Caput IX.

Perspiciat errores. Post haec verba, in nonnullis editis libris leguntur illa: Sicut mater sine exemplo 0921C genuit auctorem suum: sic ineffabiliter genuisse credendus est coaeternum. De matre natus est, qui ante jam fuit; de patre, qui aliquando non fuit: hoc fides credat, intelligentia non requirat, ne aut non inventum putet incredibile, aut repertum non credat singulare. Verum enimvero Lactantianae disputationis exordium illinc esse, cum esset Deus ad excogitandum providentissimus, etc. et totam illam, quam rejeci, periodum nihil quicquam elocutionis habere Lactantii, modo non plane sint excordes, illico facile omnes intelligent. Nam vel illa tot ὁμοιοτέλευτα, quibus uti non solet Lactantius, fucum ipsum atque imposturam indicant. Adjectam inepte patet ab aliquo Arrianorum, qui Dei filium creaturam esse asserebant, et tempus aliquod fuisse, quo is non fuisset. At hic stultissimus extitit, qui hoc idem asserit: sed tamen patri coaeternum illum vere affirmat. Ostendam autem in sequentibus, non modo non favere Arianis Lactantium, sed tam recte de Dei Filio sensisse, ut magnae 0921D Nicaenae synodi confessionem pene nobis expresserit. Jam tota illa periodus abest ab antiquissimo codice B. ab octo Vaticanis et aliis optimis mss. quos ego diligenter inspexi; et post illa verba, perspiciat errores, continenter legitur, cum esset Deus ad excogitandum, etc. Haec cum pii viri, qui in ea periodo Arianismum deprehendebant, non animadverterent, potius de corrigendo loco, ut arbitror, quam de illo penitus, ut par erat, delendo, et e Lactantii scriptis extrudendo cogitaverunt; quo factum est, ut in aliquibus ita locus emendatus legatur, De patre, qui aliquando non defuit. Ego amovi totum adulterinum et subdititium.

Ad excogitandum providentissimus. Ita sancti Patres et sacra ipsa Scriptura interdum loquitur improprie, ac μεταφορικὼς, cum alioqui cogitatio in Deo nulla sit, ac proinde neque prudentia; neque enim more hominum discurrit, aut ratiocinatur: sed uno et simplici actu omnia intelligit, cognoscit, agit, ut 0922A docet S. Thom. I cont. Gent., cap. 57 et seqq. et pr. pr. quaest. 14, art. 7.

Antequam ordiretur hoc opus mundi. Post haec verba, in nonnullis impressis subsequebantur illa: Fecit in principio bonum et malum: id plane quid sit apertius explicabo, ne quis me ita loqui arbitretur, ut poetae solent, qui res incorporales quibusdam figuris quasi visibilibus comprehendunt. Cum praeter ipsum nihil adhuc esset, quoniam pleni, etc. Quae tota periodus abest a B. T. ab undecim Vaticanis aliisque mss. plurimis, Florentiana item, Plantiniana, et caeteris melioribus editionibus: idcirco a Manichaeis suppositam quis asserebat. Diabolum natura, et a principio malum a Deo factum, atque etiam ipsi Lactantio, ut mox videbimus, repugnantem fidenter rejeci.

Tanquam rivus oriretur, etc. Saepe Patres, ut emanationem illam Filii a Patre, nec lingua ulla effabilem, neque intellectione comprehensibilem aliquo modo designent, uti solent hac similitudine fontis et rivi; sicut hoc loco Lactantius; item solis et radii, ut eod. 0922B cap. 29 Tertullian. adversus Prax. et cap. 21 Apologet., et Cyprian. sive ille Ruffinus super symbol. Apost. Sic et Paulus Hebraeor. primo, ἀπαύγασμα τῆς δόξης αὐτοῦ, splendor gloriae ejus; non ut quicquam filii aequalitati cum Patre detrahatur: sed quia, ut docent theologi, Deus pater est origo, et principium divinitatis, plenitudinemque Deitatis in primo signo originis dicitur possidere, quippe quia per se illam habet: filius autem in secundo signo; nam a patre per generationem sibi communicatam eamdem numero essentiam accipit, ac proinde nihil detrahitur aequalitati.

Similem sui. Similitudine in natura. Ideo enim processio Verbi in divinis habet rationem generationis, quia procedit per modum intelligibilis actionis, quae est operatio vitae, et a principio conjuncto, et secundum rationem similitudinis, non cujuscumque, sed in natura. Nam conceptio intellectus est similitudo rei intellectae, et in eadem natura existens, quia in Deo est intelligere, et esse; unde processio Verbi in divinis verissime, et propriissime dicitur 0922C generatio, et ipsum Verbum verissime et propriissime filius, ut docet S. Thom. pr. pr. quaest. 27, art. 2, qua de re plura dixi ad cap. 8 libri IV.

Spiritum. Quod hic, et lib. IV, cap. 6, 8, 9, 18 et alibi forte Lactantius Dei filium Dei spiritum appellet, insimulatur erroris a S. Hieronymo in epistola ad Pammach. et Ocean. de Error. Orig. quasi non recte senserit de persona Spiritus Sancti. Verum (de tanto Patre petita venia) non absurda est haec locutio, neque solum Lactantio, sed Tertulliano, Cypriano, caeteris usitata, ut Dei Filium Dei spiritum appellarint, eo quidem sensu, quo Deus spiritus vocatur Joan. III et prima Joannis cap. IV, ut notat S. Thom. pr. pr. quaest. 36, art. I. Ita igitur est intelligendus, et Tertullianus Apologet. cap. 21, de Orat. c. 1 adversus Marc. lib. I, cap. 19, lib. III, cap. 6 et 16, lib. IV, cap. 21, adversus Prax. cap. 26; Cyprianus de Vanit. Idolor. num. 71, secundum unam lectionem, quam ibi notat Pamelius, item auctor 0922D libri de montibus Sina et Sion, inter opera Cypriani.

Quomodo autem id voluerit, in quarto libro docere conabimur. Ita legunt duodecim Vaticani, et duo codices Sancti Salvat. Bonon. T. P. Plantiniani, et Florentiniani, aliique meliores tam mss. quam excusi, pro eo quod prave legitur in Aldinis: Quomodo autem id fecerit, cum solus esset, in quarto docere, etc. Neque enim Filius Dei factus est, sed ab aeterno genitus a patre, qui proinde nunquam extitit solus, ut dixi lib. I, cap. 7.

Deinde fecit alterum, etc. De supremo Angelo loquitur, quem conditum ait ante mundum hunc fuisse; dixit enim paulo supra, antequam ordiretur hoc opus mundi: at vero de caeterorum angelorum creatione nihil hic habet Lactantius. Porro de tempore creationis eorum tria placita reperiuntur. Nam Gennadius et Acacius putaverunt, Angelos post mundum corporeum conditos: quae quidem opinio nullius 0923A est momenti. Alii putant multis ante hunc mundum saeculis angelos conditos fuisse, Origenes primo Princip. in principio, et Homil. quart. in Esai. Gregor. Nazianz. homil. de Nativit. Dom. quem refert S. Thom. pr. pr. quaest. 61, art. 3; Basil. Homil. I. in Hexaemer.; Damasc. II de fid. Orth. cap. 3, et Graecorum alii multi; etiam ex latinis Hilar. XII de Trinit. et contr. Auxent., Ambros. I in Hexaemer. cap. 5, et Praefat. in I Psalm. Isidor. I, de Summo bono, Hieronym. ad I cap. Epist. ad Tit., Cassianus qui Collation. 8, cap. 7, scribit, neminem fidelium ea de re dubitare posse, et Beda in lib. quaest. separ. quaest. 9. Quam opinionem hodie errorem in fide continere, asseruerunt quidam docti viri e schola S. Thomae, videlicet Ferrarien. in Commentario ad Sum. cont. Gent. lib. II, cap. 83, Magister Cano, et Soto major: alii vero ut Cajetanus in pr. pr. quaest. 61, art. 3, Sixt. Senen. lib. V Biblioth. annot. 5, et ipsemet S. Thom. d. art. 3, negant eam esse errorem in fide tam multis ac magnis Patribus comprobatam, 0923B praesertim Gregorio Nazianzeno, cujus scriptis (ut ibidem inquit S. Thom.) nemo unquam ausus est calumniam inferre. Sed et S. August. lib. II Civit. c. 32 nihil asserere ait contra fidem eum, qui dicat, angelos ante hunc mundum visibilem creatos, modo non dicat, ab aeterno conditos; et fere idem ait Theodoret, quaest. 3, super Genes. Dicimus nos veriorem sententiam secuti, non solum supremum Angelum (quod hic negat Lactantius), sed etiam caeteros angelos, qui cum supremo angelo simul omnes creati fuere, quod subticet Lactantius, negat Beda 9, quaest. separ. docet Bonaventura in II dist. 2, art. 2, quaest. 3, et eadem dist. 2, art. 4, quaest. 1, et alii, simul omnes cum hoc mundo creatos fuisse: Epiphan. cont. haeres. lib. II, haeres. 65, Theodoret. d. quaest. 3. S. August. II Civit., XII Confess. IV, sup. Gen. ad litter. Gregorius Magnus XXXII Moral. cap. 20, 24 et 25, Bed., Rupert., Ilug., Magist. sententiar. et omnes Theologi in 2 dist. 2, S. Thom. pr. pr. quaest. 61, art. 3. Contrariam sententiam 0923C si non errorem in fide continere, at quidem certe hoc tempore temerariam esse, nec satis consonam doctrinis Ecclesiae, et testimoniis Sacrarum Scripturarum putamus et pugnare videtur adversus eam concilium Lateranense, quod refertur in capit. Firmiter, de Summ. Trinit. et fid. Cath.

Indoles divinae stirpis, etc. Non quia primus angelus, de quo loquitur, natura Dei filius fuerit: sed improprie, et abusive haec verba sunt accipienda, sicut cum dicimus Deum angelorum vel hominum patrem, angelos aut homines Dei filios, ut dixi supra, lib. I, c. 7, not.

Suapte invidia. Lactantius peccatum supremi angeli fuisse ait peccatum invidiae, quod intelligendum est non primo, sed consequenter; nam primo ab eo peccatum fuit peccato superbiae, Basil. homil. Quod Deus non est auct. mal., Chrysost. homil. de Adam., Ambros. in Psalm. XXXVI: Vidi impium, etc. et in Psalm. CXVIII, Increpasti superbos, S. Aug. XII Civit., c. 16, et l. XIV, cap. 13, Hieronym, super Esai., cap. 14, Gregor. 0923D lib. XXXIV Moral., cap. 14, Anselm. de cas. diabol. cap. 4, Doctores omnes in 2 sent. dist. 5 et 6, Alexander Alens. II, pr. quaest. 109, memb. 2, S. Thom. pr. pr. quaest. 63, art. 2 et 3; quae quidem assertio ita fulta est omnium quoque aliorum sanctorum atque theologorum testimoniis, ut oppositam aliqui dixerint, non solum valde temerariam, sed etiam erroneam. Consequenter vero peccasse peccato invidiae dicitur; nam cum affectaverit excellentiam quamdam singularem, quae singularitas per alterius excellentiam cessat, ideo peccatum superbiae mox consecutum fuit peccatum invidiae, S. Thom. in II dist. 5, art. 2, et pr. pr. quaest. 63, art. 2.

Et ex bono ad malum transcendit. Sic paulo infra: Hunc ergo ex bono per se malum effectum, etc. Tendit hoc adversus Manichaeos et Priscillianistas, qui diabolum natura malum a principio conditum fuisse contendunt.

0924A Invidit enim illi antecessori suo, etc. Dixi non primo, sed consequenter peccatum a diabolo fuisse peccato invidiae. Idcirco quaerunt theologi, cujusnam respectu fuerit ille invidia motus. Lactantius putasse videtur, diaboli invidiam insurrexisse contra unum divinorum suppositorum, nempe contra Dei Filium. S. Thom. pr. pr. quaest. 63, art. 2, ait, post peccatum superbiae consecutum esse in angelo peccante malum invidiae, quatenus de bono hominis doluit, et etiam de excellentia divina, quatenus et Deus contra voluntatem ipsius diaboli usurus erat in gloriam divinam; cognitum enim ab angelo per fidem incarnationis mysterium ab initio suae creationis quoad substantiam ipsius mysterii, licet non quoad particulares ipsius rationes, et circumstantias quasdam, ut S. Thom. docet in II, dist. 11, art. 3. De hac quaest. vid. Dd. in commentariis, ac magistr. lib. II, dist. 5, et S. Thom. quaest. 63, art. 2, Alens. II, pr. quaest. 109, memb. 9, Gulielm. Parisien. lib. II de Univers. Cassian. collat. 8, cap. 8 et seqq.

0924B Qui Deo Patri perseverando cum probatus, tum etiam carus est. Perseverando cum probatus; hoc ego nequaquam probem. Nam perseverandi verbum in suo formali conceptu dicere videtur continuationem quidem actionis, sed cum quadam facultate deficiendi: ideo a Lactantio prolata sunt, quae Dei unigenito convenire non possunt; is enim cum Deus sit, et unum cum Patre, eique per omnia secundum divinitatem coaequalis, et consubstantialis, ut ipsemet ubique fatetur Lactantius, utique natura bonus est, nec a bono deficere potest.

Graeci διάβολον appellant, nos criminatorem, etc. De hujus nominis significatione, et cur ita humani generis hostis appelletur, vide Tertullianum adversus Marcion., Basil. epistola ad Neocaesarien., Suidam in Σατάν et in Συκοφαντεῖν, atque Isidorum lib. VIII Origin. cap. 11.

Ad Deum deferat. Post haec verba, in Aldinis excusis illa statim oratio subtexitur, notata et inclusa tamen 0924C asteriscis, ut ex eo suspectam fuisse facile appareat; videlicet: Cur autem justus Deus talem voluerit esse, quantum sensus nostri mediocritas poterit, explanare conabor. Fabricaturus Deus hunc mundum, qui constaret ex rebus inter se contrariis atque discordibus, constituit ante diversa, fecitque ante omnia duos fontes rerum sibi adversantium, inter seque pugnantium, illos videlicet duos spiritus, rectum atque pravum, quorum alter est Deo tanquam dextera, alter tanquam sinistra, ut in eorum essent potestate contraria illa, quorum mistura et temperatione mundus, et quae in eo sunt, universa constarent. Item facturus hominem, cui virtutem ad vivendum proponeret, per quam immortalitatem assequeretur, bonum et malum fecit, ut posset esse virtus, quae nisi malis agitetur, aut vim suam perdet, aut omnino non erit. Nam ut opulentia bonum videatur, acerbitas egestatis facit, et gratiam lucis commendat obscuritas tenebrarum: valetudinis et sanitatis voluptas ex morbo ac dolore cognoscitur. Ita bonum sine malo in hac vita esse non potest. Et 0924D utrumque licet contrarium sit, tamen ita cohaeret, ut alterum si tollas, utrumque sustuleris; nam neque bonum comprehendi ac percipi potest sine declinatione ac fuga mali, nec malum caveri ac vinci sine auxilio comprehensi ac percepti boni. Necesse igitur fuerat et malum fieri, ut bonum fieret. Et quoniam fas non erat, ut a Deo proficisceretur malum; neque enim contra se ipse faciet, illum constituit malorum inventorem: quem cum faceret, dedit illi ad mala excogitanda ingenium et astutiam, ut in eo esset et voluntas prava, et perfecta nequitia; et ab eo contraria virtutibus suis voluit oriri, eumque secum contendere, utrumne ipse plus bonorum daret, an ille plus malorum. Sed rursus quoniam Deo summo repugnari non potest, bonorum suorum potestatem illi victori assignavit, quem supra bonum ac perfectum esse diximus. Ita duos ad certamen composuit et instruxit: sed eorum alterum dilexit, ut bonum filium, alterum abdicavit, ut malum. Postea 0925A autem multos genuit alios operum suorum ministros, quos Graeci ἀγγέλους nominant; et illos unius, sed repugnantis naturae, qualis duorum. Sed pars illa corruptibilis non utique statim corrupta est in ortus sui principio: sed post compositum ordinatumque mundum, sicut mox docebimus, a substantiae coelestis vigore perversa voluntate descivit. Caeterum in principio pares universi aequa conditione apud Deum fuere, et idcirco angeli omnes, quorum principes erant illi duo. Cum autem Deus ex his duobus alterum bono praeposuisset, alterum malo, exorsus est fabricam mundi, omnibus his, quos creaverat, ministrantibus, et per certa officia dispositis. Haec oratio multos continet errores. Nam primo hic clarius ac luculentius, quam unquam alibi in Lactantio, adstruitur dogma de duobus principiis, de quo dixi inferius cap. 10. Deinde parum magnifice ac decenter de Dei Filio loquitur, cui Luciferum pene parem constituit, ut ab aliquo Ariano id totum confictum esse liquido appareat. Non cum Lucifero, sed post eum caeteros angelos creatos ait; cujus contrarium docere 0925B S. Bonaventuram, et alios doctores in 2, dist. 2, paulo superius monui. Item non simul cum hoc mundo, sed ante ipsum omnes angelos genitos; cujus contrarium habere concilium Lateranen. et hodie docere cunctos doctores ibidem asserui. Item malos angelos non statim in ortus sui principio, sed longe postea, videlicet composito jam ordinatoque mundo peccavisse, de quo errore infra cap. 15. Denique angelos cum Deo instrumentaliter, sive ministerialiter ad mundi molitionem concurrisse, quod reprobant doctores omnes super primum cap. Geneseos. Lactantii non esse orationem, vehementer plerique suspicantur; et ego hic profecto Lactantianam phrasim minime agnosco. Habet eam quidem Aldina editio, sed, ut dixi, asteriscis notatam. In Florentina, Plantiniana, caeterisque melioribus castigationibus non fuit recepta; rationes affert Michael Thomasius in notis. Denique a duodecim Vaticanis, ab antiquissimo Bon. T. P. aliisque mss. plurimis abest; et 0925C ideo in textum nostrum eam ego quoque minime recipiendam putavi.

Illum primum et maximum filium. Cave putes Lactantium arbitrari angelos Dei filios natura esse, et ita vel ad Dei naturam illos extollere, filium Dei ad naturam angelorum dejicere. Lactantius unum Dei filium Jesum et cognovit, et docuit, ut inf. hoc lib. cap. 17, et lib. IV, c. 8, ipsumque Deum de Deo confitetur eodem c. 8 et c. 18 ejusdem lib. IV: Quid, inquit, de hujus crucis indignitate dicemus, in qua Deus a cultoribus Dei suspensus est, atque suffixus. Idem habet eodem lib. IV, c. 10, 13, 14 et 29. Item de lumine lumen eod. c. 29: Ille, inquit, tanquam sol, hic quasi radius a sole porrectus. Patri consubstantialem cap. eod.: Utrique, inquit, una substantia est, ejusdemque cum eo potestatis. Hoc eodem lib. cap. 17: Solus, inquit, habet rerum omnium cum Filio potestatem; et unum cum Patre, toto cap. eod. Et cap. 8 ejusdem lib. IV, citat illud Joannis, et confitetur: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, 0925D et Deus erat Verbum. In quo divinitas et coaeternitas Filii luculenter asseritur. Omnia denique per ipsum facta fuisse confirmat hoc loco, et lib. IV, cap. 6, in principio et fin. et cap. 8 in fin. Annon igitur hic sacrosanctae Nicaenae synodi contra Arium coactae confessionem agnoscis? Potius igitur ex Lactantio confoditur Arius, quam ut ei vel minimum assentiatur; sicuti sane temere nonnulli suspicantur eo, quia vocibus quibusdam alicubi utatur, quibus hodie catholicis uti fas non esset, quasque suis ego locis et annotavi superius, et inferius diligenter annotabo. Meminisse quidem oportuit, nondum eo tempore nascentis vel adolescentis Ecclesiae constitutum fuisse, quibus uti, quas cavere voces scriptores deberent; id quod postea crebrescentibus haeresibus constituere atque decernere fuit necesse, ne vel in locutionibus cum haereticis, qui ad impia sua dogmata insinuanda illis sunt abusi, ullo modo conveniamus. 0926A Cum ergo rectissimam de Dei Filio Lactantii sententiam teneamus, nemo sanus suspicari poterit angelos ab ipso deos censeri, qui deorum pluralitatem hoc toto opere tam magnis argumentorum molibus everterit. Capite quidem 17 hujus libri ait, multos in coelo spiritus angelorum esse, sed unum eorum parentem. et Dominum omnium Deum; et ibid. paulo infra: Neque, inquit, Angeli dici se deos patiuntur, aut volunt, quorum unum solumque officium est servire nutibus Dei, nec omnino quicquam, nisi jussu ejus facere. Et ibid. infra. Nec. inquit, est in Angelis quicquam nisi parendi necessitas. Sed et metui Deum ab Angelis, quippe qui ab ipso modo quodam ineffabili castigari possunt, affirmat lib. VII, cap. 21, ut prorsus a Dei Filii natura naturam angelorum infinito distare ex ipsomet Lactantio liqueat. Quocirca si quando filiorum Dei nomine angelos vocat, aequivoce, et μεταφορικῶς filiationis nomine utitur; nam nec Scriptura ipsa ab ejusmodi locutione interdum abstinet, ut initio lib. Job: Cum quadam die venissent filii 0926B Dei, etc. Et c. XXXVIII: Et jubilarent omnes dei. Ita enim uterque locus ex Hieronymi versione juxta Hebraicam veritatem legitur. Unde apparet Chrysostomum lapsum, qui utrobique secutus septuaginta interpretum editionem, pro Filii Dei, vertentium angeli Dei, Homil. 22 in Genes. asseruit angelos nunquam in Divina Scriptura filios Dei, immo neque filios appellari. Neque officit, quod Paulus ad Hebraeos pr. scribat: Cui dixit aliquando angelorum, Filius meus es tu? Ibi enim non negat Apostolus angelos dictos aliquando filios Dei ex gratia, sed ex natura duntaxat, quomodo solus Christus vere Dei Filius et appellatur et est. Sic etiam generationis vocabulum improprie quandoque Patribus, et Sacris Litteris usurpatum notavimus supra ad cap. 7, pr. lib. Cum igitur Lactantius hic et lib. IV, cap. 6, angelos censere Dei filiorum nomine videatur, respectu quidem Verbi, id est, unigeniti Filii Dei non univoce, sed aequivoce illo uti nomine putandus est.

0926C Eoque simul et consiliatore usus est, et artifice. Ex VIII. Proverb. quem locum citat lib. IV, cap. 6, et Ecclesiastici XXIV; quem locum refert eodem lib. cap. 8, in fin. ubi Scriptura de Sapientia et Verbo Dei loquitur cum Deo Patre ad mundi creationem concurrente.

Nec audiendi sunt poetae, etc. Longa hic suscipitur disputatio adversus eos, qui asserebant Deum in mundi molitione nihil aliud praestitisse, quam quod ex materia aeterna, increataque, sed rudi tamen, indigesta et confusa, res ipsas secreverit, digesserit, ordinarit. Hunc errorem ex haereticis habuit et vulgavit quidam Hermogenes, contra quem scripsit Tertullianus. Lactantius contendit etiam materiam primam a Deo creatam fuisse de nihilo, et ex ea postea digestum atque ordinatum a Deo ipso mundum. Ad finem quoque hujus capitis ait, hominem postremo factum fuisse, cum jam mundo caeterisque rebus manus summa esset imposita; idemque tradit lib. VII, cap. 14. Ex quibus apparet Lactantium sensisse, ut major pars sanctorum Patrum atque theologorum sensit, 0926D materiam primam tam ordine naturae, quam ordine temporis, sive durationis, ante omnem diem creatam fuisse, non omnino quidem informem, id est, quacumque forma carentem, sed forma completiva et distinctiva, quam illi Dominus per intervalla sex dierum naturalium, propriorum et successivorum, postea indidit prorsus eo modo, quo in libro generationis a Moyse traditur. Ita enim scripsit Dionysius lib. de Divin. nom. cap. 4, Sanctus Basilius, Ambrosius, et Bed. in Hexaemer., Chrysostom. in Joann., Greg. Magn. lib. XXXIII Moral., cap. 10, Rupert. I de Operib. Trinit. cap. 37, et lib. II, cap. 18, Hugo de Sanct. Vict. pr. de Sacram., Magister in 2 dist. 12, Alexand. Alens. 2, p. quaest. 47, Sanctus Bonaventura in 2, distinct. 12, art. 1, quaest. 2, Scot. in II dist. 14, quaest. 1, S. Thom. p. p. quaest. 66, artic. 1 et 4, quaest. de potent., art. 2. Quamvis contra putarint gravissimi quoque ac sanctissimi viri, nempe 0927A materiam in actualitate perfecta fuisse conditam, informitatemque ipsius praecessisse formationem non tempore, sed natura, ac proinde mundum uno temporis puncto, non autem per sex dierum intervalla conditum; diesque illos non fuisse veros dies, qui a Moyse recensentur, sed per metaphoram accipiendos et referendos ad cognitionem rerum creatarum a Deo mentibus inditam Angelorum: Philo Judaeus in lib. Allegoriar., Origen. 4, Periard. cap. 2, S. August. IV de Genes. ad litter. cap. 21 et seqq., Procop. Gazae, et Cajetanus in Genes. Quod autem attinet ad hanc disputationem a Lactantio susceptam adversus ponentes aeternitatem materiae, et Deo coaevam asserentes, videndi sunt Tertullianus adversus Hermog., Joann. Grammaticus in lib. contra Proclum de mundi aeternit., Euseb. de Praepar. lib. X, cap. 8, Gregorius Nyssen. de Homin. Opific., cap. 25, et lib. de Hist. sex dier.

Primum igitur non est probabile, etc. Excidisse putatur hic locus e III de Natura deorum.

0927B Mori. Ita leg. ex B. T. P. Florent. editione, et aliis, non ut in Aldina, more; Cicero enim erat, qui more Academicorum disputabat, cui mori concedendum aiebat Lactantius; et ita locum hunc refert etiam Sigon. in fragm.

Semper. Hanc dictionem, quae non habetur in quibusdam, addidi ex B. quoniam hic pro aeternitate materiae disputabatur.

Seneca omnium stoicorum acutissimus. Multus est Lactantius multis in locis in laudibus Senecae: jure quidem, ac meritissimo; paucis enim in ejus doctrina, vel demptis, vel additis, optimum habes christianum; et ut ait Lactantius lib. VI, cap. 24, potuit esse verus Dei cultor, si verae sapientiae ducem nactus esset. Franciscus Petrarch. in epistola ad Senecam ipsum, inter epistolas ad Vir. Illustr. veter. et in Apolog. cont. Gall. ad fin. refert scripsisse Plutarchum, se, cum in caeteris quibusque virtutibus ac disciplinis Latinos cum Graecis viris contendisset, quem illi ex 0927C Graecis in moralibus praeceptis ex aequo opponeret, habere neminem.

Ergo, inquit, Deum non laudabimus, etc. Habes consimilia ab eodem Seneca lib. IV de Benefic. cap. 7 et a Plin. lib. II, cap. 7, et lib. XXVII, initio cap. 3.

In eodem luto haesitas; versuram solvis. Apud Terent. haesitas, versuram solvis. Haesitare in eodem luto dicuntur, ut explicat auctor Adagiorum, qui sic implicantur negotio cuipiam, ut se nequeant extricare: a viatoribus translatum, qui simul atque in lutum inciderint, cum alterum pedem conantur educere, altero altius immerguntur. Rursus ut hunc extrahant, alter, quem eduxerant, denuo est infigendus. Versuram autem solvere illi dicuntur, ut explicat Budaeus ad l. vit. D. de pignorat. action. qui, ut syngrapham unam dissolvant, et una cautione se liberent, pecuniam mutuam majori foenore accipiunt. Ita igitur contingere ait Lactantius illis, qui rerum ortum naturae attribuunt, detrahunt Deo; nam a quo factum mundum negant, ab eodem plane factum, mutato duntaxat 0927D nomine, fatentur, cum reipsa nihil aliud sit natura, quam Deus. Sic etiam infra l. III, cap. 28.

Sole nondum instituto. Thomasius legit, ut in B., solo nondum instituto, quod magis cohaerere videantur sequentia de frugibus et animalibus, quae in solo versantur. Ego lectionem caeteris omnibus mss. et impressis receptam extuli. Caeterum de solo, sive terra Lactantius jam dixerat; et rationem Thomasii nihil habere momenti intelliget, qui textum inspexerit.

Itaque necesse fuit hominem postremo fieri. Vide alias pulcherrimas rationes apud Greg. lib. de Homin. Opif. cap. 2.