Articulus Primus.

De triplici Diocletiani, Dioclis et Jovii nomine, ejusque patria, avaritia et timiditate; de alio imperatore et duobus Caesaribus ab eo ob timiditatem creatis: utrum Hispaniam Constantio dederit regendam, quantis exactionibus et tributis omnes oppresserit: de illius, donec christianos vexare coeperit, maxima felicitate: et utrum caeteris principibus melior utiliorque reipublicae fuerit.

Antequam Diocletianus ad supremam imperatoris dignitatem evectus fuisset, Diocles, ait Cecilius (Cecil., c. 9 et 19) , vocabatur. Jam autem observavimus hunc locum pluribus mutilum et hiulcum nec immerito 0908C forsitan videri. Nam ibi ut sensus et aliqua verborum connexio esset, legendum utique videbatur: «Diocletianus autem, qui ante imperium Diocles vocabatur, cum rempublicam» (Cec., c. 9) , etc. Sed quis sine alio codice manuscripto affirmare audeat haec esse vera genuinaque Cecilii nostri verba?

Quidquid sit, Diocletianus deposita cum imperio purpura, Diocles, inquit auctor noster, iterum factus est, id est, talis factus est, qualis ante imperium, homo videlicet privatus. Neque enim verisimile est tunc ab eo resumptum Dioclis nomen. Et certe quamvis postea Cecilius eum semel et iterum hoc priori nomine nuncupaverit, alicubi tamen illum Diocletianum adhuc appellat.

Dioclis autem nomen ipsi primitus impositum 0908D fuisse his disces Aurelii Victoris in Epitome (Aurel. Vict., Epit. de Dioclet.) verbis: «Diocletianus Dalmata, Anulini Senatoris libertinus, matre pariter atque oppido Dioclea, quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles appellatus, ubi orbis romani potentiam cepit, graium nomen in Romanum convertit.» Et id quidem a Paulo diacono mox citando plane confirmatur. Quamobrem nonnulli in Vopisci textu (Vopisc., de Numer.) , ubi druidis ad Diocletianum, priusquam imperator renuntiatus esset, retulit verba: « Diocletiane, nimis avarus es, ibi pro Diocletiane, legendum censent Diocles. Sed id aliqua saltem auctoritate fulciri debuit. Alii vero existimant 0909A quibusdam Libanii verbis (Liban., orat. 12 ad Theod.) probari posse Diocletiano, postquam sese imperio abdicavit, redditum Dioclis nomen. Non male quidem, si Libanium ibi de Diocletiano revera sermonem fecisse ostendissent. Utcumque autem res se habeat, quando Cecilius noster dixit illum, deposita imperiali dignitate, rursus factum Dioclem, ibi potius illius ad privatam vitam reditum denotare, quam ad pristinum nomen ei restitutum alludere videtur.

Praeterea Diocletianus Jovii quoque, teste Cecilio (Cecil., c. 52) , quemadmodum senior Maximianus Herculii, cognomen assumpsit; ut ille a Jove, hic ab Hercule ortus crederetur. De utroque autem illo cognomine haec Aurelius Victor ( Aurel. Vict., de 0909B Caesar. ubi de Dioclet.) memoriae mandavit: «Maximiano cultu numinis Herculei cognomentum accessit, uti Valerio,» id est Diocletiano, «Jovii. Unde etiam militaribus auxiliis, longe in exercitu praestantibus, nomen impositum.» Verum id adhuc clarius proditur non solum a veterum panegyricorum scriptoribus, sed etiam pluribus nummis, in quibus inscripta sunt haec nomina, et uterque imperator Jovis et Herculis insignibus ornatus repraesentatur. Varios autem ejusmodi nummos eruditus, Domnus Anselmus Bandurius, nobis non minus amicitia, quam sodalitate conjunctissimus, in suo de Nummis imperatorum opere exhibet.

Aurelius autem Victor, a nobis paulo ante laudatus, ibidem subjunxit Diocletianum patria fuisse 0909C Dalmatam. At quam magnus est ea de re scriptorum consensus, tam variae sunt eorum opiniones, quo in loco natus sit. Nam haec sunt, de illo, ut diximus, Aurelii Victoris ( Aurel. Vict., Epitom. ubi de Dioclet.) verba: «Diocletianus Dalmata, matre pariter atque oppido nomine Dioclea.» Quibus verbis putant significari eum Diocleae, sive Dioclea oriundum. Sed quidam Pauli Diaconi (Paul. Diac., l. X, Hist. de Dioclet.) testimonio freti, hunc ibi de matre ejus loqui opinantur. Nam post haec verba: «Matre oppido pariter, atque nomine Dioclea,» continenter adjecit: «Quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles est appellatus.» Verum etenim horum verborum sensum esse arbitrantur, matrem Diocletiani oppido pariter ac nomine fuisse Diocleam ac Diocletiano 0909D datum utrumque illud nomen. Sed viderint alii utrum Paulus, qui Victoris verba transcripsit, aut clarius, aut verius loquatur.

At certe Cecilius, non secus ac alii plurimi, asserit eumdem Diocletianum, abjecta purpura rediisse in patriam. Atqui ille, uti ait Eusebiani Chronici auctor (Eus., Chronic. ad ann. Christi 317) , «In villa Salonis proxima vixit privatus, ibique praeclaro otio consenuit.» Eadem pene Eutropii (Eutrop., l. IX, in fin.) verba sunt. Socrates (Socrat., l. I Histor. eccl., c. 2) vero ἐν Σαλῶνι τῆς Δαμαλτίας ἐτελεύτα· «Salonae, quae civitas est Dalmatiae, e vivis excessit.» Jam autem citatus a nobis Aurelius Victor ( Aurel. Vict., Epitom. ubi de Dioclet.) narrat illum Herculio et Galerio, 0910A ad resumendum imperium adhortantibus respondisse: «Utinam Salonae possetis visere olera, nostris manibus instituta!» Quamobrem plures Diocletianum Salonis natum existimant; quae quidem civitas, quia non longe a Dioclea distabat, hinc forsitan variae de ejus patria opiniones ortae sunt.

Diocletianus autem a Cecilio (Cecil., c. 7) dicitur «scelerum inventor, et malorum machinator,» eorum scilicet, quibus non solum in christianos, sed gentiles etiam grassatus, omnia disperdidit. Si ab eodem Cecilio quaeras quomodo, confestim respondet: Avaritia et timiditate subvertit orbem terrae, qui scilicet sub Romanorum, atque idcirco illius dominatione erat.

At jam audivimus Druidem, qui ei exprobravit 0910B avaritiae vitium. Neque huic oppositam dixeris infinitam, ut ipsemet Cecilius paulo post observat, aedificandi cupiditatem, summamque illius munificentiam, qua jussit fabricari palatia, basilicas, circos, arma et domos, ubi moneta cuderetur, ac tandem voluit Nicomediam Romae coaequari. Nam immensas opes horrendis, ut mox dicetur, exactionibus congerebat, atque insatiabili, inquit adhuc Cecilius, avaritia nolebat eas umquam imminui, quas in aerario recondiderat.

Avaritiae autem ejus comes, ut assolet, erat timiditas. In omni enim tumultu, sicuti ait auctor noster (Ibid., c. 9) fuit plane meticulosus. Ab Aurelio autem Victore ( Aurel. Vict., de Caes. ubi de Dioclet.) scriptum leges: «Valerio,» id est, Diocletiano, 0910C parum honesta in amicos fides erat, discordiarum sane metu, dum enuntiationibus posse agitari quietem consortii putat.» Sed Diocletianus timiditatis, de qua fusius infra agendum, inde a Cecilio nostro redarguitur; quia tres regni sui participes fecit, videlicet Maximianum Herculium, Constantium Chlorum, et Maximianum Galerium. Tunc enim ad imperii consortium eos adscivit, cum ipsi magis esset timendum. Per omnem quippe terrarum orbem, sicut ait Eutropius (Eutrop., l. IX Breviar.) , res erant turbatae, aut uti adnotat Aurelius Victor (Aurel. Vict., ibid.) bellorum moles urgebat. Non eodem tamen tempore illos regni socios consortesque sibi adjunxit. Nam Herculium uti plures perhibent, anno 286 nuncupavit Augustum, et anno 292 Constantium ac 0910D Galerium Caesares. Qua de re infra disseremus.

Eis autem ad regni societatem convocatis, orbem sic divisit; ut parte illius unicuique data, quartam sibi reservaverit: «Cuneta enim,» ait Victor (Aurel. Vict., loc. cit.) , «quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa; Africa, Italiaque Herculio; Illyricique orae usque ad Ponti fretum Galerio; caetera Valerius Diocletianus retentavit.» Verumtamen si auctori nostro fides habenda, Maximianus Herculius praeter Italiam, in qua imperii sui sedem tenebat, subjectas sibi habuit opulentissimas provincias, vel Africam, vel Hispaniam. Julianus vero (Julian., orat. 2) apostata Hispaniam, sive τοὺς Ἑσπερίους Ἴβηρας Constantio datas esse significat. Non minima 0911A igitur inter Cecilium nostrum, hosque duos scriptores videtur esse dissensio. Neque enim Aurelium, neque Julianum fugere utique poterat sub cujus ditionem Hispania cesserit. Numquid itaque ad solvendum hujus difficultatis nodum responderi potest Cecilium uti particula vel, non quidem copulativa, sed disjunctiva; quia tunc Hispania bellis vastata, atque divisi imperii initio nemini nominatim attributa fuit? Sed utrum res ita se habeat, aut quis ex his scriptoribus erraverit, aliis decernendum relinquimus.

Romano autem imperio in quatuor partes sic diviso, tam Augusti duo, quam duo Caesares majorem ex subjectis sibi populis, quam priores principes, exercitum conficere certatim contenderunt. Ad milites itaque, sicut ait Cecilius (Cecil. cap. 7) exhibendos, id est, ad praestanda eis stipendia, et alimenta, 0911B immensis exactionibus expilatae sunt provinciae, atque indictionum seu tributorum enormitate ita consumptae colonorum vires, ut agri inculti desererentur.

Aurelius quoque Victor ( Aurel. Vict. de Caesar. ubi de Dioclet.) post explicatum illam Romani imperii partitionem: «Hinc, inquit, parti Italiae invectum tributorum ingens malum. Nam cum omnis eadem functione moderataque ageret, quo exercitus atque imperator, qui semper aut maxima parte aderant, ali possent, pensionibus inducta lex nova.»

Praeterea ut majorem Diocletianus pecuniae opumque copiam extorqueret, provincias in frusta et partes varias divisit, ac multiplicavit aerario praefectos 0911C et tributorum exactores. Auctus est etiam ab eo numerus praesidum, inquit Cecilius (Cecil. cap. 7) sive uniuscujusque provinciae rectorum, et officiorum, seu officialium, et eorum, qui officiis fungebantur, item rationalium, sive procuratorum fisci qui sacri aerarii causis praesidebant, atque etiam Magistrorum, de quibus, sicuti et de aliis, ibi a Cecilio memoratis, videsis Constantini Magni legem, et Gothofredi in eam notas, illiusque, et Panciroli observationes in Notitiam dignitatum. Tanta porro fuit pecuniae et vectigalium exactio, ut multi, teste adhuc Cecilio (Cecil. cap. 7) , opum possessionumque gratia perierint; quia videlicet ab illis cum vita rapiebantur.

Verumenimvero quia Diocletianus Nicomediam, uti jam diximus, volebat pari, ac Romam, magnificentia 0911D exornare, idcirco quibuslibet aut agri cultioris, aut ornatioris aedificii in illa urbe dominis parata erat calumnia, ac poena plectebantur capitali. Cives itaque Nicomedienses immensis illis tributis penitus oppressi, inde discessere, atque ita magna pars civitatis exceditur, ut in Ceciliani libri codice manuscripto legimus, id est, pars magna eorumdem civium ex hac urbe, quasi ab hostibus capta, cogitur exire, nisi scriptum sit a Cecilio excedit, sive egreditur.

Quae autem hactenus exposuimus, ea omnia non magis ad christianos, quam ad gentiles aliosque omnes sub Diocletiani ditione positos spectabant. At cum rempublicam talibus consiliis, ait Cecilius. (Ibid. 0912A cap. 9) et talibus sociis everteret, cum pro sceleribus suis nihil non mereretur; tamdiu tamen summa felicitate regnavit, quamdiu manus suas justorum, id est christianorum, sanguine non inquinaret. Omnes vero haud inviti fatentur illum summa felicitate regnasse, donec christianos persequeretur. Sed negat Tollius eversam fuisse ejus consiliis rempublicam, atque in hoc auctorem nostrum falsitatis accusat: Vix enim, inquit ille, melior, reipublicaeve utilior ac prudentior, et majoris animi princeps Diocletiano fuit. Esto, prudentior aliis fuerit. Sed prava utique et mala erat ejus prudentia. Etenim ea, sicuti notat Cecilius, (Ibid., cap. X.) fuit ejus malitia, ut bonum sua sola voluntare faceret, et malum consilio aliorum, quibus tota operis pravitas ascriberetur. Et re quidem ipsa ab Eutropio (Eutrop. lib. IX Breviar. hist. Rom.) 0912B dicitur sagax, subtilis ingenio, et probe moratus, qui tamen volebat suam aliorum invidia explere malitiam.

Quomodo autem ille aliis imperatoribus melior dici potest, qui insatiabili avaritia, quemadmodum vidimus, et crudelissimis exactionibus omnes agros, civitates, provincias depopulatus, divitibus et opulentissimis hominibus opes et vitam simul eripuit.

Deinde vero narrat Eutropius Diocletianum, victo Achilleo, nimirum antequam in christianos saeviret, ea victoria acerbe usum, ac totam Aegyptum gravibus proscriptionibus et caedibus foedasse. Suffragatus est Eutropio Orosius (Oros. lib. VII histor. cap. 25) atque insuper adjecit: «Immoderate victoria usus, Alexandriam direptioni dedit, Aegyptum totam proscriptionibus 0912C caedibusque foedavit.» Addit Eutropius (Eutrop. loc. cit.) Herculium, nativae suae feritati indulgentem, Diocletiano in omnibus obsecutum esse severioribus consiliis. Falsus est igitur Tollius, aut ostendere debebat vix ullum principem fuisse meliorem Diocletiano, aut reipublicae utiliorem. Quomodo autem statim atque incoepit christianos vexare, felix esse desierit, nunc enucleandum est.