Caput Primum.

0883D Nam et abjecisse quosdam res familiares suas, etc. 0884D Fuerunt hi Socrates, Democritus Abderites, de quo et ipse Lactantius lib. III, cap. 23, Anaxagoras, Clazomenius, et alii.

0885A Nam quia virtutibus amaritudo permixta est, vitia vero voluptate condita sunt, illa offensi, hac deliniti feruntur in praeceps, etc. Idem ait lib. de Ira Dei, c. 19. Haec autem causa praeter alias affertur, cur, cum virtus sit homini secundum naturam, vitium vero contra (ut est apud Senecam lib. de Ira II, cap. 13 et epist. 123; detrimentum, et Quintilianus lib. XII, cap. ult., et egregie demonstrat S. Thom. in p. 2, q. 71, art. 2) , illam tam pauci, hoc tam multi amplectantur; nempe quia licet bonum virtutis sit hominis naturae consentaneum, secundum partem rationalem, tamen bonum sensibile, quo in vitium pellicimur, etiam ei convenit secundum partem sensitivam, quae rationi adversatur. Quamvis autem portio rationalis sit in homine potissima, nihilominus homo sequitur potius bonum sensus, quam bonum rationis, quia incipit a bono sensibile cognoscere et amare bonum rationis. At vero multo plures sunt incipientes, quam consummantes: ideo plures sunt, qui sistunt, et qui sunt in bonis naturae sensitivae, quam qui perveniant ad bona 0885B rationis amplectenda; eo magis quod valida est illecebra sistendi in illis, et quiescendi, quoniam sunt ab ineunte aetate in usu, sunt etiam magis nota, nimirum evidenti experientia sensuum, sunt denique magis moventia, tum ratione promptae delectationis, tum ratione imminentis oppositi contristantis. Rationis autem bonum, quod est virtus, provecta aetate percipitur, et parum cognoscitur, et parum movet. Nam tristitiam, atque amaritudinem (ut ait Lactantius) saltem in principio permixtam habet; praemium vero et voluptatem in futurum promittit, ut ait Arist. III de Anim. Text. 53. Cajetanus d. quon. 71.

Multum tamen nobis exercitatio illa fictarum litium contulit, etc. Fictarum ait litium; nam verarum nunquam patronus fuit, cum ne forum quidem attigerit, ut testatur ipsemet lib. III, cap. 13. Olim autem cum in Graecia, et Romae floreret eloquentiae studium, juvenes percepta grammatica ducebantur ad rhetores, qui themata illis vel confecta, vel ex historiis petita 0885C proponebant, qualia sunt, quae in Senecae patris, et Quintiliani declamationibus, et apud graecos scriptores etiamnum multa reperiuntur; in quibus pueri in scholis sese dictione ac scriptione exercerent, ut postea serio ad populum vel senatum eloqui possent: sed et in utramque partem disserere, et θέσεις ἀδόξους, id est propositiones inopinabiles, et materias infames pertractare consueverant, de quibus Gell. lib. XVII, cap. 12. Ita enim ad dicendum de re quacumque, prompti atque instructi fiebant. Qui igitur hac dicendi ratione in scholis erudiebantur, declamare dicebantur, orationesque hujusmodi ad forensium actionum similitudinem dictae, declamationes vocabantur. Unde S. Hieronymus in quaestionibus ad Damas: Nec aures (inquit) Quintiliani flosculis, et scholari declamatione mulcendae. De quibus non parum multa apud Quintil. lib. II, cap. 10, et lib. IV, cap. 2, Senec. in Prologo Declamationum. Floruit in eo dicendi genere Libanius sophista, ob id sane quam gratus Juliano 0885D Imperatori, de quo scripsit Eunapius. Item Carneades, de quo meminit idem Lactantius lib. V, cap. 15. Paulus quoque Tyrius eo nomine tam charus Adriano Imperatori fuit, ut Tyrum ejus patriam fieri metropolim ab eodem Imperatore obtinuerit, ut scribit Suidas. Hae itaque exercitationes erant, quibus paulo supra Lactantius ait se in professione illa oratoria diu versatum, juvenes olim non ad virtutem, sed plane ad argutam malitiam erudivisse, multumque illarum usum nunc sibi profuturum, ad causam veritatis adversus Gentes perorandam.

Nam si quidam maximi oratores, etc. Ipsum fortassis M. Tullium intelligat, quem a forensibus actionibus, et gerenda republica, in philosophiae studio, tanquam in portu conquievisse ex ipso novimus initio Tusculanarum, et lib. pr. Academic. quaest.

Et si quidam prudentes, et arbitri aequitatis, Institutiones civilis juris compositas ediderunt, etc. Fuerunt 0886A hi Caius, Ulpianus, Paulus, Florentinus, Callistratus, Martianus.

Erroresque turpissimos sopiamus. In aliquibus impressis libris, post haec verba, subtexitur illa oratio. Quod opus nunc nominis tui auspicio inchoamus, Constantine, Imperator maxime. Qui primus romanorum principum, repudiatis erroribus, majestatem Dei singularis ac veri, et cognovisti, et honorasti. Nam cum ille dies felicissimus orbi terrarum illuxisset, quo te Deus summus ad beatum imperii culmen evexit, salutarem universis, et optabilem principatum praeclaro initio auspicatus es; cum eversam sublatamque justitiam reducens, teterrimum aliorum facinus expiasti: pro quo facto dabit tibi Deus felicitatem, virtutem, diuturnitatem, ut eadem justitia, qua juvenis exorsus es, gubernaculum reipublicae etiam senex teneas; tuisque liberis, ut ipse a patre accepisti, tutelam Romani nominis tradas. Nam malis, qui adhuc adversus justos in aliis terrarum partibus saeviunt, quanto serius, tanto vehementius idem Omnipotens mercedem sceleris exsolvet; quia ut est erga 0886B pios indulgentissimus pater, sic adversus impios rectissimus judex. Cujus religionem cultumque divinum cupiens defendere, quem potius appellem, quem alloquar, nisi eum, per quem rebus humanis justitia, et sapientia restituta est? Haec oratio Constantinum alloquitur jam palam Christi religionem amplectentem, et impietatem aversantem; quo tempore Licinius Constantini in Imperio consors, pacta cum ipso Constantino conventa de christiana protegenda religione contemnens, Ecclesiam Dei per omnem Orientis oram vexabat: Occidens autem Constantini dominatum sortitus, summa pace ac tranquillitate potiebatur. Quamobrem nonnulli gravissimi et magni nominis viri ex hoc loco sibi tempus deprehendisse visi sunt, quo Lactantius hosce Institutionum suarum libros elucubravit. Putant enim, hoc contigisse anno Domini trecentesimo decimo sexto, quo persecutio Licinii vexabat Ecclesiam, et adversus eum a Constantino expeditio parabatur; atque in hac praefatione ad Constantinum, ut putant, directa, 0886C vaticinatum fuisse Firmianum cladem illam ac perditionem Licinii, et Constantini victoriam. Ego vero haud possum, quin cum Thomasio sentiam, loca hujusmodi, quibus vel Constantinus appellatur, vel ad ipsum sermo dirigitur, notha esse ac supposititia, cum in antiquissimo omnium Sancti-Salvatoris bononiensis codice, in plerisque vaticanis, caeterisque probatioribus ea deesse animadverterim. Jam tota haec oratio non solum ab antiquissimo illo, atque item ab altero ejusdem coenobii codice, sed etiam a septem vaticanis, ab excusis florentinis, et ab aliis multis tum mss. tum impressis abest; et post illa verba (erroresque turpissimos sopiamus) continenter legitur (omissis ergo hujus terrenae philosophiae auctoribus, etc.). Habemus quoque alia Lactantii loca, quae omnium omnino codicum auctoritate fulta, nullam controversiam aut ambiguitatem patiuntur, quibus non satis consentiunt, quae in hac oratione leguntur. Ille quidem lib. V, cap. 2 et 4, cum enuntiat, qua causa ad scribendum accesserit, ait, se eo tempore, 0886D quo in Bithynia oratorias litteras docebat, templaque Dei evertebantur, cum duos intellexisset (Porphyrium autem, et Hieroclem intelligit) ibi veritati superbius atque importunius insultare, suasque impietates et blasphemias adversus Christianam religionem evomere, illorum superba impietate stimulatum suscepisse id scribendi munus, ut omnibus ingenii sui viribus accusatores justitiae refutaret. Templorum autem eversio ex Diocletiani decreto, et Porphyrii trium librorum contra Christum editio in annum Domini trecentesimum secundum incidit. Verum hoc loco tum demum sibi hoc opus inchoari dicitur, quando in Occidente jam malis quiescentibus, in aliis tamen terrarum partibus adversus justos saeviebant; videlicet cum adversus Licinium a Constantino expeditio pararetur, quae contigit anno Christi trecentesimo decimo sexto. Quomodo autem simile vero videatur Lactantium impiis Porphyrii et 0887A Hieroclis disputationibus, ut ipse ait, exstimulatum, et merita pro Dei religione ira succensum, quatuordecim annos moram traxisse, atque a calamo temperasse, et non protinus ad scribendum accessisse, seque ad refutandas illorum impietates primo quoque tempore contulisse? Illud etiam non parum habet momenti, quod quo tempore Lactantius Institutiones scribebat, crudelitas tyrannorum adversus christianos per totum orbem terrarum exercebatur; id enim expressis verbis ita testatur lib. V, cap. 11, quae (bellua) uno loco, etc. et cap. 12 ejusdem lib.: Ecce in eo est errore etc., lib. V, cap. 12. Ecce in eo est errore orbis ipse totus, ut bonos et justos viros, tanquam malos et impios persequatur, excruciet, damnet, occidat; et cap. 11 ejusdem libri: Quae (bellua) uno loco recubans, tamen per totum orbem dentibus ferreis saevit, etc. Et lib. VI, cap. 17: Spectatae sunt enim, semperque spectantur adhuc per orbem poenae cultorum Dei, in quibus excruciandis nova et inusitata tormenta excogitata sunt, etc. At tempore Licinianae persecutionis, 0887B quo haec oratio ad Constantinum directa fingitur, quiescebat fere per orbem Christiana religio: tantum in Oriente vexationem aliquam patiebatur quod et ex hac oratione ostenditur, ubi dicitur: Nam malis, qui adhuc adversus justos in aliis terrarum partibus saeviunt, quanto serius, tanto vehementius idem omnipotens mercedem sceleris exsolvet. Quae vexatio, cum occidentem non attigerit, a Severo non est ejusmodi visa, quae inter alias Ecclesiae persecutiones censeretur; sic enim habet lib. II Histor.: Sane tum Licinius, quia adversus Constantinum de imperio certavit, milites ejus litare praeceperat, abnuentes a militia rejiciebat: sed inter persecutiones non computatur, adeo levioris negotii fuit, quam ut ad ecclesiarum vulnera pertineret.» Eusebius quoque in Vit. Constantin. lib. I: Uti (inquit) Imperium Romanum in duas partes diremptum noctis tenebris, et splendori diei omnibus persimile videretur; nam iis, qui Orientem obtinebant, tamquam noctis caligo offundebatur: illis autem, qui erant alterius 0887C partis incolae, splendor clarissimae diei illuscescebat. Denique Sozomenus lib. I, cap. 2: Per idem tempus Christiani, qui versus orientem ad Lybes usque, qui sunt confines Aegyptiis, habitabant, conventus palam agere propterea non ausi sunt, quod Licinius benevolum suum erga illos animum mutaverat: at Graeci, Macedones, et Illyrici, qui versus occidentem suarum rerum domicilia habebant, Constantini opera, qui illi imperii romani parti praefuit, libero animo et securo Deum coluerunt. Permovere id quoque fortasse quempiam possit, quia si scripsit Arnobius anno Domini trecentesimo secundo, et opus suum quasi fidei suae vadem propere ac festinanter edidit, ut quamprimum inter fideles admitteretur, utique simillimum vero videtur, opus illud post quatuordecim annos a Lactantio visum, siquidem scripsisse illum velimus anno trecentesimo decimo sexto. At vero quid causae esse potuerit non apparet, cur cum semel Theophili, semel atque iterum Tertulliani, Cypriani, Minutii meminerit, qui omnes Christianorum causam adversus 0887D gentes jamdudum egerant (nam Theophili quidem meminit in fin. hujus lib. I, Tertulliani lib. V, cap. 1 et 4, Cypriani eodem cap. 1 et 4, Minutii lib. I, cap. 11 et lib. V, cap. 1) , tamen sui ipsius magistrum, qui causam eamdem non minus quam quisquam ipsorum acriter ac luculenter, sed propius et recentius multo peregerat, tam alto Arnobium silentio presserit, nisi quia uterque eodem scribebat tempore, necdum forte Lactantius Arnobii libros vidisse poterat. Sed et sanctus Hieronymus, qui primam librorum Lactantii editionem vidisse potuit (fuit enim fere illius contemporaneus, Hieronymi infantia Lactantii extremos dies, ut credi potest, propemodum attingente), quique tam sedulo illius opera recensuit, ut cuinam quodque eorum inscriptum ab illo fuerit dicere non omiserit, simpliciter et absque ullius ad quemquam inscriptionis commemoratione libros Institutionum pertransit, nec usquam 0888A Constantini imperatoris meminit, cujus tamen profecto nomine librorum horum dignitatem atque existimationem apud omnes augeri plurimum posse intelligebat. Non meminit Honorius Augustodunensis, qui eodem modo quingentis ferme abhinc annis eorumdem Lactantii operum catalogum texuit. Non aliam putamus ob causam, quam quia hi libri ad Constantinum minime fuerint ab auctore inscripti, nimirum, ut probavimus, elucubrari coepti anno trecentesimo secundo, et ideo, ut credere par est, jam perfecti, absoluti, editi, antequam Constantinus impietatem palam aversaretur, et christianam fidem amplexaretur. Ita igitur sentio non solum Methodium et Arnobium eodem tempore, quo editi sunt a Porphyrio Commentarii illi blasphemi adversus Christum, nempe anno trecentesimo secundo, sed etiam Lactantium nostrum sacrilegas ethnicorum impietates adversis scriptis refutare aggressum, atque hanc orationem, quae tot rationibus exploditur, notham et supposititiam esse; neque sustineri 0888B posse, ut censebat Thomasius, quod fieri potuerit, ut Lactantius ante tempora Constantini scripserit hos libros, sed eos Constantini tempore ediderit; non enim hic edidisse illos dicitur, sed nominis ejus auspicio tunc temporis inchoasse.