adrianopolim praetergressus, obviam illi venit, imparibus tamen 0847B copiis. Itaque futurum, prope diem, praelium cum cerneret Maximinus, votum de christianis, si victor esset, exstinguendis Jovi suo vovit. Licinius vero proxima ante pugnam nocte quiescens, ab Angelo didicit precem, qua facta, hostes vinceret. Tum Maximinus castra movit, ac Licinium, cum quo collocutus erat, aspernatus, ad pacem ferri numquam potuit. Pridie igitur kalendas Maii ad manus venerunt, ac milites Liciniani primo impetu invadunt in hostes. Nec minor ab eis in ipsummet Maximinum, precibus ac donis illos sollicitantem, fit impetus, isque ad suos refugere cogitur. Interim acies ejus caeditur impune, ac pars una exercitus prostrata, atque altera in fugam versa est. Victus itaque Maximinus, abjecit regalem purpuram, ac sumpta servili veste, 0847C Nicomediam citissime confugit. Inde uxore liberisque suis raptim abductis, cum paucis comitibus venit in Orientem, ac collectis ex fuga militibus, substitit in Cappadocia, ubi resumpsit purpuram.

48. Paucis autem post hanc pugnam diebus Licinius exercitum suum trajecerat in Bithyniam. Ipse vero Nicomediam ingressus, gratias primum Deo, cujus ope vicerat, retulit, ac deinde idibus Junii solemne edictum pro instauranda religione christiana proposuit, quemadmodum hic a Cecilio nostro exhibetur. Hortatus est insuper ut christianorum conventicula pristinum restituerentur in statum. Atque ita pax christianae Ecclesiae post decem persecutionis annos, et menses aliquot reddita fuit.

49. Post haec vero Licinius Maximinum ex Tauri 0847D montis facibus expellit, ac Tarsum, quo confugerat, terra marique obsidet. Territus Maximinus, ac refugio saluteque sua desperatis, hausit venenum. Sed cibo et vino cum prius sese ingurgitasset, per dies quatuor maximis praecordiorum doloribus ad rabiem usque percitus, ac Christo frustra invocato, nocentem spiritum detestabili mortis genere efflavit.

50-51. Hunc ergo, inquit auctor noster, in modum exstincti sunt universi christianae religionis persecutores, quorum nulla prorsus nec stirps, nec radix remansit. Licinius quippe Valerium, et Candidianum a Valeria adoptatum, Severianum Severi filium, atque octennem Maximini filium, filiamque ejus septennem, Candidiano desponsam, jussit interfici. Valeria 0848A vero, quae Candidianum secuta, post necem ejus fugerat, Thessalonicae tandem comprehensa, capite cum matre sua ob pudicitiam et conditionem plexa est.

52. Porro autem Cecilius profitetur se ea omnia, sicuti gesta sunt, mandasse litteris, ne interiret eorum memoria, aut ab aliis deinceps Scriptoribus veritas corrumperetur. Tum omnes, ac nominatim Donatum adhortatur, ut aeternas, propter exstirpatos christianorum persecutores, et redditam Ecclesiae pacem, agant Deo gratias, eumque precentur, ut florentes Ecclesias perpetua quiete custodiat.