Articulus III.

Quo anno, mense et die Diocletianus christianos torquere ac persequi adorsus sit.

Diocletianus octavum (Cecil. cap. 12) et Maximianus Herculius septimum gerebant consulatum, quando christianos et christianam religionem, penitus tolli funditusque everti ab eodem Diocletiano decretum est. Decimum autem et nonum imperii sui 0914D annum ipsemet Diocletianus tunc agebat. Auctor siquidem noster (Ibid. cap. 17) postea tradidit, sicuti videbimus, illum Romam perrexisse, ut illic 12 kalendas decembris vicennalium suorum diem celebraret. Tum continenter adjecit ipsum ex urbe prorupisse, impendentibus kalendis januariis, quibus ei nonus consulatus deferebatur. Atqui anno 284 die, uti peritioribus criticis videtur, decima septima septembris creatus est imperator. Ergo vicesimus imperii illius annus incidit in annum Christi 304, quo ille nonum consulatum suscepit. Octavum itaque consulatum et nonum decimum imperii annum coepit agere anno Christi 303, quo aggressus est christianos dirius excruciare atque insectari.

0915A Praeterea Cecilius (Cecil., cap. 48) diserte declarat hanc Diocletiani persecutionem durasse annos decem, et menses plus minus quatuor, ab eversa nimirum Nicomediensi ecclesia usque ad divulgatum Licinii de illa restituenda edictum. Atqui anno Christi 313 die 13 junii refecta fuit haec ecclesia. Diruta est igitur anno 303, die 23 februarii, ut paulo post explicabitur. Eo itaque anno et mense persecutio christianorum incoepit.

Quamvis autem haec clara et manifesta multis videantur; nonnulli tamen opinantur hanc persecutionem anno superiori 303 fuisse inchoatam. Nam memoriae Augustinus prodidit (August., lib. III contr. Crescon. Donatist., cap. 27) concilium Cirtense coactum fuisse, Diocletiano octies, et Maximiano septies 0915B consulibus, quarto nonas martii. Alibi vero ille ipse dixit mense februario et tredecim mensibus ante illud concilium quosdam martyrio coronatos. Sed audi, quaeso, ipsamet illius hoc secundo in loco verba: «Gesta martyrum, quibus ostendebatur tempus persecutionis, consulibus facta sunt Diocletiano novies, et Maximiano octies, pridie idus februarias, gesta autem episcopalia decreti Cirtensis post eorumdem consulatum, tertio nonas martias, ac per hoc tredecim menses interesse inveniuntur, plures utique quam undecim, quos prius catholici minus diligenter computando responderant: sed officium ut falleretur, et mensem interesse responderet, eumdem consulatum putavit, post consulatum autem non advertit ubi annus jam alius agebatur.» Ibi itaque fatetur errasse 0915C officium, sive officialem, nec satis advertisse alium annum tunc actum, qui post nonum Diocletiani consulatum exactus est. Is ergo annus Christi 305 esse debebat. In his porro duobus Augustini locis cum aperta sit repugnantia, nemo certe negabit in uno ex illis errasse aut librarium, aut officialem, qui tamen in priori facilius, quam in posteriori labi potuit. Nihil itaque penitus certi ex his duobus Augustini locis confici potest, nisi in quo erratum sit, evidenter demonstretur.

Ad haec vero, martyres ab Augustino memorati, pro Christi confessione mortem obiisse dicuntur tredecim mensibus ante concilium Cirtense, quod celebratum est, Diocletiano octies consule, et quarto nonas martias. Primum vero Diocletiani edictum Nicomediae 0915D anno Christi 303, die 24 februarii, datum est. Quid autem inde sequitur, nisi illos martyres ex hac vita migrasse ante illud edictum? At Donatistae tamen ex eorum actis tempus persecutionis illius colligebant. Tam igitur infirma est ex his Augustini locis deducta argumentatio, quam certum videtur ab anno Christi 303 exortam fuisse Diocletianeam persecutionem.

Hujus autem anni diem, ejusdemque persecutionis primum assignat Cecilius (Cecil., cap. 12) Terminalia festa, quae 7 kalendas martii, sive die 23 februarii celebrari solebant. Nam «Romani», ait Macrobius (Macrob., lib. I Saturnal., cap. 13) , «non confecto februario, sed post vigesimum tertium diem intercalabant, 0916A Terminalibus scilicet jam peractis; deinde reliquos februarii mensis dies, qui erant quinque, post intercalationem subjungebant.» De iis autem praeter antiqua kalendaria Romana, videsis Varronem (Varr., lib. V de Ling. lat.) et Augustinum (August., lib. VII de Civit., cap. 7) . Nos vero aliquid de illis alibi perstrinximus.

Verumtamen contra hanc Cecilii nostri opinionem objici potest Eusebius (Euseb., lib. VIII Histor., cap. 2) , qui hujusce persecutionis a Diocletiano excitatae, initium consignat anno 19 imperii illius, mense Dystro quem Romani martium vocant, appetente, vel sicut interpretatur Rufinus (Ruf., lib. VIII Histor., cap. 2) , imminente die festo Dominicae passionis. In Chronico autem Eusebiano et Alexandrino ( Ad ann. 0916B Christi 384), atque in Ecclesiastica Theodoreti (Theodoret., lib. V Hist. Eccles., cap. 39) historia notatur ipse Paschae, aut salutaris passionis dies. Sed alii respondent diem Paschae anno Diocletiani 19 non incidisse in martii 25, sed aprilis 18 diem. Putant itaque hos scriptores intelligendos de primo Diocletiani in christianos edicto, prout suis in provinciis aut citius, aut tardius promulgatum est. Sed de hoc edicto paulo post dicendum.