Analysis Libri Sexti, De Vero Cultu.

De agnitione Dei dictum est hactenus: docebo nunc, quo ritu, quove sacrificio Deum coli oporteat.

Cultus Dei vel falsus est, vel verus. Falsus est paganorum, qui quidquid aspectu rarum, quidquid opere 0631A aut odore pretiosum est, id gratum esse diis suis judicant (Cap. 1) .

Itaque mactant iis pingues hostias, quasi esurientibus; profundunt vina, tanquam sitientibus; accendunt lumina, velut in tenebris agentibus.

Verus cultus est in quo mens colentis se ipsam Deo immaculatam victimam sistit: de quo nunc ita agendum ut, manentibus praeceptis philosophorum de probitate, superstruamus praecepta pietatis et justitiae (Cap. 2) .

Ut autem cultus, ita via quoque duplex est, per quam humanam vitam progredi necesse est: una quae in coelum ferat, altera quae ad inferos deprimat.

Philosophi alteram virtutum esse voluerunt, alteram vitiorum; et illam quidem primo aditu arduam, in summo vero amoenam; hanc contra primo ingressu amoenam, in reliquo spatio confragosam. Sapienter haec quidem: sed si virtutum formas, sed si virtutum terminos novissent.

Poetae hoc bivium apud inferos esse voluerunt: qui 0631B in eo falluntur, quod eas vias mortuis proposuerunt.

Nos igitur rectius duas illas vias coeli et inferorum esse dicimus; quia justis immortalitas, injustis poena aeterna proposita est. Quae et causa est cur has vias longe aliter nos, quam philosophi, explicemus (Cap. 3) .

Una igitur virtutis via est, quae fert ad coelum, difficilis et clivosa. In hac posuit justitiam, temperantiam, patientiam, fidem, caeterasque virtutes: sed simul cum his paupertatem, ignominiam, laborem, etc.

Una est et sinistra via, quae ad orcum mittit: cujus figura plana, et patens, et omni genere florum delectabilis esse videtur. In hac opulentia, honor, quies, voluptas, illecebrae omnes sunt positae; sed cum his pariter injustitia, crudelitas, superbia, perfidia, libido, caeteraque vitia.

Illam si quis patienter triverit, corona virtutis, immortalitate nimirum donatur: hac si quis ierit, ad inferos dejicitur. In illa monstrantur temporalia prius mala cum aeternis bonis: in hac temporalia prius bona cum aeternis malis.

Praestat igitur perpetuis bonis mala brevia pensare, 0631C quam pro brevibus et caducis bonis mala perpetua sustinere. Laboramus in hoc saeculo, et cum hostibus nostris decertamus, ut postmodum simus in otio: magno labore ea nobis paramus, quae perire rursum possunt. Decertandum igitur est adversus hostem nostrum spiritualem: recusandus labor nullus, quo id acquiramus, quod nullo modo potest amitti; praesertim cum velit Deus nos expeditos in acie semper stare, et hostis noster variis nos artibus captet, pro cujusque natura et moribus saeviens.

Viam porro virtutis quaesiverunt quidem philosophi, non autem invenerunt; quippe qui nec virtutem definire, nec quid sit bonum et malum intelligere potuerunt.

Lucilius virtutem definiit boni et mali scientia; falso, scientia enim non potest esse virtus, quia non est intus in nobis, sed ad nos extrinsecus venit, et potest esse sine virtute, sicut in plurimis philosophorum fuit.

Horatius virtutem fuga vitiorum descripsit: inepte, quod eam contraria terminavit (Cap. 5) .

0631D Nescierunt quid sit bonum et malum, quia nec Deum bonorum, nec adversarium humani generis malorum auctorem sciverunt. Et quod consequens est, ad hanc brevem vitam finem bonorum retulerunt; quod patet ex Lucilio, qui virtutem in iis rebus quaerendis statuit, in quarum contemptu vis virtutis apparet, quique virtutem putat fines patriae propagare, quae propagatio cum summa est injustitia conjuncta. Et fatetur Cicero ipse Romanos veri juris, germanaeque justitiae solidam et expressam effigiem nullam tenere (Cap. 6) .

Fuerunt quidem sapientes nonnulli habiti et nominati: 0632A sed et isti similitudinem duntaxat, speciemque sapientium gesserunt. Ut enim via sapientiae habet aliquid simile stultitiae, ita via vitiorum, cum tota sit stultitia, habet aliquid simile sapientiae, quod arripiunt ii, qui stultitiam publicam intelligunt. Et hae sunt artes diaboli, qui ostensa hominibus specie veri et boni, variis semitis eos ad eamdem mortem ducit (Cap. 7) .

Causa cur non invenerint viam veritatis et virtutis philosophi, est, quia eam in terra, ubi apparere non potest, quaesiverunt. Nobis autem lex Dei revelata est, quae perinde ut stellae nautis noctu, nobis praelucet ad viam sapientiae.

Lex illa est recta ratio, naturae congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna: quae vocet ad officium: jubendo, vetando, a fraude deterreat: quemadmodum praeclare Cicero eam depinxit, lib. III de Republica.

Legis hujus capita quaedam sunt primaria, quaedam secundaria. Primaria duo sunt: unum de pietate, alterum de humanitate (Cap. 8) .

0632B Pietas est Deum nosse et colere: cujus Dei ignorantia facit, ut diis alienis homo serviat; ut gentis suae leges tanquam verum jus amplectatur, quas non justitia, sed utilitas reperit; utque adeo omnes virtutes Ethnicorum sint instar corporis, quod est sine capite.

Impius igitur est, quisquis Deum non agnoverit; omnesque virtutes ejus in illa mortifera via reperiuntur, quae est tota tenebrarum. Idem insanus est qui dempta spe immortalitatis, quam Deus pollicetur in sua religione versantibus, virtutem propter se expetit, et omnis generis pericula subit.

Contra sapiens est qui Deum novit, et debita pietate prosequitur (Cap. 9) .

Humanitatis est virtus, quae nos conjungit cum homine; quae eadem et misericordia dicitur. Haec dignissima homine est; quia ab uno homine omnes orimur, ideoque consanguinei sumus: quia item Deus praecipit, inimicitias per nos nunquam faciendas, semper esse tollendas; denique quia ab uno Deo omnes inspirati et animati sumus.

Contrarium humanitatis adversum est feritas, sive immanitas belluina, quae contra jus humanitatis 0632C spoliat, cruciat, occidit, exterminat homines.

Errant igitur philosophi qui misericordiam de homine sustulerunt; primumque sibi ipsi contradicunt, qui societatis humanae communionem docent esse retinendam, et tamen humanitatem ipsam ab homine excludunt. Deinde aut hac de causa sunt homines congregati, ut mutuis auxiliis imbecillitatem suam tuerentur, aut humanitatis ipsius causa. Si prius verum, succurrendum est igitur homini qui egeat auxilio. Sin posterius, homo certe hominem debet agnoscere. Et si fecerunt hoc rudes et feri illi homines, utique expoliti et assueti hominibus facere id multo magis debent (Cap. 10) . Qui hoc non facit, hominis se appellatione dispoliat. Praeterea si in iis casibus, qui periculum vitae homini afferunt, succurrere humanitatis esse concedunt, nulla causa est cur si homo esuriat, sitiat, algeat, succurrendum esse non putent.

Errat et Cicero qui in libris suis Officialibus suadet non esse omnino largiendum; refraenansque 0632D homines ab humanitate monet, ut rem familiarem diligenter custodiant, malintque arcam quam justitiam conservare.

Errat idem in eo, quod hominibus Idoneis de re familiari impertiendum scribit; quia humanitatis officia utilitate metitur: cum non idoneis, hoc est iis qui gratiam referre possint, sed iis, qui non sunt idonei, sit largiendum. Contradicit etiam sibi ipse, qui pluribus locis clamat, virtutem non esse mercenariam; et promptum est hinc colligere, si virtus propter se expetenda est, non esse justitiam nostro commodo, sed suo pretio aestimandam. Taceo, quod isti, quia neque naturam retinent, neque praemium 0633A in eo quod fit, sciunt, dum perdere timent, perdunt, dum vel patrimonia sua effundunt, vel opes exhibendis muneribus impendunt, vel publicis operibus extructis memoriam nomini suo quaerunt, vel denique tribulibus suis aut clientibus largiuntur (Cap. 11) .

Humanitatis surculi sunt: hospitalitas, captivorum redemptio, viduarum defensio, aegrotorum cura, peregrinorum et pauperum sepultura.

Hospitalitas praecipua virtus est, quam Deus praecepit: sed de qua rursus erravit Cicero, qui voluit domos nostras hospitibus illustribus patere. Atqui humilibus et abjectis patere domus nostrae debent.

Captivorum redemptio proprium etiam justorum opus est, largitioni munerum longe anteponendum.

Pupillorum et viduarum defensio divina lege universis demandata est.

Aegros qui curat, fovetque, hic vivam hostiam Deo acquirit, et quod alteri dat ad tempus, ipse a Deo accipiet in aeternum.

0633B Maximum etiam pietatis officium est peregrinorum et pauperum sepultura. Quod Philosophi prorsus non attigerunt.

Quaeritur hic, an omnia in egenos conferenda?

Respon. Bonum non timere paupertatem, et qui apud Deum dives est, pauperem esse nunquam posse. Deinde pro virili parte quemque operari debere justitiam, ut quantum divitiis inter caeteros, tantum opere praecellat (Cap. 12) .

Liberalitas igitur exercenda est, quia peccata largitione tolluntur, nemoque sine delicto esse potest, quamdiu indumento carnis oneratus est (Cap. 13) .

Liquet hinc, longe abfuisse ab humano bono philosophos stoicos, qui hanc virtutem, misericordiam dico, pro vitio semper habuerunt: et tollendo vitia, virtutes ipsas sustulerunt, et eodem tandem reciderunt per imprudentiam, quo peripatetici perveniunt ratione; vitia, quia tolli non possunt, esse moderanda (Cap. 14 et 15) .

0633C Quanquam et peripatetici ipsi errarint, qui vitia esse concesserunt: sed ea mediocriter temperarunt; quia et mediocribus vitiis carendum est, et monstrandum est, non ipsos affectus, sed eorum causas esse moderandas (Cap. 16) .

0634A Metus et cupiditas si projiciantur in terram, vitia fiunt; virtutes autem, si ad divina referantur. Non igitur evellendi hi affectus, ut stoïci, neque temperandi sunt, ut peripatetici volunt; sed in veram viam dirigendi (Cap. 17) .

Secundaria legis capita sunt, ut cultor Dei non mentiatur unquam: pecuniae, si quam crediderit, non accipiat usuram; munus non accipiat a paupere; male dicenti bene dicto respondeat; inimicum sua culpa non faciat; illatam sibi injuriam non vindicet.

Male igitur definit Cicero virum bonum, qui prosit omnibus, noceat nemini, nisi lacessitus injuria. Si enim nocet lacessitus, ex hoc ipso viri boni nomen amittit, cum nocere alteri non sit secundum hominis naturam. Si nocet, non est innocens, non est patiens. Et Cicero ipse, contra suum praeceptum, oblivionem injuriarum in magnis laudibus posuit (Cap. 18) .

Peccant et peripatetici, qui iram dicunt esse comitem 0634B virtutis. Poetae item, qui tres Furias esse dixerunt, Iram, Cupiditatem, Libidinem. Nam Deus certos limites statuit his affectibus, quos si transcendant, in morbos et vitia tum demum vertuntur (Cap. 19) .

Prostremo cultor Dei quinque sensuum voluptates virtute superare atque opprimere debet: nempe voluptatem oculorum, ut non intersit publicis spectaculis, et scenis (Cap. 20) ; voluptatem aurium, ut non cantuum suavitate se oblectet (Cap. 21) ; voluptatem saporis et odoris, ut non ventri et gulae serviat (Cap. 22) ; voluptatem tactus, ut fraenet libidinem, vel cohibeat eam matrimonio, non scortatione, non adulterio, sive operationis, sive cogitationis (Cap. 23) .

Quod si quis ad injustitiae viam fuerit lapsus, non desperet de se ipse: sed ad meliora conversus, Deo satisfaciat, cui interiores quoque cogitationes 0634C nostrae patent (Cap. 24) .

Sacrificare autem si cultor Dei voluerit, duo offeret Deo incorporalia: integritatem animi, et nominis divini laudem. Ad haec enim capienda nos Deus generavit; haec munera Trismegistus Hermes Deo offerenda docuit (Cap. 25) . Scultetus .