Articulus III. De fragmentis pluribus quae spuria videntur, et Lactantii textui praepostere inserta.

Omnibus scripta Lactantii legentibus obviam multa veniunt, quae in illius textum perperam intrusa plurimis non prorsus immerito jure videntur. Primum illud est: «Sicut mater sine exemplo genuit auctorem suum, sic ineffabiliter pater genuisse credendus est coaeternum. De matre natus est, qui ante jam fuit; de patre, qui aliquando non fuit. Hoc fides 0876C credat, intelligentia non requirat. Ne aut non inventum putet incredibile, aut repertum non credat singulare» (Lactant., l. II, c. 8 et 9). Multi autem haec ab insulsissimo quodam scriptore praepostere omnino addita existimant. Nam Isaeus nos admonuit ea deesse in antiquissimo Bononiensi, octo Vaticanis, aliisque optimis codicibus. Alii vero annotarunt illa quoque ab iis abesse, quos ad castigandam horum Lactantii librorum editionem prae manibus habebant. Desiderantur etiam in duobus vetustioribus regiae bibliothecae exemplaribus ab annis 900 et 800 exaratis.

Deinde vero quisquis ea, quae fragmentum antecedunt et sequuntur, vel levissime legerit, confestim comperiet eo Lactantii sermonem plane turbari. Apertam 0876D insuper animadvertimus in hoc tametsi brevissimo additamento repugnantiam. Nam ibi Filius Dei Patri suo coaeternus, et nihilominus aliquando non fuisse, sive non coaeternus asseritur. Scimus quidem a Betuleio observatum in secunda editione Romana legi: « Qui aliquando non defuit.» Sed quis non videat hanc emendationem a scriptore aliquo oculatiore factam, ut tolleretur tam evidens contradictio? Recte ergo verba illa in aliis editionibus stellulis inclusa, melius in aliis ex textu ad marginem rejecta, in notis spuria esse animadvertuntur. Non desunt tamen docti quidam viri, qui haec genuina esse ac catholico sensu dicta existimant. Sed illorum rationes infra examinabimus, ubi de Filii Dei divinitate agemus.

0877A Nec multo post, ubi Lactantius de rerum omnium creatione disputare incipit, adjecta similiter videtur haec periodus: Fecit in principio bonum et malum, id plane quid sit, apertius explicabo; ne quis me ita loqui arbitretur, ut poetae solent, qui res incorporales quibusdam figuris quasi visibilibus comprehendunt, cum praesertim ipsum adhuc nihil esset. Tota enimvero haec periodus plane inconcinna, et Lactantio prorsus indigna, ab plerisque omnibus editionibus rejecta est; tum quia in manuscriptis Bononiensibus, undecim Vaticanis, aliisque quamplurimis non invenitur; tum quia Manichaei errores redolere pluribus visa est. Nos tamen illam legimus in antiquiore manuscripto codice regiae bibliothecae, qui numero 3735, sed non in altero, qui sequenti numero notatur. At 0877B inde nihilominus colligitur jam a longo tempore eam Lactantii nostri textui fuisse inepte adjectam. Neque immerito quidem. Nam haec verba ibi Lactantii sermonem perturbant et confundunt. Nonnulli praeterea addunt his verbis significari Deum fecisse bonum et malum, non modo ante creationem mundi, sed etiam ante Filii sui generationem. Si res ita sit, nihil profecto doctrinae Lactantii, ut postea ostendemus, magis contrarium fingi poterat.

Paulo post in vetustiore codice regio media inter haec verba: Tam etiam charus est, et ista: Hunc ergo ex bono per se malum effectum, Graeci διάβολον, haec interjecta fuere: Etiam charus est. De quo nunc parcius, quod alio loco et virtus ejus, et nomen, et ratio enarranda nobis erit. Interim de hoc uberius, ut 0877C dispositio divina noscatur; quia nec bonum intelligi sine malo potest, nec malum aeque sine bono, et sapientia boni malique notitia est. Hunc ergo malum spiritum, Graeci διάβολον, etc. Sed haec neque in aliis manu exaratis codicibus, nec in editis pluribus occurrunt, nec ullus scriptor alicubi se ea legisse annotavit. Si ergo genuinum est hoc fragmentum, peccarunt profecto ii, a quibus avulsum aut omissum fuit. Si spurium et nothum, multo nequiores sunt, qui illud, data opera, textui Lactantiano inserere ausi sunt.

Paucissima vero post verba, et ante haec: Exorsus igitur Deus, etc. interpositum est aliud additamentum, caeteris multo grandius, et cujus longitudo illud integrum a nobis describi non sinit. Ibi autem scriptis traditum legimus mundum a Deo creatum, ut 0877D rebus contrariis sibique repugnantibus constaret; factos etiam duos spiritus, unum bonum, pravum alterum, ut in illorum potestate essent, quae in mundo sibi invicem adversantur. Similiter Deus, uti ibidem asseritur, hominem creaturus, bonum fecit et malum, ut virtus esse posset. Quia tamen fas non est malum a Deo proficisci, ille constituit spiritum pravum malorum inventorem, deditque illi ad mala excogitanda ingenium et astutiam, ut in eo esset et voluntas prava, et perfecta nequitia. Ambos autem illos spiritus ad certamen sic composuit; ut alterum praeposuerit bono, et malo alterum. Postea creavit multos angelos repugnantis naturae, qualis deorum, quorum pars post mundum conditum a coelestis substantiae 0878A vigore descivit. Omnes porro angelos, quorum principes erant illi duo spiritus, fuisse in principio pares, et ejusdem apud Deum conditionis.

Et haec quidem in hoc longiori sane additamento enarrantur. Sed Isaeus asserit illud non reperiri in antiquissimo Bononiensi codice, neque in duodecim Vaticanis, aliisque plurimis. Spark. vero notat illud etiam abesse ab Anglicanis, quorum copiam habuit, excepto tamen Bulliosensi. Deest quoque in editione Romana anno 1568 divulgata, et aliis emendatioribus, quemadmodum et in pervetusto regio exemplari numero 3736. Fatemur quidem illud a nobis inventum in altero antiquiori numero 3735, sed hoc ad marginem addito carmine:

Qui legis haec, lector, foveas laqueosque caveto.

0878B Putavit itaque librarius, aut codicis emendationi praepositus, in hoc fragmento venenum propinari Manichaeorum, qui duo principia, unum bonum, et malum alterum imperite praedicabant. Eadem fuit opinio Isaei, qui in notis suis observat impium illud dogma numquam alibi clarius adstrui. Spark. tamen Betuleium castigat, quod in suis ad hunc locum commentariis scripserit Lactantium ibi pugnare contra errorem Origenistarum et Manichaeorum, qui Deum mali auctorem esse voluerunt. Caeterum Betuleius hoc additamentum asteriscis voluit includi, quia illud aut adulterinum, aut saltem plane dubium esse arbitrabatur. In eo autem mortiferum aliquod Manichaeorum virus versute et subtiliter insinuari inde colligi potest, quod illius auctor aperte pronuntiat Deum 0878C fecisse bonum et malum. Sed quoniam duriora videri poterant haec verba, ut ea corrigeret, aut mitigaret, paulo post addidit: Et quoniam fas non erat ut a Deo proficisceretur malum (neque enim contra se ipse faceret), illum constituit malorum inventorem, quem cum faceret, dedit illi ad mala excogitanda ingenium et astutiam; ut in eo esset et voluntas prava, et perfecta nequitia, et ab eo contraria virtutibus suis voluit oriri, eumque secum contendere, utrumne ipse plus bonorum daret, an ille plus malorum. Verum quid hac, inquiet aliquis, subdola emendatione voluit sibi versipellis ille scriptor? Nonne legerat quae paulo ante ab ipso Lactantio nostro vere scripta sunt, a Deo factum alterum spiritum, in quo indoles divinae stirpis non remansit: Itaque suapte invidia, inquit, 0878D tamquam veneno infectus est, et ex bono ad malum transcendit, suoque arbitrio, quod a Deo illi liberum datum fuerat, contrarium sibi nomen adscivit. Unde apparet cunctorum malorum fontem esse livorem. Nonne haec uti orthodoxa, ita satis clara et perspicua erant? Quid opus erat obscura et malitiosa aliqua interpretatione ibidem paucas post lineas adjecta? Quantumvis autem illa bono aliquo sensu explicari possit, cui, amabo te, credibile fiet omnia haec plane inutiliter ab Lactantio fuisse adjuncta?

Praeterea in hoc additamento duo spiritus, quos Lactantius a Deo primum creatos memorat, dicuntur angelorum principes. Atqui in libro quarto, ad quem illius additamenti auctor nos mittit, prior spiritus a 0879A Lactantio appellatur verus Dei Filius (lib. IV, cap. 6 et 7) . Ad haec vero, angeli in eodem fragmento finguntur non unius, sed repugnantis naturae, qualis deorum. Sed ubi, quaeso, Lactantius ita umquam locutus est? Quid etiam quod scriptor ille ab Lactantiani sermonis imitatione ita recessit ut duas intra lineas haec verba, exorsus est fabricam mundi, repetantur. Denique quantum hoc additamento male interrumpitur oratio Lactantii, tantum illo sublato, tota sibi cohaeret, et aptissime connectitur.

Aliud porro fragmentum, praecedente longius in libro septimo exhibetur (lib. VII, cap. 5) . Auctor autem illius declarat in aliis libris, et paulo antea se iis respondisse, qui objiciebant culpam hominis refundendam in Deum, qui malum sicuti et bonum fecit. 0879B Praeterea nulla, inquit, posset esse virtus, nisi Deus diversa fecisset. Sublato enim malo, bonum etiam tollitur. Fecit igitur Deus bonum et malum, ut virtutem exercitatione, et de malorum conflictatione redderet perfectam. Nulla enim sine hoste et certamine victoria est. Quemdam vero contra argumentantem sic inducit: Si bonum sine malo esse non potest, quomodo primum hominem dicis ante offensum Deum in solo bono fuisse, aut postea in solo bono futurum? Huic itaque continuo respondet se hanc quaestionem in prioribus libris praetermisisse; ut ibi opportuniori loco illa discuteretur. Quapropter ut eam nunc solvat, docet primo hominem constare corpore terreno, et anima tenui, sed aeterna; quae cum sibi contraria sint, necesse est hominem bono et malo esse obnoxium: 0879C Animae autem, inquit, adscribitur bonum, quia indissolubilis est; corpori autem malum, quia fragile est. Quamobrem bonum et malum separari non possunt, nisi anima a corpore separetur. Porro autem boni malique notitia simul primo homini data est: sed cum esset in bono tantum, id ipsum bonum esse ignorabat. Ast ubi primum percepit boni et mali intelligentiam, de beatitudinis loco in communem orbem relegatus est; ut experiretur bonum et malum, quorum naturam agnoverat. Unde apparet homini, ut bonum a malo discernat, datam esse sapientiam, quae sine malo stare non potest.

Primus autem homo, pergit ille, quamdiu fuit in solo bono, vixit sicut infans boni et mali nescius. Sed non potest esse sapiens, et sine ullo malo beatus 0879D ante animae corporisque separationem. Tunc enim sicut corpus ita et malum concidet, atque solum bonum cum anima beata semper permanebit. Sic ergo Deus hominem in hac vita medium inter utrumque posuit, ut haberet boni vel mali sequendi licentiam. Sed quia mala bonis, et bonis mala apparentia permixta sunt, officium sapientiae desideratur; quo plus mente videamus, quam corpore. Cum autem id difficile et rarum sit, ideo sapiens, qui fragilia bona contemnit; et Christianus, qui pro fide nec tormenta nec mortem recusat, pro stulto habetur. Homo ergo a Deo factus est mortalis, et malis subjectus, ut virtutem caperet, eique virtus daret immortalitatem.

Atque ita disputat auctor hujus fragmenti. At illud 0880A spurium, et Lactantio suppositum esse inde conficitur, quod illud Isaeus in codicibus Bononiensibus, duodecim Vaticanis, et aliis, Spark. vero in omnibus Anglicanis affirmant non inveniri. Neque a nobis etiam repertum est in vetusto codice regio numero 3736. De alio autem antiquiore nihil statui potest, quia ibi decurtatum mutilatumque fuit. Omittitur quoque in antiquis editionibus Romana, Florentina, Antuerpiensi et aliis melioribus. Betuleius vero suspicatus est illud a Gryphio omnium primo typis editum.

Quapropter a plurimis repudiatur tamquam adulterinum. Quidam vero suspicantur illud fabricatum esse a veteratore quodam, ingenioso aeque ac callido, qui Lactantii stylum recte imitatus est. Sed hoc procul dubio non fuit difficile homini, qui sua dicta ex 0880B variis ipsiusmet Lactantii libris collegerat. Nobis tamen facile non persuadebitur tot uno in loco adhibitas a Lactantio comparationes, quot iste ingessit in primam hujusce fragmenti partem. Multo autem minus putamus eumdem Lactantium illa usum fuisse, quae desumitur ex Circo, contra quem tam vehementer, et jure tam merito declamat. Praeterea ille non obscure significat, quae in prima fragmenti illius parte disputantur, jam satis a se fuisse tractata: At enim, inquit, jam saepe dictum est virtutem nullam fuisse futuram, nisi haberet, quae opprimeret (Lact. cap. 22) . Auctor vero hujus additamenti palam declarat, aut potius fingit se haec leviter attigisse, quamvis ea quae ibi scripsit, ex quinto ac praecipue ex sexto Divinarum Institutionum libro delibaverit (lib. V, cap. 0880C 7 et 21; lib. VI, cap. 15; lib. II, cap. 12; lib. VII, cap. 4 et 5; lib. de Ira Dei, cap. 15) . Nec potiori ratione dicere poterat quaestionem de homine, qui sine malo esse non potest, in superioribus libris fuisse praetermissam. Quae enimvero ibi protulit, haec pleraque omnia ex secundo et septimo Institutionum, atque ex libro de Ira Dei excerpta fuisse quivis facile cognoscere poterit. Scimus quidem librum de Ira Dei a Lactantio, ut fusius infra ostendemus, editum fuisse post septem Divinarum Institutionum libros, ubi hoc additamentum legimus. At certe si ibi ab eo scriptum fuisset, et tanta cura hanc solvisset quaestionem, certe in libro de Ira Dei, ubi eam retractavit, non omisisset nos solito suo more ad hunc locum mittere, aut aliquam illius facere mentionem.

0880D Porro autem etiamsi Isaeus illud, sicut superiora fragmenta rejecerit, nec passus sit ea in Lactantii textu typis mandari, solius tamen Bononiensis codicis auctoritate fretus haec, ubi Lactantius de Cypriano disserit, illius inseruit textui: Unde apparet disertissimo et doctissimo viro, quantum ad sacrilegos attinet refellendos, non facultatem dicendi, sed consilium defuisse in eo praecipue, quod Demetrianum veritatis expertem, non ratione prudentiae humanae, qua uti in principio debuit, sed auctoritate coelestium praeceptorum, quorum ille se hostem fatebatur, exstinxit (lib. V, cap. 1) . At ibi solita Isaei desideratur diligentia, qui nobis expresse non edisseruit quo in manuscripto Bononiensi, an in vetustissimo, aut altero recentiore 0881A haec scripta sint. Tametsi vero in priore exstarent, numquid illius solius auctoritas prae caeteris omnibus valere debebit? Nonne et in eo sunt aliqua, sicut in aliis, librarii errata? At illud alicujus scriptoris esse additamentum inde patet, quod eadem de Cypriano postea et elegantius dicantur. Vero autem simile non est Lactantium censuisse repetenda esse haec injuriosa verba, quae de tam eximio scriptore non jure prorsus merito dicta vidimus. Nonne ergo multo verisimilius, ne dicam certius, est hanc repetitionem oscitanti librario esse adscribendam? (Lact. cap. 4.)

Denique vir cl. Stephanus Balusius (Balus. lib. II, Miscell. pag. 46) aliud breve de extremo judicio fragmentum edidit, quod quidem in codice 1095 Colbertinae Bibliothecae post septem Divinarum Institutionum 0881B libros, et ante librum de Ira Dei descriptum invenerat. Codicis autem hujus auctoritate fultus, existimavit illud a Lactantio revera profectum fuisse. Balusium secutus est Thomas Spark., qui illud postea ex duobus Anglicanis codicibus in editione Oxoniensi typis excudi curavit. Nos vero duos alios, de quibus paulo post agendum, in Colbertina bibliotheca vidimus, ubi etiam idem fragmentum eodem modo reperitur. Verum quomodo fieri potuit, ut illud in his tantum, quae profecto recentissima sunt, exemplaribus, non autem in aliis longe pluribus et antiquioribus occurrat? Cur etiam in hisce manu tam recenti scriptis libris suo in loco descriptum non fuit? Nonne inde concludi potest nullam esse rationem, cur illud ex Lactantii nostri potius quam alterius auctoris libris transcriptum dicatur? Ut ut sit, tanti breve hoc fragmentum 0881C non est momenti, ut in illius inquirendo parente diutius detineamur. Nihil novi enim nobis suppeditat, nisi Heliae Thespitis nomen, qui, ut ibi traditur, fide (mss. duo Anglicani, fidem) Judaeorum Antichristum persecutus est. Sed vereor, ne et haec verba cum iis non convenire possint, quae Lactantius et in libro septimo Institutionum, et in epitome de Judicio extremo scriptis tradidit.

At mirum sane quanta confidentia recentior quidam criticus (Simon. Epist. XXV select. Roterodami, anno 1704) in una ex selectis suis epistolis asseruit haec omnia fragmenta, de quibus hactenus disputavimus, genuina esse ac sincera, atque a Lactantii textu ab iis fuisse amputata, qui in monasteriis olim codicum veterum praeerant emendationi. Nos vero ibidem monitos 0881D esse voluit fore ut in altera epistola, ne in hac longior esset, eadem tantummodo fragmenta examinet. An fidem liberaverit, nobis est incompertum. In citata autem epistola fatetur ea additamenta, in quibus Manichaeorum errores deprehenduntur, in meliorum codicum manuscriptorum parte non inveniri. Sed audacter affirmat a multis saeculis emendatores horum codicum ex auctorum textu haec et alia plura sustulisse, quae sibi orthodoxa non videbantur. Denique haud dubitanter asseverat Lactantium, qui theologicis dogmatibus nostris non perfecte imbutus fuerat, potuisse falsis Manichaeorum, a Gnosticis oriundorum, infici opinionibus.

0882A Sed vide, quaeso, insolitam plane hominis, cui critici nomen tanto in amore et deliciis est, sagacitatem, novumque profecto argumentandi genus. Lactantius, ait vir ille criticus, potuit Manichaeorum erroribus coinquinari; ergo his revera coinquinatus est; ergo illa, de quibus agitur, scripsit fragmenta; ergo monachi codicum emendatores illa amputaverunt. O dignam certe tanto critico argumentationem! Sed ut tanti sceleris monachos accusaret, prius ipsi probandum erat Lactantium his Manichaeorum erroribus revera fuisse contaminatum, deinde scripta esse a Lactantio illa additamenta, ac quando a monachis avulsa, aut in posterioribus non descripta codicibus. At haec nunquam sane probabit, aut ullus alius probare poterit. Praeterea vero pluribus rationibus demonstravimus 0882B notha et spuria esse ea omnia additamenta, atque ea potissimum quae Manichaeorum virus venenumque redolere videntur. Nec minus clare ac perspicue ostendimus plerisque iisdem fragmentis orationem Lactantii praepostere turbari, atque oppositos ejus doctrinae propugnari errores. Sed pudet longiorem operam perdere in refellendis calumniis, quibus neotericus ille scriptor non solum fidem monachorum, sed vetustissimorum etiam scriptorum doctrinam in suis passim scriptionibus infamare frustra conatus est. Parcendum tamen homini, qui antequam animam anno 1712 ageret, veniam ab iis, quos tam graviter, quam immerito offenderat, publice petiit, obiitque in catholicae Ecclesiae sinu. Unum certe optandum, ut ad meliora animum eruditionemque suam convertisset.