Articulus III. Analysis libri tertii.

0833D Lactantius hoc in libro contra gentiles philosophos disputaturus, optat aliquam Tullianae eloquentiae proximam facultatem, qua philosophiae philosophorumque vanitatem facilius demonstret (cap. 1) . Veritatis tamen, quae se ipsam sua claritate prodit, potentia fretus, sperat fore ut certissimis argumentis convincat tam falsas esse illorum philosophorum opiniones, quam vera est eorumdem ipsorum de sua ignoratione confessio.

Primum itaque argumentum ducit a philosophiae nomine, sive sapientiae studio, quo Pythagoras, illius auctor, tametsi paulo plus aliis saperet, significavit nullo humano studio posse ad veram sapientiam perveniri (cap. 2) . Philosophi enim sapientiae revera 0834A studiosi dici non possunt; quippe qui post longissimum per tot saecula studium, illam non sunt consecuti.

Tres autem sunt philosophiae partes, physica, logica, ethica, quae vel scientia, vel opinatione constare debent (cap. 3) . At in physica quae scientia esse potest, cum rerum naturalium causas perspicere nequeamus? Cui namque plane exploratum umquam fuit quantum solis, et quale lunae sit corpus, quis stellarum status, quanta terrae crassitudo? Jure igitur merito Socrates et Academici omnibus philosophis scientiam sustulerunt. Sola itaque opinatio in hac prima philosophiae parte habetur (cap. 4 et 5) . Atqui opinatio nihil affert certi, nosque dubios ita reddit, ut nihil pro utravis parte asserere liceat. 0834B Recte ergo a Zenone et Stoicis haec ipsa opinatio repudiata est. Falluntur itaque qui in physica aliquod sapientiae studium esse jactitarunt.

Ad haec vero, philosophi in tot tamque a se invicem discrepantes sectas divisi sunt, defensoresque illarum sic inter se digladiantur; ut mutuis vulneribus se ipsos totamque secum philosophiam jugulent ac conficiant. Ex his autem concertationibus emersit Arcesilaus, qui asseverabat nihil omnino posse sciri. Sed hic aliorum opiniones evertendo, suam non firmius, quam alii, stabilivit. Multa quippe sicut ignoramus, ita et plura alia perspecta habemus (cap. 6) . Neque enim putandum nos omnia scire, quod Dei est, neque omnia nescire, quod est pecudis. Homo itaque habet scientiam cum ignoratione conjunctam. 0834C Haec a corpore, illa oritur ab animo. Tota ergo errant via physici qui omnia scire se posse garriebant, et Arcesilaus decipitur, cum Academicis, qui nihil sciri posse arbitrabatur.

Transit inde Lactantius ad alteram philosophiae partem, quam ethicam nuncupant, et in qua longe majori periculo erratur (cap. 7) . Quantum tamen in ea philosophi a veritate recesserint, ille evidenter ostendit ex variis illorum opinionibus de summo bono, in quo totius sapientiae cardo vertitur. Quot autem fuerint hinc conjice, quod non eas quidem omnes, sed decem praecipuas singillatim recenset ac refellit (cap. 8) . Anaxagoram deinde castigat, qui summum bonum in eo situm esse somniaverat, quod coeli ac solis videndi causa natum se esse crederet 0834D (cap. 9) . Nascitur siquidem homo, ut coeli rerumque omnium conditorem contempletur, honoret, et illi soli serviat. Ex iis porro auctor noster concludit summum bonum ab iis dumtaxat agnosci, qui veri Dei cultum et veram religionem profitentur (cap. 10) . Quibusdam insuper, nec sane invalidis, rationum momentis evincit summum illud bonum non posse ab aliis comparari, quam cultoribus verae religionis, quae ab omnibus idcirco suscipienda est. Neque etiam negabant philosophi veram religionem suscipi debere: sed quia nesciebant illam a sapientia non posse separari, non perspexerunt quae ea sit, ex qua requirendum est summum illud bonum, quod nec in voluptate, nec divitiis, nec regno, nec gioria 0835A positum esse potest (cap. 11) . Nam virtus, qua nihil est pulchrius, et honestius, caduca haec et fragilia quaelibet bona contemnit, atque adversus illicitas cupiditates ac vitia pugnat; ut, iis superatis, homo fiat immaculatus, beatamque assequatur immortalitatem (cap. 12) .

In hac autem ipsa immortalitate situm esse illud bonum probat Lactantius auctoritate Euclidis, Senecae, Stoicorum et Anaxagorae, variisque rationibus asserit. Quin etiam Menecaeus, uti ille subjungit, Codrus, Curtius, et Mures spe immortalitatis mortem constanter obierunt. At certe philosophis, qui animam censent esse immortalem, nisi erroribus nimia obstinatione adhaesissent, illud plane probari debuit. Alii vero, qui summum bonum in scientia aut virtute 0835B posuere, tenuerunt quidem viam veritatis, sed non pervenerunt ad verum summum bonum. Etenim situm illud est in hac, ad quam virtus ducit, felici immortalitate, quae solis verae religionis cultoribus conceditur.

Tum Lactantius dilata de animae immortalitate quaestione, docet aliam philosophiae partem, quae logica appellatur, ad divinam eruditionem comparandam non desiderari; quia non in verbis, sed in rebus et corde sapientia est (cap. 13) . At si haec philosophiae pars, atque etiam physica, quae beatum facere nequeunt, necessariae non sint; si in hac, atque ethica ad quam Socrates se contulit, tanti, ut dictum est, sint errores, quid aliud restat, nisi concludamus falsam et inanem esse gentilium philosophiam.

0835C Falluntur ergo, qui philosophiam putant esse sapientiam, atque in primis Cicero, qui dixerat eam vituperari non posse, ac virtutis et justitiae esse magistram. Majoris siquidem hoc ipso inconstantiae quam Lucretius redarguitur. Nam hic poeta principem sectae suae Epicurum nimiis et insulsis quidem, sed iisdem semper laudibus extollit. At Cicero quos laudat et sequitur Graecos, intolerandae numquam non accusat levitatis (cap. 14) . Philosophiam quoque vitae parentem vocat, negat tamen ullum umquam fuisse sapientem. Saepe vero gloriatur se diligenter studuisse philosophiae: sed Academicorum partes secutus, nihil profecto certi tanto studio assequi potuit.

Errante autem Cicerone, quis unquam veritatem se 0835D obtinuisse certo asseverabit? Non sane quidem Seneca, qui perperam definivit philosophiam esse recte et honeste vivendi rationem, aut artem, aut scientiam (cap. 15) . Falsa siquidem illa est, varia, multiplex, et sibi ipsi contraria. Boni insuper absque philosophia sunt homines. Philosophi e contrario sunt iracundi, cupidi, libidinosi, arrogantes; idque Lactantius demonstrat Ciceronis, Cornelii Nepotis, Aristippi, Cynicorum, et ipsiusmet etiam Senecae exemplis.

Quid plura? Philosophi non in virtutum operibus. sed in eloquentiae studio vitam agebant (cap. 16) . Ex ipsa vero philosophia non quaerebant utilitatem, sed 0836A oblectationem. Denique Cicero, Lucretius et Seneca fatentur recentem esse philosophiae originem. Persius vero eam posteriori aetate Romam cum pipere et palmis advectam cecinit. At sapientia coepit cum homine, multisque aetatibus praecessit ethnicorum philosophiam.

Gradum inde Lactantius facit ad ipsos philosophos, ac praecipua illorum documenta funditus evertit. Ab Epicuro autem, cujus celebrior caeteris erat disciplina, exorsus ostendit illum unicuique, quod ingenio magis congruebat, indulsisse, sibique inepte contradixisse, cum voluptatem summum bonum esse contendebat. Dehinc auctor noster exponit qua ille ratione negaverit providentiam, et pluribus argumentis hunc expugnat errorem. Similibus rationum momentis 0836B radicitus evellit aliam, quam ille a Leucippo et Democrito acceperat non minus absurdam opinionem, nimirum omnia fortuito atomorum concursu fieri, eique adulantem Lucretium adhuc insectatur. Denique falso falsius esse asserit, quod impius homo praedicabat, mortales esse nostras animas.

Nec magis tolerandos esse censet Pythagoricos et Stoicos, qui docebant animas quidem insinuari in corpus, sed de uno migrare in aliud (cap. 18) . Qui vero eas, inquit, immortales suspicabantur, sibi ipsis, tanquam in coelum migraturis, cruentas manus intulerunt, uti Cleanthes, Chrysippus, Zenon, Empedocles, et Cato, quos Democritus, tametsi alia opinione duceretur, et Ambraciotes, lecto Platonis de animae immortalitate libro, imitati sunt. At quae, 0836C amabo te, major quam horumce homicidarum deliratio, insania et furor?

In eos etiam, atque in Ciceronem in primis Lactantius invehitur, qui docebant vitam esse malam, et mortem bonam, aut primum hominis bonum esse non nasci, et citius mori secundum (cap. 19) . Non levi autem brachio hunc errorem concutit, ac recte concludit mortem ex vitae praeteritae actibus aut bonam esse aut malam. Nec magis sapiebat Plato, qui Pythagorae animarum transmigrationem, seque Euphorbum fuisse stulte praedicantis, errorem amplexatus, gratias naturae agebat, quod homo, quod masculus, quod Atheniensis, quod Socratis tempore vixerit. Nonne enim Alcibiades et Critias Platonem assidue 0836D audierunt? At ille tamen hostis patriae fuit, hic tyrannus.

Non diffitetur tamen Lactantius Socratem aliis paulo esse cordatiorem philosophis, qui asseverabant rerum naturam ingenio posse comprehendi (cap. 20) . Nam hi proculdubio sceleratiores erant illis nimium curiosis hominibus, qui contra vetitum in aedem Vestae, aut Bonae Deae, aut Cereris intraverunt. Contendit tamen ille multa Socratis dogmata reprehensione esse dignissima, atque illud in primis effatum: Quod supra nos, nihil ad nos. Laudandus quidem est si hoc pronuntiato publicas ethnicorum religiones subvertere voluit: sed in hoc, sicut Aegyptii, fuit superstitiosus, quod dejerabat per canem et anserem, atque 0837A ante mortem jusserit Aesculapio gallum, quem voverat, pro se sacrari.

Ad Platonem vero quod attinet, quid, quaeso, magis pudori, fidei conjugali, humanae societati, et justitiae repugnat, quam illius placitum, quo statuebat communia esse debere matrimonia? Sic enim humanam vitam ad belluarum similitudinem redegit (cap. 21 et 22) . Numquid etiam sanus erat, qui cum videret earumdem belluarum, seu marium, seu feminarum communia esse officia, inde intulit a nostris etiam mulieribus, arma tractanda, atque magistratum, et imperium suscipiendum? Quidni enim pari jure attribuit viris et lanam et infantium gestationes?

Nonne etiam inter minores philosophos desipiebat Democritus, qui agros suos pascua fecit publica (cap. 0837B 23) ? Nonne illo insanior is fuit qui patrimonium, in nummos redactum, projecit in mare? Certe ea uterque, uti Tuditanus, spargere populo, aut egentibus potius largiri debebat. Nonne irridendus quoque Zeno, qui docebat paria esse peccata, et inter vitia et morbos ponebat misericordiam? Quid alteri philosopho facias, qui nivem asserebat esse nigram? Quid Xenophani, qui putavit lunae globum duodeviginti partibus esse terra majorem, eamque ab aliis, quam hujusce terrae hominibus inhabitari? Quid tandem facias Senecae, qui dubitavit utrum in globo solis quidam incolae essent populi?

A vero etiam eos Lactantius aberrare existimat, qui asseveranter affirmabant esse antipodas, et pendulos, ut ille loquitur, homines (cap. 24) . Nam hi, 0837C inquit, majorem nobis admirationem movere debuissent, quam horti pensiles ab omnibus tam multo sermone olim celebrati.

Ad philosophiam inde revertitur, quam Cicero declarat fugere multitudinem, et a doctis tantum comparari (cap. 25) . Non illa ergo, ait Lactantius, est sapientia, quae hominibus sine ullo discrimine data, ab omnibus percipi potest. Stoici quidem contra Ciceronis sententiam servis et mulieribus, Epicurus vero rudibus philosophandum, et Plato civitatem sapientibus componendam esse censuerunt. Sed nemo ex illis id perduxit ad exitum. Nam prius discenda est grammatica, rhetorica, geometria, musica, et astrologia. Atqui has scientias et artes discere nec mulieribus, nec rudibus concessum est. Quamobrem nulla mulier 0837D praeter Themisten, nullus servus praeter Phaedonem, nemo barbarus praeter Anacharsim coluere philosophiam. Plato autem et Diogenes, qui operam ei dederunt, non servi, quemadmodum nonnulli opinantur, fuerunt, sed illis evenit servitus.

Contra vero omnes doctrinam coelestem, in christiana religione traditam, facile consequuntur; atque illius, quae sola sapientia est, servatis decretis ex hominibus improbis et injustis fiunt justi et boni (cap. 26) . Uno enim, quod gratis datur, lavacro omnis aboletur malitia, positoque vetere homine, novus redditur.

Fatetur quidem Lactantius multa esse praecepta philosophorum; sed tam parvi, inquit, sunt momenti, 0838A ut nullus idcirco illis obtemperet (cap. 27) . Ibi autem Stoicos, qui sola virtute beatam vitam effici, et Epicurum, qui sapientem etiam in tormentis beatum praedicabant, plane refellit, tum quia non quaelibet tormenta, sed ea tantum, quae pro fide, justitia, et Deo tolerantur, beatum efficiant; tum etiam quia solus Deus dare potest debitum virtuti praemium, videlicet immortalitatem felicitatemque aeternam. Philosophi igitur, qui hanc appetunt, nec veram religionem tenent, virtutis vim, et mercedem prorsus ignorant.

Hac porro verae religionis, unius summi Dei, et cultus ei debiti ignoratione iidem philosophi in maximos lapsi sunt errores (cap. 28) . Inde finxerunt naturam esse omnium matrem, aut fortunam esse deam. Hinc Empedocles queritur angustas esse nostrorum 0838B sensuum semitas. Inde Anaxagoras somniavit omnia tenebris circumfusa, Democritus veritatem in puteo esse demersam, Academici nihil posse sciri. Sed Lactantius has omnes convellit falsas opiniones, atque eam potissimum, qua fortunam deam omnibus dominari garriebant, illiusque defensorem Tullium plane confutat (cap. 29) . At christiani, inquit, probe noverunt nullam esse ejusmodi fortunam, sed spiritum pravum, hostem justitiae, omnium bonorum insidiatorem, qui ut hominem exerceat ad virtutem, non statim a Deo detrusus est ad poenam. Denique facta eorum, quae in hoc libro dixerat, repetitione, atque exposito superiorum ac subsequentis libri argumento, huic finem imponit.