Articulus VI. Analysis libri sexti.

Docet in hoc libro Lactantius quo ritu, quove sacrificio 0848B Deum coli oporteat, ac quis sit verus in quo summa rerum consistit, Dei cultus (cap. 1) . Nullus autem, inquit, alius hic est, nisi innocentia, quam solam Deus ab homine desiderat. Tota itaque via ethnicos errasse demonstrat, qui deos suos hostiis, sacrificiis, libationibus, aliisque externis ritibus, tamquam iis indigerent, colendos censebant (cap. 2) . Verus etenim Dei cultus est, quo mens colentis se ipsam illi immaculatam hostiam sistit. Quomodo autem id praestandum sit, deinceps a se auctor noster dicit esse patefaciendum, ut ad justitiam, qua, teste Cicerone, nihil melius, homines erudiantur. Primo autem docet duas esse humanae vitae vias, quarum una virtutis est, et ducit ad coelum; altera vitiorum, et ad inferos deprimit (cap. 3) . Nobis autem enucleate 0848C explicat quam incogniti philosophis, poetisque fuerint utriusque viae exitus, quantumque illi in utraque explicanda a christianis dissideant. Dehinc ostendit tam planam, facilem et jucundam esse vitiorum viam, quam virtutum iter difficile, spinosum et asperum; sed finem illius sempiternam esse poenam, et hujus beatam immortalitatem (cap. 4) . Nam haec aeterna felicitas maximis tantum laboribus, in hac vita constanter toleratis, conceditur. Quapropter Deus voluit communem hominibus esse adversarium, qui eis omni dolo et arte insidietur, coneturque illos ad peccatum allicere atque avocare a recta virtutum semita.

Ad singulas autem virtutes exponendas priusquam ille veniat, rejicit ac refellit datas a poeta Lucilio virtutis 0848D descriptiones, ex quibus Cicero vivendi officia, suis in libris explicata, traxerat (cap. 5 et 6) . Planum dehinc facit virtutem praecise positam non esse, uti putabant, in boni et mali scientia, vel in augenda re familiari, vel opibus quaerendis, vel pretio divitiis persolvendo; aut bonorum malorumve defensione, aut commodis patriae parandis. Lucilium porro aliosque in tradendis virtutis definitionibus ideo deceptos esse colligit; quia cum nemo, nisi a Deo cruditus, quae vera sit virtus, scire queat, hi umbram tantum et imagines ejus consectati sunt (cap. 7) . Huc accedit, quod falsa virtutis et sapientiae specie delusi, non animadverterunt varios vitiorum et inferni tramites, quibus diabolus homines pro sua cujusque 0849A animi propensione ad perniciem inducit ac pertrahit. Neque etiam magis compertum ipsis fuit unicam esse virtutis et veritatis semitam, cultum videlicet veri Dei, quo solo in salutis portum penetrare possumus.

Tum docet Lactantius suscipiendam esse Dei legem, mirum in modum a Cicerone laudatam, sed cujus ille nunquam agnovit praecepta (cap. 8) . Illorum primum, caputque est Deum nosse, colere, eique obtemperare soli. Quamobrem illius ignoratio summum est malum. Jus vero civile, aliasque peculiares gentium leges utilitas invenit (cap. 9) . Qui eas igitur divinae legis ignarus sequitur, is justus fieri non potest. Quorum etiam, uti Cimonis, quaecumque virtutes, naturali ingenio, et sine cognitione veri Dei comparatae 0849B videntur, horum supervacua sunt et inania bona opera, ac similia humano corpori capite carenti. Vera itaque pietate caret quisquis Deum non agnovit, omnesque ejus, quae bonae apparent, actiones in mortifera et tenebrarum via inveniuntur. Qui autem Deum agnoscit, et vivit injuste, hic tamquam animal quoddam vitiosum, ac debile est, sed potest sanari. Ut perfecte autem sanus homo juste vivat, huic cognitio Dei, sicut corpori caput, et virtutes, ut eidem corpori membra plane necessaria sunt. Primum ergo justitiae officium, in quo salus hominis et summa rerum versatur, est verum Deum agnoscere, et illum debito cultu prosequi, semper ei parere, devotissime servire, et in illo promerendo omnem collocare operam.

0849C Sicut autem primum justitiae officium est conjungi cum Deo, et hoc vocatur religio: ita secundum est cum homine consociari, et illud appellatur misericordia vel humanitas (cap. 20) . Propria vero justorum haec virtus continet vitae communis societatem. Deus enim homines ideo inermes creavit, instruxitque sapientia, ut sese invicem diligant, ac mutuis officiis tueantur. Quocirca tollendae sunt, uti Deus jubet, inimicitiae, et aliis semper benefaciendum. Plautum itaque et Ciceronem recte Lactantius castigat, qui opem negabant egentibus ferendam, et alios refellit misericordiae osores, qui nolebant hominem alteri etiam mox perituro succurrere (cap. 11) . Cicero tamen postmodum poenitentia quasi actus, confessus est idoneis hominibus indigentibus 0849D de re familiari aliquid impertiendum. Sed hunc confutat Lactantius, quia idoneorum nomine homines intelligit, qui possint gratiam referre. Fatetur quidem melius esse largiri tribulibus suis, sed contendit verum misericordiae et largitionis officium esse egentes et inutiles alere, aliisque in necessitate opitulari, sed sine ulla spe aut humanae gloriae aucupandae, aut foenoris ullius recipiendi. Bene enimvero alteri facientes, mercedem a solo Deo exspectare debent.

Dehinc auctor noster contra eumdem Ciceronem disputat de hospitalitate, de redemptione captivorum, de pupillorum, viduarum et aliorum auxilio destitutorum defensione, de cura aegrorum ac de peregrinorum 0850A et pauperum sepultura: quod quidem ultimum misericordiae officium ab ethnicis praetermissum fuerat (cap. 12) .

Tum variis ille rationibus ethnicos redarguit, qui objiciebant his pietatis et misericordiae officiis una die exhauriri unius hominis patrimonium. Variis siquidem rationibus evincit non timendam hujusmodi paupertatem, atque ea saltem, quae superfluunt, eroganda.

Magnam autem docet esse mercedem misericordiae, ob quam Deus homini pollicetur, si tamen non peccandi deinceps propositum adsit, omnia se peccata remissurum (cap. 13) . Neque ulli fas est animum praetexere nullius peccati conscium. Nam praeterquam quod is inde majorem justitiae operam 0850B impendere deberet, nullus profecto est ab omni prorsus cujuslibet peccati labe vacuus et purus. In sola porro justitia, qua qui eget, pauper est, collocandae divitiae. Et vero si ethnici in fabricandis exornandisque deorum simulacris opes consumunt, quanto aequius est illas hominibus egenis, qui viva ac spirantia sunt Dei simulacra, liberaliter impertiri.

Post haec Lactantius insectatur impugnatque Stoicos, qui misericordiam, omnesque alios animi affectus ab homine tollendos esse opinabantur (cap. 13 et 14) . Perspicue autem ostendit singulos mutis animalibus singulis, et universos homini a natura insitos esse, hancque Stoicorum opinionem recidere in errorem Peripateticorum qui vitia, quoniam, uti inquiebant, tolli non possunt, medietate temperanda esse 0850C somniaverant (cap. 15 et 16) . Nam contendit ille nec immerito fugienda vitia etiam mediocria. Ad haec vero, in maximis quemadmodum in minimis affectibus potest esse vitium et virtus. Praeterea nec morbus, nec vitium est ira, libidine et cupiditate moveri, sed esse iracundum, libidinosum et cupidum. (cap. 17.) Quin etiam metus aliquando summa fortitudo est. Nonne enim Dei timor invictos in horrendis crudelissimisque cruciatibus ac ipsa morte facit. Non evellendus ergo timor, ut stoici, neque moderandus, sicut Peripatetici arbitrabantur, sed in veram viam dirigendus. Similiter cupiditas vitium non est, si non terrena, sed coelestia concupiscamus. Stoicos itaque rursus refellit, qui haec non cupiditate, sed voluntate fieri, et homines, ad immobilem mentis stuporem 0850D sive ἀπάθειαν deduci posse garriebant. Nam vis et ratio animi est in motu, ac sicut cogitatio est mentis agitatio, ac vita actuosa, ita mors est quieta. Sed illorum error inde ortus erat, quod ignoraverint praescriptos virtutis limites. Non virtus quippe est mortem more philosophorum quorumdam contemnere, sed eam constanter sustinere, cum aliqui ad Deum relinquendum, aut veram fidem prodendam, adigere nos volunt. Ciceronis autem ac Senecae testimonio id Lactantius asserit et corroborat.

Redit inde ad explicanda alia Dei praecepta, quibus prohibetur, ne quis fragilem boni operis gloriam captet, vel mentiatur, vel accipiat creditae pecuniae usuram, aut aliquod a paupere munus, aut maledicenti 0851A nisi benedicendo respondeat; aut culpa sua alium hominem faciat sibi inimicum, aut injuriam ulli faciat, aut illatam ferat impatienter (cap. 18) . Ibi autem Cicero recte corripitur, qui decernit poenas ab eo, qui nos lacessivit, posse merito jure reposci. Qui enim poenas a laedente repetit, jam victus est. Ad haec vero Deus prohibet, ne sol super iram nostram occidat. Nec immerito Cicero Caesarem in hoc potissimum laudat, quod nihil nisi injuriarum soleret oblivisci.

In Peripateticos ibi auctor noster adhuc recidit, eosque propterea inscitiae condemnat, quia docebant iram esse virtutis fomitem, qua fortius adversus hostes dimicetur (cap. 19) . Ira enimvero, cupiditas, et libido, unde fictae a poetis tres furiae, hominem in omnia peccata praecipitem agunt; nisi earum limites 0851B a Deo constituti recte serventur. At sicuti gentiles eos praetergressi sunt, sic qui intra illos se continet is patiens est, fortis et justus.

Gradum inde facit ad quinque corporeorum sensuum voluptates, quae coerceri debent, aut quemadmodum animi affectus, ad rectam rationem revocari (cap. 20) . In belluis autem unam tantummodo, quae ad generandum pertinet, esse arbitratur; infinitas vero in homine sed virtute comprimendas. Una ex iis est oculorum, quam nonnulli philosophi jure merito proscribunt, nisi publica probarent spectacula, iisque delectarentur. Ludos vero circenses, ac nominatim spectacula gladiatorum vetita esse docet generali Dei lege, qua quodlibet homicidium facere, aut videre, aut filios recenter natos exponere omnibus 0851C omnino interdicitur. Nec minori severitate improbat comoedias, tragoedias, venationes Saturno dicatas, scenicos ludos Libero, memoratos circenses Neptuno consecratos, caeterasque ejuscemodi ludorum celebrationes.

Neque etiam minus, inquit, vitiosa est aurium voluptas, quae ex suavitate vocis, sermonis et cantus maxime in scena et theatro percipitur (cap. 21) . Eam sane ob causam voluit Deus divinas scripturas simplici sermone conscribi. Si cui autem homini voluptati sint cantus et carmina, huic, ait Lactantius laudes Dei canere et audire debet esse jucundum.

Gustatus autem et odoratus oblectamenta similiter cavenda sunt (cap. 22) . Turpe siquidem bono sapientique viro est, si ventri et gulae serviat, aut floribus 0851D incedat coronatus. Voluptatum praeterea illecebrae arma diabolo subministrant, quibus titillat animas, earumque virtutem expugnare conatur.

Fatetur quidem Lactantius voluptatem tactus esse totius corporis sensum: sed de sola libidine disserit (cap. 23) . Quamvis autem haec in hominibus longe major et ardentior, quam in caeteris animantibus sit; eam tamen diabolus variis modis, ac maxime lupanaribus, palam et impune constitutis, acuit et inflammat. Contra ejus itaque impetus maxima virtute armari debemus. At si quis ejus affectus fraenare non possit, illam intra legitimi thori contineat praescriptum. Nulli enim viro plures mulieres, neque ulli mulieri 0852A plures viros ullo plane modo simul habere licet. Ab utroque autem conjuge servanda est conjugii fides, ac nefas omnibus legitima illius voluptate uti, nisi suscipiendae sobolis causa. Vitandum itaque non tantum omne adulterium, sed prava cogitatio, ita ut nullus alienam mulierem videndo, illam animo concupiscat. Neque objiciendum difficile esse fraenos injicere voluptati. Plurimi etenim, ait auctor noster, beatam et incorruptam corporis integritatem retinuerunt. At hoc continentiae genus, quod Deus non praecipit, sed dumtaxat consulit, est virtutis tamquam consummatio, qua homo ipsi Deo fit similis.

Si quis porro libidine, cupiditate, aut alio quovis modo peccaverit, non desperanda peccati venia, quam Deus sincere vereque poenitenti concedit. Nec est sane quod quis sibi de peccato occulto blandiatur. 0852B Nam nihil, uti ibi Lactantius variis Senecae Ciceronisque verbis confirmat, est Deo absconditum. Omni itaque peccati labe expurganda est conscientia, illique soli aperienda, qui eam sanare potest (cap. 24 et 25) .

Quisquis autem virtute omni praeditus, Dei praeceptis paret et obedit, hic verus illius cultor est, ac vere illi sacrificat. Non enim Deus verbenas, fibras, cespitem, ebur, aut ullum texturae ac picturae opus, non immolationes, et sanguinem pecudum, non magnifica templa exigit, sed puram mentem, castam innocentemque vitam, laudes, hymnos et gratiarum actiones, quae, uti Trismegistus memorat, vera dona sunt, et sacrificia, quae Deus ab homine, ad justitiam, sicut ait Tullius, nato postulat. Hac porro justitia 0852C et virtute constat verus Dei cultus, veraque religio. Caeterum ab omnibus misericordia Dei imploranda est, petenda venia peccatorum, et ipse Deus in corde nostro consecrandus.