Caput XX.

Si animal ipsum fuisset, cujus figuram gerit. Atqui 0904A scriptores non defuere, qui tradiderint animal ipsum fuisse, nempe lupam veram, quae Romulo et Remo mammas praebuerit: Virgilius VIII:

Et viridi foetam Mavortis in antro, etc.
Ovidius II Fastor.: Venit ad expositos, etc. et III. Lacte quis infantes, etc. Propert. II, Eleg. VI: Nutritus duro Romule, etc. Nec poetae solum, sed et Historici, et quidem insignes, relati ab Halicarnasseo ad finem primi Antiquitat. Plinius VIII, cap. 17. Strabo in v. Justinus historicus lib. XXXVIII, XLIII, et in fin. XLIV. Plutarchus Parallel. XXXVI et in quaestionib. Rom. quaest. XXI, Hygin. cap. 252. Receptius tamen est Lupam illam fuisse mulierem, Accam Larentinam nomine appellatam, cognomine Lupam, quod meretrix esset. Lupas enim cognominabant eas, quae corpus vulgabant, quomodo Antonii scorta saepe Cicero in Philippicis lupas vocat. Hoc supradictorum auctorum plerique, atque insuper alii tradiderunt: Ovid. Fastor. III, Plin. lib. XVIII, 0904B cap. 2, Plutarch. in Romul., Festus, Livius, lib. I, pr. Decad.: Massurius apud Gellium lib. VI, cap. 7, Macer Histor. lib. primo, apud Macrob. primo Saturn. cap. 10; quam opinionem historiae magis consonam fuisse scribit Halicarn. ubi supra.

Larentinae. Hanc secutus sum lectionem, tum propter auctoritatem meliorum codicum B. T. P., tum quia paulo infra ejusdem festa nullis refragantibus Lactantii codicibus dicuntur Larentinalia. Quanquam de nomine mulieris et ejus festorum multa varietas apud scriptores. Cicero in epistolis ad Brutum, Varro, Festus, Livius, Ovidius initio tertii Fastorum, et Plinius ubi supra Laurentiam vocant. At vero Gellius lib. VI, c. 7, Macrobius primo Saturn. cap. 10, Tertullianus c. 13 et 24 Apologet., Minucius in Oct. et Plutarch. in Romulo Larentiam.

Exemplum scilicet Alheniensium in ea figuranda Romani secuti sunt. Quemadmodum Harmodius et Aristogiton cives Athenienses Hipparchum tyrannum occiderint, late habetur ex Thucydide in Prohem. 0904C et lib. VI, eorum Plato et Sympos. meminit, Aristoteles II Rhetor. cap. 25, Cicero prima Tusculana in fine, Aelian. de Varia historia lib. II. Post necem Tyranni, cum meretrix, Harmodii amica, ut scribit Athenaeus lib. XIII, cap. 24, et ambobus conjuratis lyrae cantu familiaris, ut scribit Plinius lib. XXXIV, c. 8, capta esset, et a tyrannis Pisistrato et Hippia validis tormentis excruciata, ut omne consilium conjuratorum in eo occidendo narraret, et criminis socios proderet, nihil ab ea potuit extorqueri; quin etiam (ut scribit Tertullianus in calce Apologet.) carnifice jam fatigato, postremo linguam suam comestam in faciem tyranni saevientis expuit, ut expueret et vocem, ne conjuratos confiteri posset, si etiam victa voluisset: quanquam hoc factum Plinius lib. VII, cap. 23, ubi de Leaena, non ipsi, sed Anaxarcho, cum simili de causa torqueretur, attribuit, sicut et Valerius lib. III, cap. 3, Athenienses igitur ejus honori animalis effigiem posuerunt, cujus 0904D illa nomen gerebat: sed linguam addi ab artifice vetuerunt. De aenea Leaena ab Atheniensibus huic posita meminit Pausan. in Attic. De historia meminere Athenae. Et Plinius ubi supra, Tertullianus ubi supra, et ad Martyres cap. 6, item Eusebius Caesarien. in Chronic. qui caedem Hipparchi recenset sub Olympiad. 65. Unde non satis assequor, quomodo Lactantius scribat, Romanos in figuranda lupa exemplum sumpsisse ab Atheniensibus; nam cum Lupae factum, videlicet Accae Larentinae, ducentis quinquaginta circiter annis Leaenae factum praecesserit, simillimum vero videtur, multo antea Lupam a Romanis, quam ab Atheniensibus Leaenam figuratam, et ideo Athenienses potius a Romanis exemplum ejusmodi, quam Romanos ab Atheniensibus sumere potuisse. Caeterum quia meretrix conscia fuit conjurationis, nec caedem vetuit, quam utique conjuratos deferendo vetare potuit, merito ab ea quoque 0905A tyrannum occisum scribit Lactantius, cum tamen ipsa caedem minime perpetraverit.

Larentinalia. Qui mulierem Laurentiam vocant, haec ipsius festa Laurentialia, vel Laurentalia, ut Ovidius sub initium III Fastor., qui Larentiam, Larentialia, vel Larentiala; qui Laurentam, Laurentinalia appellant; ita qui Larentinam, Larentinalia.

Sed Faulam quoque, etc. De hac Plutarchus in Quaest. Roman, quaest. 35, ubi eam Larentiam Fabolam vocat.

Floralia. De quibus Varro pr. de Re rustic. c. pr. Plin. lib. XVIII, cap. 29. Macrob. lib. primo Saturn. cap. 4.

Celebrantur ergo illi ludi cum omni lascivia, etc. Omnes quidem nequitiae et obscoenitates illis in ludis repraesentabantur a nudis mulieribus, quae mimorum officio fungebantur; quibus cum aliquando interesset Cato, illius majestatem et severitatem reveritus populus non ausus est postulare ut mulieres nudarentur, quod fusius narrat Valerius Maximus lib. II, c. de Majestat. Senec. Epistola 98, Erras, mi Lucili. 0905B Incidebant hi ludi 4 calendas maii, et calendis ipsis maii, ut scribit Plinius d. c. 29, et Ovid. in fine IV et initio V Fastor. Lapsum puto Gyraldum, qui lib. de Diis Gent. Syntagm. pr, ubi de Flora loquitur, scriptum reliquit, Festa Floralia eadem fuisse cum festis Majumae, de quibus in L. unica. cod. de Majum. lib. XI, et l. XV, tit. 6. de cod. Theodos. Floralia enim Romae fiebant: at Majumae spectaculum non in occidentalibus oris, sed in orientalibus praebitum doctissimus cardinalis Baronius probat in suis ad martyrologium notationibus sub die 26 decemb. Suidae refutata opinione, dicentis Majumam festum fuisse a Romanis mense Maio ad ostia Tyberina peragi solitum, quamvis Suidam plerique omnes sequantur. Alciatus in annotationibus ad d. L. unicam, cod. de Majum. et lib. V Parerg. cap. 5, Cujac. ad eamdem L. Girard. Pratei. Brisson. in suis vocabulariis in verbo, Mauma, Steuvechius ad Vegetium lib. III, cap. 39, alii. Quorum tamen sententia Gyraldo minime patrocinatur, cum illi Majumae festa ad 0905C ostia quidem Tyberina peragi solita scribant, non tamen asserant eadem fuisse cum ludis Floralibus, qui in ipsamet urbe celebrabantur, ut Alexander Neapolitan. notat Genial. dier. lib. VI, cap. 8.

Pavorem, Palloremque. Cicero III de Nat. deorum, Plin. lib. II, c. 7.

Praesentes haberet. Haec est recepta lectio a mss. et excusis, nec temere rejicienda, sicut nugatur Thomasius. Praesentem haberi, vel praesentem esse, pro adesse, norunt omnes creberrimam locutionem esse omnibus latinis scriptoribus, praesertim Lactantio ipsi lib. II Instit., cap. 2, in fine, lib. de Ira Dei, et alibi. B. tamen habet, secum haberet.

Mentem. Cicero et Plin. ubi supra.

Magnum Cicero audaxque consilium suscepisse Graeciam dixit, etc. Locum excidisse ex II de Legibus putant Sigonius et Patritius, in eorum Scholiis ad fragmenta Ciceronis.

Virtutes enim oportet, non vitia consecrari. Cicero, 0905D Virtutes enim non vitia consecrare decet.

Febrem. Cicero, Plinius, ubi supra.

Ast illa. Apud Ciceronem, ast olla.

Supervacuis exstructionibus. Templis videlicet, diis, seu potius daemonibus consecratis.

Imaginibus. Idolis daemonum.

Summis digitis. Jocatur in morem illum ethnicorum, quo res ad sacrificandum paratas duobus aut tribus digitis accipere solebant. Thus quidem eo modo in arae flammam jaciebant. Sanctus Hieronymus epist. prima: Non est tantum in eo servitus Idoli, si quis duobus digitulis thura comprensa in bustum arae jaciat. Lactantius, lib. V, cap. 19: Nam cruciari atque interfici malle, quam thura tribus digitis comprehensa in focum jactare, etc. Porphyr. περὶ ἀπόχης ἐμψύχων inquit: Pythia Ermionea laetatum dum sacrificaret, placentae frustis acceptis e pera tribus digitis. Ovid., II Fastor.:

Et digitis tria thura tribus sub limine ponit.
0906A Atque hinc alia quoque Lactantii loca declarantur, lib. IV, cap. 3: Illa enim Religio muta est, non tantum quia mutorum est, sed quia ritus ejus in manu et digitis est; lib. V, cap. 20: In qua nihil aliud video, quam ritum ad solos digitos pertinentem.

Horrere. Ex mss. a Thomasio citatis; nam, colere, quod est in impressis, Lactantio ipsi repugnat.

Cum ex mulierum capillis tormenta fecissent, etc. Vegetius de Re militar., lib. IV, cap. 9; Capitolin. in Maximin.

Sicut juvenes ab iisdem antea missi cum virginibus, ex quibus sunt Parthenii nati, etc. Haec lectio habetur in multis Vaticanis, in antiquissimo illo B. et altero item ejusdem bibliothecae S. Salvatoris Bononiensis, in editis Florentinis, et Venetis Tridin. Et omnino de hac Partheniorum historia videndi sunt Strabo, l. VI, Justinus Historic. in fin. lib. III, Isidorus, lib. IX Orig., cap. 2, ubi tamen errore captus est, ut Spartanos, pro Parthenii, scripserit. Vir eruditissimus latinus Latinius putavit, lectionem Aldinae editionis, 0906B quae habet ante admissi, non modo minime absurdam esse et sensu carentem, ut censuit Thomasius, sed etiam valde appositam, et proprie cum historia congruentem; ex qua constat juvenes illos, antequam bellum illud solveretur, remissos esse Lacedaemonem eo jussu, ut ad sobolem procreandam cum omnibus promiscue virginibus copularentur. Atqui verbum, admittere (praeter caeteras ejus significationes) est marem foeminae, vel foeminam mari admovere ad initum, unde admissio, admissura, admissarius. Petrus Ciacconius suspicabatur legendum, antea dimissi.

Parthenii. Al. Partheniae, ut hic cod. B. Aristoteles quinto Politicor., cap. 7. Pollux, in Παρθενίας, Strab. ubi supra.

Veneri armatae. De qua Pausan. in Laconic. Quintil. II Institut., cap. 4.

Jovi quoque pistori, etc. Historia est apud Liv. in quinto primae Decad. Frontin. tertio Stratagem., cap. 15; Ovid. sexto Fast., Suid.

0906C Mutam. Nympha Tiberis prius Lara appellata, ut apud Varron. quarto de Ling. Lat. postea Muta, ut apud Ovid. secundo Fast. qui fabulam narrat, ab Auson. Larunda dicta, Mania denique alibi ab eodem Varron. Macrobio primo Saturnal., cap. 7. Arnobio in fin. tertii.

Cunina. Sic legitur apud Varron. et S. August., l. IV de Civitat., c. 8 et 11. B. habet, Cunia, P. Cuna.

Sterculius. Ita Tertullian., cap. 24 Apolog., Macrob. primo Saturn., cap. 7: Stercutius, Plinius, lib. XVII, cap. 9, Servius in primum Georgic. Isidor. Etymol., lib. XVII, cap. primo, alii vero Stercutus. Varr. de vit. pop. Rom., lib. II: Sterquilius. Codex B. hic, Stercus, T. Sterculinus, P. Stercutus.

Mutinus. Ita Tertullian. d. cap. 24, quam lectionem probat Vives ad cap. 11 lib. IV de Civitat. Dei, et Gulielmus libro primo Verisimil., cap. 23, Festus Pompe.: Musinus Tusinus Musini Tisini (inquit) sacellum fuit in Veliis, etc. Arnob., lib. IV: Mutunus. Sed S. Augustinus d. cap. 11. habet Musunus, et 0906D Tutunus. Cod. B. et P. hic, Tutinus.

Terminus. Vid. Apollod. initio Biblioth. Pausan. in Beotic. in fin.

Nam cum Tarquinius Capitolium facere vellet, etc. Liv. ad fin. primi primae Decad. et ad fin. quinti, Ovid. secundo Fast., S. Augustinus in quarto de Civit., c. 23 et 29, Serv. IX Aeneid.