Articulus II. Analysis libri secundi.

Ad foetidum planeque corruptum erroris, quo homines 0829C in idololatriam lapsi sunt, aperiendum fontem, summamque unius Dei majestatem asserendam, hoc Lactantius in libro aggreditur (cap. 1) . Ac primo quidem miratur homines in tantam et Dei et sui ipsius venisse oblivionem, ut, negata Dei providentia, mortuos ei praeferrent, animamque suam crederent esse mortalem. Mentibus siquidem eorum, inquit, adeo insita est veri Dei notitia et praesentia; ut jurantes, optantes, gratiam agentes, ac potissimum rebus in adversis, eum solum non alios deos nominent. Verum caeci homines, elapso periculo, vel in secundis rebus ad deorum templa, instigante diabolo, alacres concurrebant, sacrificabant his diis falsis, eosque coronabant. Sed obliti fuerant homines nefarii se erecta in coelum statura, atque ἄνθρωπος 0829D nomine admoneri, ut Deum agnoscerent, nec ad simulacra conversi, digitorum suorum opera timerent aut venerarentur.

Quam absurda autem sit haec superstitio, hinc perspicue auctor noster demonstrat, quod illa simulacra absentes mortuosque olim homines repraesentent, omnique careant sensu (cap. 2) . Manibus itaque efficta hominum hos potius colere, quam ab illis coli deberent. Nullam enimvero accipiunt potestatem ab artifice, qui eam, quam habet videndi, audiendi, loquendi, aut se ipsum movendi facultatem, dare illis non potest. Neque tamen indoctorum tantummodo hominum hanc Lactantius ostendit fuisse de simulacrorum cultu opinionem, sed doctorum etiam, ac 0830A praecipue Ciceronis, qui etiamsi multa ad evertendas eorumdem ethnicorum religiones suis passim in libris congesserit, Socratis nihilominus carcerem veritus, haec negat vulgo esse disputanda (cap. 3) . At hunc ineptum tanti oratoris, contra conscientiam suam agentis, timorem auctor noster jure merito redarguit. Minus itaque illum, et alios ipsi similes, venia dignos esse pronuntiat, quam vulgus imperitorum, qui simulacrorum specie capiuntur. Sana tamen si mens his fuisset, intelligere utique debebant mortale revera esse quidquid oculis cernimus, nec illud proinde divinum et colendum. Multo autem minus fas illis erat se vertere ad lapidem, eumque, velato capite et corpore prostrato, adorare, ipsi caedere victimas, votaque facere penitus inutilia.

0830B Tum vero postquam auctor noster evidentissime convicit falsas religiones a prudentioribus recte impugnari sed veram, quam solus Deus edocere potest, ab eis non esse inventam, simulacra deorum rursus exagitat (cap. 4) . In homunculi enimvero potestate situm fuit, ut ea, vel aliud aliquid, vel nihil faceret. Cum autem facta sunt, in eis aves insident, nidificant, suisque illa inquinant stercoribus. Praeterea haec simulacra perire possunt et cremari. Plerumque etiam in cinerem redacta sunt; aut furibus cesserunt in praedam. Frustra igitur ethnici illa auro, ebore, gemmis et pretiosis vestibus exornabant. Nihil quippe aliud erant, quam pupae iis, quas puellae Veneri, dicabant, grandiores. Huc accedit quod illa a Dionysio Siciliae tyranno, et ab impio Verre impune 0830C sunt irrisa, spoliata, sublata. At ibi Lactantius urget in primis ablatum ab eodem Verre Cereris Catanensis vel Ennensis simulacrum.

Impios itaque illos cultus deserendos esse concludit, et oculos ad coelum tollendos; ut illius rerumque omnium creatorem agnoscamus et honoremus (cap. 5) . Variis autem argumentis probat falsam esse opinionem philosophorum, qui elementis, ac nominatim Stoicorum, qui astris aut mundo tribuebant animam et divinitatem. Eos insuper corripit qui elementorum figuras, humana specie repraesentatas, ornatasque auro, ebore, et gemmis non solum colebant, sed iis quoque consecrabant manubias rapinasque suas (cap. 6) . Tanta tamen pertinacia absurdas illas superstitiones tuebantur, ut eas 0830D investigare scelus esse clamiarent. At Romuli et Numae exemplo probat auctor noster non iniqua traditione, aut alienis erroribus, sed ingenio et sapientia quaerendam veritatem (cap. 7) .

Verum ethnici arbitrabantur validissimum ad retinendas religiones suas argumentum duci ex prodigiis, somniis, auguriis et oraculis, quibus deos majestatem suam omnibus manifestam fecisse asserebant. Non magno enim, inquiebant, sine miraculo Accius Navius cotem novacula dissecuit; Castor et Pollux visi sunt pugnare, ac renuntiare reportatam de Perse rege victoriam. Simulacra etiam Fortunae muliebris, et Junonis Monetae locuta sunt. Claudia Quintia navim, qua simulacrum Matris Idaeae vehebatur, 0831A traxit cingulo. Aesculapius Romae pestem sedavit. Claudius Censor propter sua in deos sacrilegia excaecatus est, Fulvius mente captus interiit, Turullius occisus fuit, Pyrrhus fecit naufragium, et Alexandri milites oculorum privati lumine. Quin etiam Attinius, qui Jovi, per somnum viso, morem non gesserat, correptus est, ac sua tandem obedientia pristinam recepit valetudinem. Denique Artorii somnio Augustus Caesar ex periculo evasit. Ethnici ergo ex his omnibus prodigiis ac miraculis, quae sine deorum suorum auxilio fieri non potuisse opinabantur, inde illos revera existere et omnipotentes esse concludebant.

Verum Lactantius respondet haec omnia neutiquam deorum illorum potestate, sed daemonum facta 0831B fuisse praestigiis (cap. 8) . Quod quidem ut manifestum omnibus faceret, rem ab ipsa sua origine sic repetit. Deus ab mundi, inquit, principio produxit similem sibi spiritum, et alium fecit qui, invidia ex bono malus factus, diaboli nomen accepit. Variis autem rationum momentis, ac veterum testimoniis auctor noster contra Epicurum probat nec mundum nec materiam ab aeterno exstitisse, sed ex nihilo facta a Deo, qui eorum creationi suum praefecit Filium. Omnium autem creaturarum ultimus conditus est homo, cujus non est arcana rimari, quae Deus occulta esse voluit, sed summa sapientia ejus est hunc verum agnoscere Deum, a quo illa omnia facta sunt (cap. 9) . Tantum vero opus a coelo, luminibus astrorum distincto orditus est, ac contrarias 0831C constituit terrae partes, orientem videlicet occidenti oppositum, et septentrioni meridiem. Ab oriente autem noster oritur dies, et nox ab occidente, atque haec diaboli, sicut ille Dei est. Quatuor vero illis terrae partibus tribuuntur calor et frigus, variaeque temporis vicissitudines; igni autem et aquae rerum omnium generatio. At inde proculdubio quidam philosophi docuerunt omnia formari ex concordia discordi, vel ex igne, quemadmodum Heraclitus: vel ex aqua, ut Thales Milesius. Caeterum materia corporis animantium in humore, animae vero in igne est. Sed animantes aqua, ac solus homo igne utitur.

Varii autem generis animantes Deus creavit, et cum statuisset innumerabiles creare animas, hominem sibi similem fecit ex humo, unde ille nomen 0831D traxit suum (cap. 10) . Merae ergo sunt poetarum fabulae, quibus homo dicitur fictus a Prometheo, patre Deucalionis, quem solum a diluvio servatum commenti sunt. At verum est, inquit Lactantius, ab eodem Prometheo profectam artem statuas et simulacra fingendi, et ejus tempore primum constructa templa, ac invectos falsorum deorum cultus. Hermetis etiam auctoritate iterum confirmat hominem a Deo procreatum, atque insulsos explodit errores philosophorum, qui garriebant animantes sine ullo artifice ex terra ortas, aut mundum semper fuisse, aut semper futurum. Fusius autem ibi insectatur Lucretium, qui nugas suo more vendit, dum canit animalia et homines non modo alimenta sua, sed ortum 0832A quoque duxisse ex folliculis terrae, tamquam illorum uteris (cap. 11) . Fortuito enim casu quia haec fieri non potuerunt, ab eodem poeta, etiam invito, divina providentia, qua homo, Tullio Sibyllaque attestantibus, revera conditus est, agnosci debuit.

Postquam vero Deus formavit hominis corpus, eique infudit animam, tum feminam figuravit, ut ex utroque proles propagaretur (cap. 12) . Quamvis autem falsa omnino non sit Trismegisti et Empedoclis opinio hominem quatuor elementis componi, contendit tamen Lactantius haec ad duo reduci, ignem et aquam, hancque corpore, illum anima concludi. Itaque homo corpore et anima, quae coeli et terrae effigies sunt, sic constat; ut anima, quae est a Deo, corporis dominium et superiorem partem; corpus vero, 0832B quod diaboli est, inferiorem teneat. Duobus itaque illis repugnantibus rebus cum homo compositus sit, mutuus in ipso est illarum, sicut lucis et tenebrarum, vitae et mortis conflictus, quo quidem si anima vicerit, fiet immortalis, sive beata fruetur immortalitate; si autem victa sit, morte secunda, hoc est, aeternis suppliciis, afficietur.

Sic igitur factus homo in paradiso est collocatus, ut omnis laboris expers Deo serviret. Sed quia datam ab eodem Deo legem prima mulier, instigante diabolo, ac deinde homo perfregerunt, eos e paradiso ejectos mors secuta est. Vita autem hominum ad mille, atque iis omnibus posthaec diluvio ob scelera extinctis, ad centum et viginti annos fuit prorogata (cap. 13) . Post illud autem diluvium Noe, et nequaquam 0832C Bacchus, manu sua sevit vineam, cujus inebriatus fructu, jacuit nudus; atque Chamum filium suum, qui nuditatem ejus non texerat, abdicavit. Is autem profugus in ea terrae parte sedem demum fixit, quae Chananaea dicta est. Posteri vero ejus Chananaei cultum veri Dei, qui penes Hebraeos remansit, primi omnium reliquerunt. Postea Aegyptii coeperunt sidera, ac deinde portentosas animalium figuras adorare. Caeteri, per terram dispersi, elementa sine ullis imaginibus et templis honorantes, sacrificia ipsis in aperto faciebant, donec processu temporis potentissimis regibus templa construxerint.

Porro autem cum Deus ab initio dedisset diabolo terrae potestatem; ne homines, qui multiplicari coeperant, 0832D corrumperet, ad eorum custodiam misit angelos (cap. 14) . Sed hi, diabolo suadente, cum mulieribus congressi, tantum ob scelus cecidere in terram, et ejusdem diaboli facti sunt satellites. Ex illis vero procreati sunt plurimi immundi spiritus, qui mediam inter angelos et homines naturam habent, ac sub principe suo diabolo malorum omnium auctores sunt, et a poetis ac philosophis agnoscuntur. Multa porro, sed non omnia sciunt, atque ideo ambigua interrogantibus dant responsa. Custodes praeterea hominum se videri cupiunt, ut ab iis colantur, sed eos fallunt magicis artibus. Ut autem illos facilius deducant in errorem, per omnem terram, assumpto geniorum nomine, vagantur, ac spiritus sui tenuitate sese insinuant 0833A corporibus hominum, quos morbis affligunt, terrentque somniis.

Nec dicendum eos colendos, ne noceant. Non enim nocent, nisi idolorum cultoribus, et iis a quibus timentur (cap. 15) . Contra vero metuunt cultores veri Dei, cujus nomine adjurati fugantur, ac qui ipsi sint, etiam inviti, proclamant. Quin etiam Hermes et Asclepius olim testati sunt eosdem veri Dei cultores ab eorum incursionibus esse tutos. Ab illis autem, ait Lactantius, astrologia, aruspicina, auguratio, necromantia, aliaeque malae artes inventae sunt; iisque omnibus dolis se deos esse mentiuntur, et invecta idololatria, hominibus illudunt (cap. 16) . Magi tamen execranda sua arte illos veris suis nominibus cient. Verumtamen vagi illi et incesti spiritus sic omnia 0833B turbant, ac cum veris falsa miscent; ut quamvis alii sancti immortalesque angeli deos se dici nec velint nec patiantur, hi tamen spiritus nequissimi nomen cultumque deorum sibi saepissime vindicaverint.

Atque ex his ita explicatis auctor noster eam solvit, quam superius proposuimus, argumentationem, qua ethnici ex memoratis prodigiis, somniis, auguriis, oraculis deos suos existere, et colendos esse perperam inferre moliebantur. Nam haec facta esse asseverat iis, quae enarravimus, malis daemonum artibus, praestigiis, dolis, et fraudibus, quibus se in templis occultant, atque impiorum praesto sunt sacrificiis. Quod quidem ille repetitis et examinatis singulatim objectis omnibus, uti aiebant, prodigiis et miraculis, cuilibet planum utique facit ac manifestum.

0833C Cur ergo, inquiebant ethnici, haec Deus fieri permittit? Ut mala, respondet Lactantius, cum bonis pugnent, et Deus, cujus perfecta patientia et ira est, piis et impiis hominibus sempiterna, post mundi finem persolvat, aut praemia aut supplicia (cap. 17) . Denique facta eorum, quae in hoc libro scripserat, brevi repetitione concludit Deum nec in terra, nec in simulacris, quae nihil nisi simulatum et falsum exhibent, quaerendum, sed in coelo, unde animarum nostrarum origo est. Tum proposito ibi sequentis libri argumento, hunc absolvit.