Lactantii Vita.

0075C Lucius Caelius vel Caecilius Firmianus Lactantius, non in Italia, sed in Africa potius natus esse recte creditur. Ibi enim etiam adolescentulus praeceptore usus est Arnobio. Nec mos fuit umquam Romanorum aut Italorum Africam petere, ut eloquentiam aut scientias edocerentur; imo Afri in Italiam disciplinarum aut artium discendarum ergo immigrabant saepissime. Tunc autem Siccae rhetoricam docebat Arnobius, quem non aequavit modo, sed etiam vicit dicendi suavitate Lactantius, ita nominatus a lactea, ut aiunt, eloquentia. Circa annum 290, Nicomediam accitus est sub Diocletiano, ut litteras oratorias doceret. Testatur itaque hunc S. Hieronymus ( de Scrip. eccles.) Ὁ δοιπορικὸν, id est, Itinerarium suum ex Africa Nicomediam usque hexametris versibus descripsisse. Illum ethnicis parentibus fuisse prognatum, atque eorum errores cum lacte simul hausisse colligitur ex eo, quod de se ipse dicat, Epitomes capite 48, paulo ante finem: «Nos qui sumus ex Gentibus;» et initio capitis 2 de Ira Dei: «Liberati ab errore quo implicati tenebamur, formatique 0076C ad veri Dei cultum, justitiam disceremus.» Sic et libro VII, capite ultimo ait: «Abjectis erroribus, quibus antea tenebamur, ad aeterna coelestis thesauri praemia dirigamur.»

Quo vero tempore ad christianam religionem accesserit, certo non constat; forte tamen anno 295, ut jam diximus. Nihilominus sat nobis est asserere, illum ante incoeptam sub Diocletiano, anno scilicet 303, persecutionem coeleste lumen attigisse. Id colligitur ex hoc Divinarum Institutionum loco (lib. V, cap. 4, initio.) : «Cum praesente me, inquit, ac dolente, sacrilegas litteras suas explicassent,» duo philosophi acerrimi christianorum adversarii.

Litteris humanioribus a teneris annis probe fuit excultus Lactantius, cujus praecox ingenium testatur Symposium, quod adolescentulus scripsit in scholis Africae. Illud autem non putamus esse, quod tamen post Heumannum et Bunemannum edidimus: opus sane juvenile vel etiam puerile, in quo centum quaedam explicantur aenigmata. Forsan antequam christianae militiae nomen daret, Carmen de Phoenice vulgavit, quod, teste Heinsio aliisque viris doctis, sat est elegans, ut ascribi Lactantio possit, eique revera ascribitur quibusdam in manuscriptis.

Quamvis eloquentiae daret operam, rhetoricamque 0077A doceret, forum tamen nusquam attigit, sed, ipso fatente, ad argutam malitiam juvenes erudiebat; quod et Quintilianus multo ante Lactantium fecit, sicut testantur ejus Declamationes. Ut autem tempus tereret, otiumque dulce honestaret, se propter discipulorum penuriam ad scribendum contulit, etiam suscepta religione christiana. Hinc emanarunt opera quaedam ab eo vulgata, de quibus supra diximus Praefationis nostrae p. XIV (col. hujus ed. 71) . Post adeptam veritatem Nicomediae commoratus est Lactantius ad annum usque 317; ibi ergo fuit toto decennio, quo saeviit odiosa principum crudelitas. Quid hac furente fecerit, qua ratione ipse christianus in tam horrida tempestate catenas aut vincula effugerit, ignotum omnino est. Ille fortasse a principibus ac praesidibus non christianus, 0077B sed philosophus potius habebatur. Sic enim de christianis ait ipse (de Opificio Dei, c. 1, initio) : «Quo philosophi nostrae sectae, quam tuemur, instructiores doctioresque in posterum fiant.» His interim elegantissimum librum scripsit de Opificio Dei, stylo tamen mere philosophico, aliosque nonnullos; atque consilium tunc iniit contra philosophos omnes disputandi, ut vanas eorum refelleret opiniones, veritatemque exponeret ac propugnaret: non autem istud eo tempore ad prosperum adduxerat exitum. Anno vero 317 desinente, in Galliam, Nicomedia relicta, accersitus est, ut Crispi, magnae spei principis, filii Constantini natu maximi, juvenilem aetatem nobilioribus artibus ac scientiis informaret. Tunc enim solum vigesimum aetatis annum attigerat Crispus, 0077C cum a patre Caesar factus est, anno 317, kalendis martiis, ut testantur Idaciani Fasti.

Hujus tam praeclari, nobiliorisque muneris nusquam in scriptis suis meminit Lactantius; tantae modestiae fuit vir ille eruditissimus! Crispus autem, quamvis juvenis, moderatam tamen studio litterarum navabat operam, ac eodem tempore ita in gerenda 0078A republica erat occupatus, ut exercitibus praeesset, consul eligeretur annis 318, 321 et 324, Francorum victor anno 320, atque Licinii anno 323, fuerit. Hinc videas illud officium Lactantii litterarium, egregium quidem, at nec servile, nec domesticum, nec tandem ita perpetuum fuisse, ut a scribendo deterreretur. Tunc ergo molitus est Divinarum Institutionum opus, quod prius non modo fuerat meditatus, sed ad quod etiam extruendum eruditas animadversiones, prout tempora dabant, privatis chartis haud dubie consignaverat.

Alia etiam edidit, de quibus jam egimus in Praefatione. Verum ab eo tempore quo Crispum adiit, nil de Lactantio nec sui, nec sequentium temporum notant historici. Id solum observat Eusebius virum 0078B hunc, quem eloquentissimum, quem doctissimum appellat, adeo ab aulicis abhorruisse deliciis, vitamque tanta in egestate degisse, ut saepe etiam necessariis indigeret, quod est ejus in christiana religione inconcussae constantiae argumentum. Talis sane erat Lactantii penuria antequam Crispo Caesari foret addictus. Nec mirum igitur si tanto animo, si tanta cura laudes effundat in paupertatem evangelicam. Dubitetne quispiam, quin Caesaris praeceptor, quem tanti faciebat Constantinus Magnus, princeps beneficus ac liberalis in omnes, sanctissime vixerit, qui opes, qui dignitates, qui honores aliaque bona calcavit mortalia: qui denique Crispum discipulum sic instituit, ut hunc Eusebius Caesariensis principem optimum et Deo charum appellaverit.

0078C Quo anno, vel qua in urbe obierit Lactantius, omnino incertum est: facile tamen assentior viris doctissimis Christopho Browero et Aegidio Bucherio, qui tradunt, eum Treviris non solum extremam egisse senectutem, sed et supremum diem obiisse, qua in urbe diu moratus fuit Crispus, ad quem fuerat ex Asia accitus auctor noster.