Articulus IV.

Diluuntur alia ethnicorum argumenta, petita ex quorumdam christianorum lapsu, ac Reguli et Mutii in acerba morte constantia, ac quia christianos publicarum calamitatum causam esse dicebant.

1067C Tot tantisque rationum momentis, tantoque argumentorum hactenus expositorum pondere nondum oppressa fuerat caeca et indomita gentilium pervicacia. Nobis enim adhuc objiciebant non adeo mirandam esse martyrum nostrorum fortitudinem, quandoquidem multi, tormentis cedentes, a nostra religione defecerunt. Ne quis vero conqueratur argumenti hujus vim imminui, ea adjiciemus, quae de illis Eusebius memoriae mandavit: «Alii, inquit, non pauci, μυρίοι ἄλλοι, sive alii plurimi, fracti animis ac debilitati, primo statim impetu prae timore conciderunt» (Euseb. lib. VIII histor. Eccles. cap. 3) .

Verum illi si cum infinito aliorum, qui perseverarunt, et horrendis cruciatibus enecti sunt numero componantur, paucos esse fatendum est. Nam ut 1067D recte Lactantius asserit, ab ortu solis usque ad occasum christiana religio suscepta erat, et omnis gens, sexus, et aetas, eadem ubique patientia, et animis paribus Deo servientes, quaelibet tormentorum genera contempserunt. Eusebius autem eodem citato loco enarrat, quam magnus fuerit horum martyrum numerus, qui omni suppliciorum genere mortem pro religione sua constantissime obierunt.

Deinde vero ille perspicue declarat plures quidem animis prae timore fractos, ἀπὸ πρώτης προβολῆς, primo, ut interpretatur Valesius, statim impetu: sed non inficiatur eos ad sanam rediisse mentem. At id Lactantius disertissime asseverat: «Nullus est, inquit, tam malus Dei cultor, qui data facultate, ad 1068A placandum Deum non revertatur,» id est, ad Christi religionem, «et quidem devotione majori» (Lactant. lib. V, cap. 13) . Quemadmodum ergo illorum defectio dirissimis suppliciis extorta, exemplum fuit humanae fragilitatis: ita certe spontanea eorum poenitentia fuit eximiae virtutis miraculum, quo viso, novus ad christianos populus semper accedebat. Plura hanc in rem affert Cyprianus (Cyprian., lib. de Laps.) , quae etsi paulo longiora, non inutile erit hic transcribere. Ita autem ille: «Queri de tormentis potest, qui per tormenta superatus est, excusationem doloris obtendere, qui victus est in dolore. Potest rogare talis et dicere: Certare quidem fortiter volui, et sacramenti memor, devotionis ac fidei arma suscepi; sed me in congressione pugnantem cruciamenta 1068B varia et supplicia longa vicerunt. Stetit mens stabilis et fortis, et cum torquentibus poenis diu anima luctata est: sed cum durissimi judicis recrudescente saevitia, jam fatigatum, jam lassum corpus nunc flagella scinderent, nunc contunderent fustes, nunc equuleus extenderet, nunc ungula effoderet, nunc flamma torreret, caro me in colluctatione deseruit, infirmitas viscerum cessit, nec animus, sed corpus dolore defecit. Potest cito proficere ad veniam causa talis, potest ejusmodi excusatio esse miserabilis . . . . . Sic in prima congressione devictos, victores in secundo praelio reddidit, ut fortiores ignibus fierent, qui ignibus ante cessissent, et unde superati essent, inde superarent.» Rursus autem alio in libro (Idem tract. de Unit. Eccles.) : «Non statim confessorum 1068C sanctitas, et dignitas comminuta est, quia quorumdam fides fracta est . . . . . . . Stat confessorum pars major et melior in fidei suae robore, et in legis ac disciplinae dominicae veritate . . . . . Atqui hoc ipso ampliorem consequuntur fidei suae laudem, quod ab eorum perfidia segregati, qui juncti confessionis consortio fuerunt, a contagio criminis recesserunt.» At haec sane ad diluendam gentilium argumentationem plane sufficiunt, donec alius disputandi de lapsorum, uti vocabantur, causa, nobis locus detur. Interim legi possunt et hi Cypriani tractatus, et scriptae ab illo in eamdem causam epistolae.

Urgebant iterum ethnici non minorem fuisse Reguli et Mutii, quam martyrum nostrorum fortitudinem ac constantiam. Alter enim se hosti ad certam 1068D obtulit mortem: alter vero manum in ardentem focum injecit. Sed frivola, reponit Lactantius, et omnino inepta est haec comparatio. Regulus quippe hosti se ideo obtulit, quia captivum se vivere pudebat. Mutius autem ab hostibus captus, desperatae saluti suae hoc facinore sic consuluit; ut quam certe non meruerat, acceperit veniam. De utroque autem Regulo et Mutio jam a nobis actum est.

Verum quid haec contra christianos faciebant, ex quibus non paucissimi tantum, sicuti Lactantius recte redarguit, sed sexus infirmus et fragilis, ac cujuslibet aetatis, et conditionis, uti diximus, homines non necessitate, sed voluntate, toto se corpore dilaniari et comburi mira plane constantia patiebantur 1069A Quam vero id praeclarum sit ac laudabile, nec ipsi quidem gentiles negare poterant. Nam illorum philosophi, etsi non suo utique exemplo, ut ait Auctor noster, coacti sunt palam confiteri veram esse virtutem, qua sapiens nullis terroribus potest de sententiae suae, ut injusti aliquid faciat, proposito divelli. Neque etiam ii, aut alius quilibet, dicere poterant delirasse citatum ab Auctore nostro Horatium, cum cecinit:

Justum et tenacem propositi virum
Non civium ardor prava jubentium,
Non vultus instantis tyranni
Mente quatit solida.
(Horat., lib. III Carm., od. 3.) At id insuper Lactantius confirmat his Senecae verbis: 1069B Summa virtus illis videtur magnus animus. Ea autem transcripta putant ex deperdito illius libro, qui inscribitur Fortuita, et a Tertulliano, sicuti suo loco videbimus, nominatim citatur. Illa porro verba initio ejusdem Senecae operum inter ejus fragmenta reperies.

Denique Lactantius non amplius censuit audiendos esse gentiles, qui pene incredibili audacia et importunitate numquam clamitare desinebant tollendos esse christianos; utpote qui omnium publicarum calamitatum causa erant. Impudentem enimvero hanc calumniam, quantumvis saepius, nec maximo sine fastidio repetitam, plane aspernatur. Paucis tamen verbis eam funditus evertit, palamque facit ipsosmet ethnicos, a quibus falsi dii colebantur, harumce calamitatum 1069C esse auctores. Nam si verus tantum Deus coleretur, ac sedulo observarentur illius leges, nulla procul dubio essent bella, nullae dissensiones, invidiae, fraudes, rapinae, nulla adulteria, stupra, aliaque scelera, quae impius deorum cultus induxit. Non christiani ergo legibus suis morem sedulo gerentes, sed ipsimet gentiles tantorum criminum rei, publicarum calamitatum causa erant. Sed jam ostendimus (Dissert. in Arnob., cap. 6, art. 1 et seqq.) quibus argumentis insulsa illa gentilium redargutio evertitur ab Arnobio; ac postea videbimus qua ratione a Tertulliano refellatur.

Quis igitur Judaeus aut gentilis, cujus sana mens in sano corpore sit, inficias ire potest veram esse christianam religionem, pro cujus, ut satis probavimus, 1069D defensione sectatores ejus, mirae prorsus et ab omnibus agnitae innocentiae et integritatis pueri, viri et mulieres tot tantaque supplicia, quae vel commemorare horret animus, nulla necessitate sed tam vera, quam voluntaria animi virtute, nec divino sine auxilio constantissime pertulerunt? A nobis porro examinatum est quomodo Arnobius christianae religionis veritatem ex eadem plane invicta martyrum fortitudine demonstraverit. Nunc vero investigandum quid in Lactantii libris de illa, sanctisque ejus institutis et documentis traditum sit et assertum. At primum videamus quid de sacris ejus scriptis statuat, et pronuntiet.