Articulus VII. Analysis libri septimi.

Hujus libri initio Lactantius palam declarat instituendam a se disputationem de divino perpetuae felicitatis praemio, quod variis sacrarum Scripturarum testimoniis, et argumentis probabilibus se demonstraturum esse confidit (cap. 1) . Sed antea probandum esse putavit quam ob causam factus sit mundus, ac refellendam opinionem Platonis, qui eum semper mansurum, et Aristotelis, qui semper fuisse, ac semper 0852D futurum praedicavit. Veriorem quidem esse existimat sententiam Epicuri, qui auctore Democrito, mundum et ortum esse, et periturum asseverat. Sed nec ille, nec alii, inquit, philosophi veritatem leviter odorati, rationem reddere potuerunt cur mundus resolvetur. Quin etiam hi vitiis et cupiditatibus irretiti, ea numquam vera esse intellexerunt, quae a christianis traduntur.

Tot vero tantorumque errorum praecipua procul dubio origo fonsque fuit, quod propriis ingenii viribus ea comprehendere voluerint, quae ab homine, nisi a Deo edoctus fuerit, non possunt intelligi (cap. 2) . Stoicos vero nominatim corripit, qui modo naturam 0853A dividebant in duas partes, efficientem et effectam, quarum una non possit esse sine altera: modo asserebant Deum esse mentem mundi, et mundum Dei corpus (cap. 3) . Plato quidem eis praeiverat, qui docuit mundum a Deo factum, et ejus providentia gubernari: sed is non explicat cur et cujus gratia factus sit. Stoici vero praedicabant illum esse conditum hominum causa. Verum Epicurus hanc opinionem rejecit, asseruitque illum ortum sponte sua, ac fortuito atomorum concursu. Sed se nescire fatebatur quam factus sit ob causam. Omnes itaque errores illos auctor noster impugnat et destruit (cap. 4) . Variis autem rationibus demonstrat mundum creatum a Deo fuisse, non quidem propter illum ipsum, neque propter se, qui eum creavit, et sine illo esse potest, 0853B sed animantium causa, et animantes propter hominem. Cur ergo, inquiebant philosophi et cum eis Cicero, creata est pestiferarum bestiarum et natricum tanta multitudo? Respondet Lactantius homini sapientia praedito bona et mala esse proposita, ut haec vitaret, et illis uteretur. Quam quidem responsionem postquam Asclepiadis testimonio corroboravit, docet utique propter ipsummet Deum creatum fuisse hominem, ut opera ejus intelligat, miretur, praedicet et illum tamquam verum patrem suum colat ac veneretur (cap. 5) . Atque hinc facile satisfacit Epicuro perperam roganti quae ex hominis creatione Deo utilitas.

Urgebat vero impius ille philosophus hominem, si haec vera sint, non debuisse mortalem, et tot morbis 0853C obnoxium creari. At priusquam Lactantius tam frivolae argumentationi, jam in superioribus libris eversae respondeat, rursus mundi creationem breviter exponit, aitque hominem post caeteras omnes creaturas mortalem conditum; ut infinita vis, sive multitudo gigneretur animarum, et ipse homo laborum malorumque tolerantia summum immortalitatis bonum, non naturae, sed virtuti tribuendum consequatur. Mortalis itaque primum nascitur, et postea fit immortalis, et immortali felicitate donabitur, si tamen justitiam, veri Dei cultu contentam, et coelesti lavacro acceptam, spretis terrestribus bonis, ac sanctis operibus sartam tectam et integram servaverit.

Errant igitur, qui plures deos colunt, garriuntque mundum nulla ratione, sed voluptatis nostrae causa 0853D factum, nulla Dei providentia administrari, et animam hominis cum corpore interituram (cap. 6) .

Quamvis autem coelestis hujus doctrinae summam non intellexerint philosophi gentiles; nulla tamen eorum fuit secta, quae veri aliquid non viderit; sed quod ejus fautores vitio suo, et studio contradicendi corrupisse convincuntur (cap. 7) . Plato enimvero recte mundum a Deo, alii pessime sponte sua vel ex atomis factum dixerunt. Recte stoici illum hominis causa creatum praedicabant; Democritus pessime homines nulla ratione, nulloque auctore, instar vermiculorum ex terra effossos putavit. Recte Aristoteles asseruit hominem ad virtutem, pessime Aristarchus ad voluptatem capessendam natum. Recte Zenon docuit 0854A esse inferos, pessime Epicurus id tanquam poetarum figmentum repudiavit.

Ad probandam dehinc animae humanae immortalitatem Lactantius accedit. Eam autem Plato inde demonstrat, quia illa per se ipsam sentit, et semper movetur (cap. 8) . Ne vero eamdem immortalitatem mutis animalibus daret, huic perpetuo, quem homo per se habet, motui optime adjecit sapientiam. In eadem sententia fuerunt et Pythagoras, et Pherecydes, quam frustra Dicaearchus, Democritus, Epicurus, atque etiam Cicero dubiam et incertam facere conati sunt.

Nec objiciendum est animam post corporis mortem non videri amplius. Nam vox, ventus, odor, et ipsemet Deus, etsi sub oculos nostros non cadant, mentis 0854B tamen nostrae acie, atque ex eorum effectibus cernuntur. Quapropter nemo urgere debebat intellectu esse difficile quomodo anima sine corporeis organis sensum retinere possit. Non enim facilius intelligitur quomodo Deus vigeat sine corpore. Quid vero quod ethnici credere utique cogebantur deos suos exsistere, tametsi eos corporis expertes esse praedicarent (cap. 9) .

Aliis vero argumentis Lactantius immortalitatem animae demonstrat. Ac primo quidem quia nullum est aliud praeter hominem animal, quod teneat Dei notitiam, cultum et religionem. Secundo, quia homo igne, qui coeleste atque lucis et vitae elementum est, solus ex animalibus utitur. Tertio, quia virtus, inquit, soli homini data, magno argumento est immortales esse 0854C animas. Ea enim virtute homo dulces et jucundas hujus vitae voluptates contemnit, immo adversus illas usque ad mortem pugnat. At hujus pugnae et victoriae debetur, et a Deo dabitur aliquod praemium, quod aliud esse nequit, nisi beata post hanc vitam immortalitas.

Quarto, vitia, et quae ex eis percipitur voluptas, finem accipiunt, virtus vero perpetua esse debet (cap. 10) . Ergo ejus merces, et humanus animus, qui illam solus inter animantes cupit, debet, uti ait Cicero, esse immortalis. Quinto, qui virtutem et justitiam sequuntur, quia in hac corporali vita plerumque miseri sunt, debent in altera, sicut ipse Deus, qui aeterna bona tribuit, esse in aeternum beati. Sexto, sicut corporis opera caduca et mortalia sunt; ita 0854D animi aeterna esse debent, quemadmodum ingeniorum ac praeclare actorum monimenta sempiterna esse nemo non videt (cap. 11) . Septimo, corpus nihil penitus, nisi temporale aliquid, anima vero multa nec corporea, nec fragilia, sed aeterna desiderat. At non frustra illi insitum est hoc desiderium. Ergo aeterna esse debet. Denique visui ac tactui corpus subjacet, anima autem non potest aut tangi aut videri. Ergo sicut illud mortale, ita haec immortalis est.

Posthaec Lactantius opposita Lucretii argumenta infirmat, planeque diluit (cap. 12) . Objiciebat enim ille: Anima cum corpore nascitur: ergo cum illo in tereat necesse est. Fatetur quidem Lactantius nasci corpus, utpote solidum, terrenaque concretione formatum: 0855A sed contendit animam, quae tenuissima est, nec ullum sub corporis sensum cadit, a coelesti subtilitate, ut alibi ipse Lucretius cecinit, deduci, sive a Deo creari. Falsum vero est corpus interire simul atque discedit anima. Per multos etenim dies postea integrum manet, ac certis quibusdam aromatibus conditum, durat perquam diutissime.

Instabat Lucretius: Sensus in pueris crescit, viget in juvenibus, in senibus minuitur. Ergo sensus, sive anima mortalis est. Respondet Lactantius aliud esse mentem, qua vivimus; et aliud animam, qua cogitamus. At mens, inquit, sive intelligentia in homine pro aetate augetur et minuitur. Anima vero in eodem semper permanet statu. Praeterea si memoria scientiaque aliquid accipiant incrementi aut detrimenti, 0855B vel si plane deficiant, non animi, sed corporis est vitium.

Urgebat idem Epicureus animam dolori et fuctui, atque idcirco fragilitati et morti esse obnoxiam. Quin immo, ait auctor noster, anima moerorem repellit sapientia et virtute, quae immortalitatis est fabricatrix.

Eadem facilitate illud diluit, a Lucretio additum, animam morbo et oblivione cum corpore suo affici. Virtus enim propterea, inquit, adhibenda est, ne mens, non autem anima ullo frangatur corporis dolore, et oblivionem sui patiatur.

Nec hilum quidem proficiebat Lucretius rursum objiciendo animam esse corporis partem, quae ab illo separata non magis sentit, quam oculus a corpore 0855C avulsus. Negat siquidem Lactantius, ac pernegat animam esse corporis partem; sicuti omnes recte inficiantur id, quod in vase aut domo continetur, illius esse partes.

Caeteris autem omnibus imbecillius futiliusque illud esse censet, quod rursum opponit Epicureus ille poeta animam paulatim ex morientibus corporis partibus emigrare. Nam anima in his, qui uno momento interficiuntur, e corpore statim erumpit. Ex frigescentibus vero aliorum, diuturno morbo laborantium, membris si paulatim se explicare videatur, illud non animae, sed corporis defectu accidit.

Ridet porro Lactantius Lucretium qui demum urget ridiculum animae sese dissolvi conquerentis commentum. Quis enim animae ullius etiam Epicurei morientis 0855D audivit aliquando ejuscemodi querimoniam? Quae etiam potest esse hominis mortui querela? Denique morientes plurimi se exire potius et proficisci, quam mori, voce aut gestu significant.

Poterat quidem auctor noster Epicureis opponere Pythagoreorum de animae transmigratione opinionem. Sed eam praetermittit, utpote quae absurda, nec commemoratione, aut confutatione digna sit. Veram autem de animae immortalitate sententiam stabilit et confirmat non solum Trismegisti, Apollinis Milesii et Sibyllarum testimoniis, sed quia etiam nullus eam negare auderet coram mago quodam homine, qui novit animas suis carminibus evocare. Neminem vero censet esse magis insulsum et fatuum, quam Aristoxenum, 0856A qui cum nullam esse animam diceret, se vivere, et mentem, qua id cogitaverat, se habere non intellexit (cap. 13) .

Quando autem et quomodo post corporis mortem homines impii poena aeterna mulctandi, et justi beata immortalique mercede remunerandi sint, ut explicet Lactantius, haud dubitanter asseverat appropinquare judicii tempus, ac mundum, quem quidam philosophi a multis saeculorum millibus extitisse somniaverant, expletis ab ejus ortu annis sex millibus consumendum: sed hanc ille opinionem rationibus ex quadam tantummodo convenientia petitis stabilire nititur (cap. 14) .

Plura tamen signa, inquit, hanc extremam mundi cladem praecurrent (cap. 15) . Ubique enim quaelibet 0856B calamitates, miseriae, impietas, et omnium vitiorum illuvies terram obruent. Aegyptus sanguine tamquam flumine operietur. Romanum imperium, cujus varias aetates Seneca descripsit, subvertetur, quemadmodum a Prophetis, ac Sibylla et Hystaspe praedictum est (cap. 16) . Post bella siquidem civilia decem reges illud inter se partientur, donec ex extremis septemtrionis finibus oriatur rex potentissimus, qui tres ex his decem regibus delebit, ac princeps omnium constituetur. Quae autem quantaque, eo regnante, mala et prodigia futura sint, auctor noster enucleate recenset.

Addit ille mittendum a Deo prophetam magnum, qui editis pluribus miraculis, multos ad Dei cultum convertet (cap. 17) . Sed hic propheta ab alio rege, ex 0856C Syria oriundo, occidetur, ac sine sepultura relictus, post diem tertium reviviscet, rapieturque in coelum. Impius autem ille rex, et mendaciorum propheta, se ipsum constituet ac vocabit deum, atque ut adoretur, signa faciet et prodigia. Templum vero Dei diruere conabitur, jubebit sectatores suos non secus ac pecudes signari, immanissima crudelitate vastabit orbem terrae, et montem, in quem veri Dei cultores confugient, obsidebit. Sed Deus eorum precibus exoratus, mittet ex coelo regem magnum, qui illos liberabit, impiosque omnes disperdet. Quae quidem omnia Hystaspis testimonio, et prolatis a se tam Hermetis, quam Sibyllarum verbis praenuntiata esse arbitratur (cap. 18) .

Porro autem rex ille magnus, postquam ceciderit 0856D gladius, de coelo noctu descendet, ipso paschatis pervigilio, ac comitantibus Angelis, qui tradent in manus justorum impios montem obsidentes (cap. 19) . His vero deletis, et monte exciso, solus fugiet impius Antichristus, qui quarto postea praelio debellatus, scelerum suorum cum principibus et tyrannis luet poenas. Demum exstincta malitia, requiescet orbis, atque simulacra deorum, et omnis idololatria penitus exstinguetur.

Postea resurgent mortui, et a magno rege, Dei filio cultores veri Dei judicabuntur, ac singuli pro meritis aut mercedem accipient aut poenam (cap. 20) . Ibi autem Lactantius explicat quomodo et quo igne animae improborum homnium, tametsi immortales ac spirituales, 0857A revera cruciabuntur. Quin etiam addit justos etiam igne examinandos (cap. 21) .

Neque haec, inquit, mera sunt, ut quidam putant, poetarum, caeteris scriptoribus antiquiorum figmenta. Nam hi veram de hominum resurrectione doctrinam, assiduis prophetarum nostrorum concionibus praedicatam, non satis intelligentes, aut immutarunt, aut corruperunt. Maronis autem testimonio id confirmat, atque insuper ostendit certissimum illud documentum a nemine posse ideo labefactari aut infirmari, quia post tot saecula nullus ab inferis vivus remeavit (cap. 22) .

Falsos itaque illos esse pronuntiat, qui docuerunt animas aut renasci, vel de corporibus in alia corpora migrare. Nam mortui reipsa resurgent, quando 0857B eorum animae, uti a Chrysippo et Sibylla traditum, corporibus suis rursum a Deo induentur. Nec putat curiosius inquirendum quomodo id fieri possit. Nulla enim operum Dei etsi ratio reddi queat; credere tamen debemus ab illo veterem hominem inenarrabili modo restituendum, qui novum creavit (cap. 23) .

Post maximum autem, ait ille, judicium, et justos ad vitam revocatos, Christus mille annis regnabit inter homines, ac cum eis versabitur (cap. 24) . Nos autem admonet se breviter ea enarrare, quae opinabatur per id tempus eventura, ac quale futurum hominum vivendi genus. Propter varias autem de elapso ab ortu mundi annorum numero opiniones, dictu fatetur esse difficile, quando complebuntur sex illa annorum millia, quibus finitis, mundi, sicuti superius dixerat, fiet lapsus et ruina. Putat tamen annos ab eo, 0857C quo haec scribebat, tempore non amplius superesse quam ducentos (cap. 25) .

Tum deinde nostros ille ante oculos ponit quanta mala, finiente millenario Christi regno, princeps daemonum cum suis asseclis facturus sit, quomodo cum iis penitus interibit, ac solus per septem annos permanebit Dei populus (cap. 26) . His tandem expletis, mundus, inquit, renovabitur, homines transformabuntur in angelorum similitudinem, injusti resurgent, ut cum daemone et ministris ejus igne cruciatuque sempiterno torqueantur. Porro autem ille declarat hanc esse sanctorum prophetarum doctrinam, quam quidem quia christiani abscondebant, exsecrandas opiniones illis ethnici falso ascripserunt. 0857D Posthaec in quibusdam tantum editionibus subjungitur epilogus, quo Lactantius Constantini Magni laudat pietatem, ac de restituta christiana religione gratulatur. Sed haec in melioribus codicibus praetermissa tam spuria et supposita videntur, quam certum est auctorem nostrum omnes adhortari ad suscipiendam veram religionem, ad fragilia caducaque bona contemnenda, ad dandam semper justitiae aliisque virtutibus operam, ut possint promissum a Deo sempiternae felicitatis praemium consequi (cap. 27) .