Articulus V.

0919C

Quomodo Diocletianus saevierit in Priscam et Valeriam, in eunuchos potentissimos, et qui isti fuerint, item in presbyteros ac ministros cum omnibus suis, atque in omnis sexus et aetatis homines, nec non in domesticos, ac qua ille aliique judices saevitia universos ad sacrificia falsis diis facienda cogere conati sint.

Persuasum Galerius nec falso quidem habuit fore ut Diocletianus, post repentinam fugam suam, ad excruciandos omnes christianos acrius excitaretur. Et re quidem vera ille non solum in domesticos, inquit Cecilius (Cecil. cap. 15) , sed in omnes etiam tanta iracundia efferbuit, ut primam omnium filiam suam Valeriam, conjugemque Priscam, de quibus postea 0919D agendum, coegerit sacrificio pollui.

Deinde vero potentissimi ipsa sunt auctoris nostri verba (Ibid.) , quondam ms. codex eda eunuchi necatio per quos palatium, et ipse, scilicet Diocletianus, ante constabat. Ibi pro verbo eda non minus mendose, at nonnulli opinantur, quam breviter scripto, legendum volunt, quidam eunuchi, quorum maxima erat in Diocletiani palatio potestas, et per quos ipse Diocletianus ante constabat. Sed hi non satis attendisse videntur quam variae sint adverbii quondam significationes. Non enim a bonis scriptoribus usurpatur tantummodo ad praeteritum tempus denotandum, verum etiam accipitur pro aliquando et semper, uti 0920A Servius annotat in hoc Virgilii carmen, lib. II Aeneid. vers. 678:

. . . . . Conjux quondam tua dicta relinquor.
Unde et ille alibi: Quondam, inquit, tria tenet tempora sicut olim. Sensus itaque Cecilii esse potest potentissimos tum fuisse eunuchos, utpote qui Diocletiano summo essent in amore, ac proinde per eos et idem imperator, et palatium constabat.

Qui autem hi fuerint, si roges, tibi respondebimus nullum plerisque omnibus videri dubitandi locum, quin christianae religioni nomen dederint. Baluzius autem existimat unum ex iis fuisse Petrum, cujus celeberrimum martyrium ab Eusebio (Euseb. l. VIII histor. Eccl., cap. 6) describitur. Quidni etiam illis annumerabuntur Dorotheus, Gorgonius et alii, quorum 0920B idem historiographus ibidem meminit, quique eos vocat τοὺς Βασιλικοὺς παῖδας, id est, ut Rufinus interpretatur, Regis cubicularios, et Valesius cubicularios pueros? Quis enimvero nescit hos Regum, seu Imperatorum cubicularios fere omnes eunuchos fuisse? Quamobrem eruditiores critici censent Cecilium de hisce loqui cubiculariis, de quibus idem Eusebius scripsit Οἱ καὶ τῆς ἀνωτάτω τιμῆς παρὰ τοῖς δεσπόταις ἠξιωμένοι, γνησίων τε αὐτοῖς διαθέσει τέκνων οὐ λειπόμενοι. «Qui quidem summi honoris praerogativa ab Imperatoribus ornati, non minus, quam filii, ab iisdem diligebantur.» Quibus sane verbis confirmatur, quod paulo ante dicebamus eos hanc ob causam a Cecilio (Cecil. cap. 15) vocari potentissimos, per quos palatium et ipse Imperator constabat.

0920C Prosequitur Cecilius: Comprehensi presbyteri, ac ministri, et sine ulla probatione ad confessionem damnati. In codice autem Colbertino legimus ad confessione, sed emendandum haud dubie ac confessione, si revera propter memoratum prius palatii incendium damnati sint. At si pro fidei christianae confessione, uti verisimilius est, condemnati fuerint, ibi scriptum fortasse erat ob confessionem, videlicet solam christianae religionis, ita ut ulla absque alia probatione sint condemnati. Et cum omnibus suis, addit Auctor noster, id est, aliis inferioribus Ecclesiae ministris, aut domesticis deducebantnr, supple ad supplicium.

Ad haec vero, «omnis sexus et aetatis homines,» pergit Cecilius, «gregatim circumdato igne combusti, domestici alligatis ad collum molaribus mari mergebantur.» 0920D Dictu autem non facile est quid ibi domesticorum nomine significetur, an omnis sexus et aetatis hominum, an presbyterorum et ministrorum domestici, aut potius, scholae domesticorum adscripti, quorum alii in foro habebant magistratum, alii militiae sacramento obligati, ex quibus aliqui imperatorem semper comitabantur. De his vero omnibus plura Gothofredus et Valesius. Quae autem verior sit obscurae dictionis Cecilianae explicatio judicent aequi rerum aestimatores.

Quid plura? Judices, pergit ille (Cecil. c. 15) , per omnia templa dispersi, universos ad sacrificia cogebant. Quosnam universos? Numquid gentiles? Nam paulo ante 0921A vidimus Priscam et Valeriam coactas fuisse ad haec facienda sacrificia. Certum enim non est, ut infra dicetur, an christianae revera fuerint. At si Cecilius ethnicos designet, negari profecto non potest, quin universos dicendo, eo nomine cujuslibet quoque conditionis et sexus christianos comprehendat.

Neque tamen id nobis omnino probari potest, quod inde doctissimus vir quidam infert hos tunc, salva Christi fide, templa ethnicorum frequentasse; ut falsis diis exhibito cultu et honore aliquo, poenas necemque haud incertam evitarent. Jam enim Tertulliani testimonio ostendimus christianis, templa gentilium adeuntibus, fas tantum fuisse spectare facta ab iis sacrificia, sed nullo penitus modo illorum esse participes, aut ullum omnino ementitis numinibus 0921B exhibere honorem. Quis autem hasce leges a christianis pro nihilo habitas certissimis sine rationibus asserere audeat? Deinde vero Cecilius noster aperte declarat judices christianis vim intulisse, ut in templis sacrificia diis factitarent: sed non dicit, immo potius plane inficiari videtur eos ullo sacrificii, aut impii cultus quovis genere fuisse contaminatos.

Instat tamen vir eruditus. Nonne mox sequitur: Pleni carceres erant, tormentorum genera inaudita excogitabantur (Cecil. c. 15) . Quibus autem, inquit, pleni erant carceres, et adversus quos excogitata sunt inaudita tormentorum genera, nisi adversus christianos, quos ethnici deprehenderant aliquem diis reddidisse honorem, ut atrocissima supplicia effugerent? Sed cuinam facile persuadebitur hisce falsis et mendacibus 0921C christianis plenos tunc fuisse carceres? Quis potius non fateatur iis dici repletos, qui in ethnicorum templis, et aliis in locis, falsos eorum deos colere, illisque sacrificare palam audacterque detrectabant? Si quis tamen his rationibus nondum velit cedere, is audiat Eusebium, testem procul dubio ea de re fide dignissimum: Μυρίου πλήθους ἐν παντὶ τόπῳ καθειργνυμένου· καὶ τὰ πανταχῇ δεσμωτήρια ἀνδροφόνοις, καὶ τυμβωρύχοις πάλαι πρότερον ἐπεσκευασμένα, τότε πληρούντων ἐπισκόπων, καὶ πρεσβυτέρων καὶ διακόνων, ἀναγνωστῶν τε καὶ ἐπορκιστῶν· ὡς μη δὲ χώραν ἔτι τοῖς ἐπὶ κακουργίαις κατακρίτοις αὐτόθι καταλείπεσθαι (Euseb. lib. VIII hist. Eccles., cap. 6) . «Innumerabilis ubique hominum multitudo custodiae mancipabatur, et carceres olim homicidis, et sepulcrorum expilatoribus deputati, 0921D tunc Episcopis, Presbyteris, Diaconis, Lectoribus, atque Exorcistis complebantur, adeo ut iis, qui ob crimina condemnati fuerant, nullus jam locus superesset.» Cui autem probabile fiet hos omnes atque alios etiam, si ita velis, poenarum socios; aut plerosque ex illis, in carcerem propterea fuisse conjectos, quod deos aut vere aut ficte tantum et simulate coluissent aut eis sacrificassent?

Denique Cecilius narrat (Cec. c. 15) in secretariis, hoc est, in praetoriis, et locis, in quibus judices sedere solebant, positas fuisse aras; ut litigatores, sacrificio prius facto, causas suas orarent: Ne cui, ait idem Cecilius noster, temere jus diceretur, id est, ne alicui christiano, qui nulla prorsus ratione, nisi sacrificio 0922A diis prius facto, audiendus erat; jus temere diceretur. Rem quippe omnino temerariam esse censebant; si quis umquam christianus aliter ad causam suam dicendam ab ullo judice admitteretur. Eum igitur horrendum plane in modum christiani in provinciis, sub Diocletiani ditione positis, excruciabantur. Quod quidem ex Eusebio mox citato assertum traditumque videbis. In aliis autem provinciis quid actum sit, jam, si lubet, attendamus.