Caput XXIII.

1. Quid est autem quod poscis ut astruam, Si pater et Filius et Spiritus sanctus 0796 unus est Deus: cum hoc astruat voce clarissima Scriptura divina dicens, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est (Deut. VI, 4) ? Quod et vos utique audiretis, si Israel esse velletis, non carnaliter ut Judaei, sed spiritualiter ut Christiani. Qui enim non vult fideliter audire quod dictum est, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est; superest ut eum qui hoc dixit, credat esse mendacem. Si autem mendax ille non est, vox ista vera est: si vox ista vera est, quaestio ista finita est. Procul dubio quippe vos veritas cogit Patrem et Filium et Spiritum sanctum confiteri unum Dominum Deum. Sed Spiritum sanctum, cujus templum non manufactum, sed corpus est nostrum, cujus templum non ligna et lapides, sed membra sunt Christi, negatis Deum: de ipso Christo quid dicturi estis, quem Deum et Dominum confitemini? Respondete itaque nobis, utrum Pater et Filius unus sit Dominus Deus. Si enim non est unus, duo sunt: si duo sunt, mentitur qui dicit, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est; mentitur qui dicit, Videte quoniam ego sum Deus, et non est alius praeter me (Id. XXXII, 39) . Sed quia illum mentientem dicere non audetis, quare vos corrigere dubitatis, et venire vel redire ad catholicam fidem, quae Patrem et Filium et Spiritum sanctum non tres dominos deos, sed unum Dominum Deum credit, et audit clamantem populo suo, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est; et, Videte quoniam ego sum Dominus, et non est alius praeter me? Si te dicam surdum et caecum, qui nec audis ista, nec vides, contumeliosum sine dubio me putabis. Ecce non dico: expone nobis quomodo accipias, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est: utrum ibi sit intelligendus et Christus, an non sit. Si enim dixeris, Ibi est; confiteberis mecum Patrem et Filium unum esse Dominum Deum. Si autem responderis, Christum non esse ibi intelligendum, duos contra vocem divinam introducturus es dominos deos, quoniam non negas etiam Christum esse Dominum Deum. Similiter abs te quaero quomodo accipias, Videte quoniam ego sum Dominus, et non est alius praeter me. Ibi est et Christus, an non est? Si ibi est, profecto Pater et Filius unus est Dominus: si autem ibi non est, et tamen Dominus est; mentitur qui dicit, Non est alius praeter me. Est enim alius Dominus Filius, si non unus est Dominus Pater et Filius. Quantumlibet enim excellentius laudes Patrem, et infra eum deprimas Filium, id agis, ut aequales non sint, non ut duo non sint. Clama, quantum vis, Pater est major, Filius minor: respondetur tibi, Duo sunt tamen major et minor. Nec dictum est, Dominus Deus tuus major, Dominus unus est: sed dictum est, Dominus Deus tuus, Dominus unus est. Neque dictum est, Non est alius aequalis mihi: sed dictum est, Non est alius Dominus praeter me. Aut ergo confitere Patrem et Filium unum esse Dominum Deum, aut aperte nega Dominum Deum esse Christum, sicut aperte negas Dominum Deum esse Spiritum sanctum. Quod si feceris, istis quidem te divinis vocibus non urgebo; 0797 sed alia testimonia divina proferam, quibus te et in isto errore detestabiliorem convincam . Nunc autem et si negas Dominum Deum esse Spiritum sanctum, tamen ut istis Dei vocibus conteraris, satis est quod Christum Dominum Deum confiteris: qui si non est cum Patre unus Dominus Deus, duo domini dii nostri erunt, et falsae illae Dei voces erunt, Dominus Deus tuus, Dominus unus est; et, Non est alius praeter me. Sed quanto melius erunt vestra verba emendata, quam Dei verba mendacia?

2. Quaeris a me utrum, Judaico modo te horter profiteri unum Deum; an de subjectione Filii potius secundum quod fides habet Christiana, ostendatur unus esse Deus, cujus Filius noster est Deus. Ita hoc dicis, quasi Judaeorum sit vox, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est; aut, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me. Ipse Deus hoc dixit: agnosce, et tace; vel potius edissere quomodo verum dixerit, quem nullus nostrum audet affirmare mentitum. Edissere, inquam, quomodo verum sit, Dominus Deus tuus, Dominus unus est; si domini dii nostri, ut dicitis, duo sunt, unus major, alius minor: edissere quomodo verum sit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me. Quis enim hoc dixerit quaero, utrum Pater, an Filius. Si Pater dixit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me; non verum dixit, quia est alius Dominus Filius. Si Filius hoc dixit; nec ipse verum dixit, quia est alius Dominus Pater. Si autem hoc dixit Trinitas; profecto et verum dixit, et vos falsum dicere ostendit. Trinitas quippe secundum rectam fidem, id est, Pater et Filius et Spiritus sanctus, in cujus nomine baptizamur, et unus Dominus Deus noster est, et praeter ipsum alius non est. Ipse est enim Deus de quo dicit Apostolus: Nullus est Deus, nisi unus (I Cor. VIII, 4) . Nam si hoc de Patre acceperis dictum, non tibi erit Deus Christus, quia non potest solvi Scriptura, dicens, Nullus Deus, nisi unus: ut hic vobis taceam de Spiritu sancto, quem superius Dominum Deum ostendimus, vobis negantibus. Quapropter si Macedoniani haeretici essetis, qui de solo Spiritu sancto catholicae fidei consentire detrectant, Patrem vero et Filium duos quidem esse, id est, illum Patrem, illum Filium, et aequales esse, atque unius ejusdemque substantiae, nec tamen duos dominos deos, sed ambos simul unum Dominum Deum esse consentiunt: si ergo et vos saltem hactenus erraretis, non utique his divinis vocibus urgeremini. Patrem quippe et Filium assereretis unum Dominum Deum dixisse, Non est alius praeter me. Utinam non restaret agere vobiscum, nisi ut adjungeretis Spiritum sanctum, et non dualitatem, sed Trinitatem diceretis unum Dominum Deum. Nunc vero cum sic asseritis Patrem Dominum Deum, et Filium Dominum Deum, ut simul ambos non dicatis unum Dominum Deum, sed duos, majorem unum, minorem alterum; prorsus confodimini gladio veritatis dicentis, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est: qui clamat, Ego sum Dominus, et non est alius praeter 0798 me. Neque enim Deus Pater sic vellet Israelitas a cultu deorum revocare multorum atque falsorum, ut eis de uno Deo ac Domino mentiretur, et diceret non esse praeter se alium Dominum, cum sciret Deum et Dominum esse suum Filium. Absit ut veritas et veritatis Pater mendacio deciperet populum suum: haereticorum sit haec, non catholicorum tam horrenda et detestanda blasphemia. Prorsus Deus verum dicit, cum dicit, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est: quia Pater et Filius et Spiritus sanctus, non tres dii, sed unus Deus; nec tres domini, sed unus Dominus est. Prorsus verum dicit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me; quia non hoc Pater tantum, sed ipsa Trinitas dicit: hic est Dominus unus, et non alius praeter ipsum. Nam si Pater diceret, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me; negaret utique Dominum esse unigenitum Filium. Et quis nostrum auderet eum Dominum confiteri, contradicente Patre atque dicente, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me? Ac per hoc secundum rectam fidem, non Patris, sed Trinitatis haec vox est: et Patris ergo, et Filii, et Spiritus sancti. Obticescant igitur linguae ignorantium veritatem: haec Trinitas Deus unus est. De hoc uno Deo dicitur, Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est. Hic Deus unus dicit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me. Subjectus est quidem Patri filius secundum formam hominis: non tamen sunt duo dii et duo domini secundum formam Dei; sed ambo cum Spiritu suo unus est Dominus.

3. Testimonia quae de Paulo apostolo protulisti, contra te loquuntur, et nescis. Dicit enim ille: Gratia vobis et pax a Deo Patre nostro et Domino Jesu Christo (Rom. I, 7; I Cor. I, 3; II Cor. I, 2; Galat. I, 3, et Ephes. I, 2) . Quomodo est autem Dominus Jesus Christus, si Pater dicit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me? Non ergo solius Patris, ut dixi, sed Trinitatis haec vox est. Adhibes alterum testimonium, et ipsum contra te ipsum, ubi ait Apostolus, Unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia, et nos in ipso, sicut tu locutus es: Apostolus autem, et nos per ipsum ait; non ait, in ipso. Sed hoc quid ad causam? Solent ista contingere ex memoria proferentibus testimonia, non ex codice illa legentibus: quod ad rem pertinet potius intuere. Ecce, dixit Apostolus, Unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum (I Cor. VIII, 6) . Omnino duas personas, unam Patris, alteram Filii, sine ulla confusione et sine ullo errore distinxit. Neque enim duo sunt dii patres, sed unus Deus Pater: nec duo sunt domini Jesu Christi, sed unus Dominus Jesus Christus. In illa quippe Trinitate quae Deus est, unus est Pater, non duo vel tres; et unus Filius, non duo vel tres; et unus amborum Spiritus, non duo vel tres: et ipse unus Pater utique Deus est, et ipse unus Filius etiam vobis fatentibus Deus est, et ipse amborum Spiritus etiam vobis negantibus Deus est. Sic et Dominum si quaeras, singulum quemque respondeo; sed simul 0799 omnes non tres dominos deos, sed unum Dominum Deum dico. Haec est fides nostra, quoniam haec fides est recta, quae fides etiam catholica nuncupatur. Tu autem qui huic fidei contradicis, quaeso te, expone nobis, etiam Jesus Christus quomodo sit Dominus, qui non Trinitatis, sed solius Patris esse asseris vocem, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me. Nempe turbaris; nempe quid respondeas non invenis, nisi quia tacere, quando convinceris, non vis. Si enim non Deus Trinitas, sed Pater tantum dixit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me: procul dubio negavit esse Dominum Filium; quoniam si Dominus est et Filius, falso dictum est, Non est alius Dominus praeter me. Non enim agitur de Domino, quales sunt homines domini hominum servorum, quos Apostolus secundum carnem dominos esse dicit (Ephes. VI, 5) : sed de Domino agitur, cui servitus illa debetur, quae graece λατρεία dicitur, secundum quam dictum est, Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Deut. VI, 13) . Qui Dominus Deus si non Trinitas, sed solus est Pater: prohibemur utique Domino Christo tali servitute servire, in eo quod audimus, Illi soli servies; si ita dictum est, ac si diceretur, Deo Patri soli servies. Qui profecto si solus, et non ipsa Trinitas dixit, Ego sum Dominus, et non est alius praeter me; negavit esse Filium Dominum talem, quali domino servitus illa debetur, qua nonnisi Deo cum vera religione servitur. Non enim dixit, Ego sum Dominus major aut melior, et non est tantus aut talis praeter me: sed volens sibi soli ea quae Domino Deo debetur servitute serviri, Ego sum, inquit, Dominus, et non est alius praeter me. Porro si vox ista, sicut catholica fides dicit, unius Dei est, quod est ipsa Trinitas; sine ulla dubitatione huic soli serviendum est ea servitute, quae nonnisi Domino Deo debetur, quia ipse est Dominus, et non est alius praeter ipsum.

4. Deinde quaero quomodo accipias quod dictum est, Unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum. Numquid non et ex Filio sunt omnia: quandoquidem ipse dicit, Quaecumque Pater facit, haec et Filius similiter facit (Joan. V, 19) ? Si autem ita distinguis, ut non sint per Patrem omnia, sed ex Patre; nec omnia sint ex Filio, sed per Filium: quis eorum tibi videtur esse ille de quo idem apostolus dicit, O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini? Aut quis consiliarius ejus fuit? Aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen (Rom. XI, 33-36) . Utrum Pater est intelligendus, an Filius? Deum namque prius nominavit, dicens: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! Postea vero eum Dominum appellavit, ubi ait: Quis enim cognovit sensum Domini? Sed hoc non habet controversiam: utrumque enim nomen etiam vos et Patri assignatis et Filio. Neque enim sic dicitis Deum Patrem, ut negetis esse Deum Filium; aut sic dicitis Deum Filium, ut negetis esse Deum Patrem. 0800 Quamvis in hoc apostolico testimonio quod adhibuisti, Deus dicatur Pater, Dominus Filius, id est, Unus Deus Pater, ex quo omnia; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia. Sed illud attende ubi dictum est. O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! Nam sive Pater sit iste, sive Filius, ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia. Quomodo ergo ex Patre omnia, non ex Filio; et per Filium omnia, non per Patrem: quandoquidem quemlibet eorum Apostolus voluerit hoc loco intelligi, Ex ipso, inquit, et per ipsum, et in ipso sunt omnia? Si ergo sive de Patre sive de Filio, verissime tamen dicitur, quod ex ipso et per ipsum, et in ipso sunt omnia; sine dubio Patris et Filii demonstratur aequalitas. Si autem quoniam non nominavit Patrem et Filium et Spiritum sanctum, sed Deum et Dominum, quod et ipsa Trinitas dici potest, singula horum trium referri ad singulos voluit: ex ipso dicens, propter Patrem; et per ipsum, propter Filium; in ipso, propter Spiritum sanctum: cur hanc Trinitatem unum Dominum Deum non vultis agnoscere? Quandoquidem non ait, Ex ipsis, et per ipsos, et in ipsis; sed ait, ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: nec ait, Ipsis gloria; sed, ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen.

5. Falleris sane, qui putas de Patre solo esse dictum, Nemo bonus, nisi unus Deus. Si enim dixisset, Nemo bonus, nisi unus Pater; nec sic exclusum Filium et Spiritum sanctum ab ista unitate bonitatis voluisset intelligi: quia et illud quod simili locutione dictum est, quam supra commemoravi, Ea quae Dei sunt, nemo scit, nisi Spiritus Dei (I Cor. II, 11) : non excludit ab hac scientia Filium Dei. Quanto ergo nobis latitudo intelligentiae magis patet, quia non dixit, Nemo bonus, nisi unus Pater; sed, Nemo bonus, nisi unus Deus; quod est ipsa Trinitas. Quaerebat quippe ille cui hoc respondit Jesus, non bonum qualecumque, sed bonum quo fieret beatus; imo ipsam beatitudinem veram, id est, vitam desiderabat aeternam: et interpellaverat tanquam hominem Christum, nesciens eum esse etiam Deum. Dixerat enim: Magister bone, quid faciam, ut vitam aeternam consequar? Tunc ait ille: Quid me dicis bonum? Nemo bonus, nisi unus Deus (Marc. X, 17, 18) . Vel, sicut legitur apud alium evangelistam, quod tantumdem valet, Nemo bonus, nisi solus Deus (Luc. XVIII, 19) . Tanquam diceret: Recte me appellabis bonum, si me noveris Deum. Nam quando me nihil aliud quam hominem putas, quid me dicis bonum? Non te facit bonum nec beatum, nisi bonum immutabile quod solus est Deus. Nam bonus angelus, bonus homo, bona caetera creatura: haec non ita bona sunt, ut ea quisquis adeptus fuerit, sit beatus; nec ulla est beata vita, si non sit aeterna. Quomodo autem non est tale bonum Dei Filius verus, cum sit verus Deus et vita aeterna, ad quam cupiebat ille qui interrogaverat pervenire?

6. Proinde cum ego asseram, Nemo bonus, nisi unus et solus Deus, de ipsa Trinitate dictum esse, qui Deus unus et solus est; tu autem asseras de solo Deo Patre dictum esse, quia ipse de nullo alio Deus, de nullo 0801 alio bonus est; Filius autem de Patre Deus, de Patre magnus et bonus est: diligenter attende quis nostrum bene sentiat de Deo Patre et de Deo Filio; utrum ego qui dico, Deus quidem Pater, non de alio Deo Deus est, Deus autem Filius de Patre Deo Deus est, sed tantus iste de illo, quantus ille de nullo; et bonus Pater non de alio bono bonus est, Filius vero de Patre bono bonus est, sed tam bonus hic de illo, quam bonus ille de nullo: an tu qui propterea dicis solum esse Patrem Deum bonum, quia nec Deus est de alio Deo, nec bonus de alio bono; Filium vero ideo Patri non esse coaequandum, quia de illo Deus est, de illo bonus est? In qua sententia utrumque blasphemas: et Patrem scilicet, quia non tantum genuit quantus est ipse, nec talem qualis est ipse; et Filium, quia talis tantusque nasci non meruit, qualis quantusque est ille qui genuit. Denique ista ipsa duo de quibus agimus, hoc est, deitas et bonitas, quoniam dictum est, Nemo bonus, nisi unus Deus, in hac tua opinione deficiunt. Tantum enim quantus est ipse, et talem qualis est ipse, si non potuit gignere, quomodo Deus est? si noluit, quomodo bonus est?

7. Pater, inquis, fons bonitatis est, qui quod est bonus a nemine accepit. Numquid ideo minus bonus est Filius, quoniam quod bonus est, ab eo Patre accepit, qui nascenti Filio tantam bonitatem quantacumque illi est, quia Deus est, dare potuit; et dedit, quia bonus invidere non potuit? Nam si minus bonitatis, quam quod ipse habet unico dedit, minus bonus est et ipse quam debuit: quod sentire dementiae est. Ergo quantum ipse habet bonitatis, tantum Filio dedit . Et quia natura est, non gratia Filius, nascenti, non indigenti dedit; et plenus plenum, fons bonitatis fontem genuit bonitatis. Ac per hoc nec auxit in se hic quod accepit, nec minuit in se ille qui dedit : quia non habet immutabilitas unde deficiat, non habet plenitudo quo crescat. Quid est autem ipsa bonitas, nisi vita vivificans? Proinde quia fons fontem genuit, sicut Pater suscitat mortuos et vivificat, sic et Filius quos vult vivificat (Joan. V, 21) . Hoc ipse Filius dixit, non ego. Unde merito Deo Patri dicitur, Quoniam apud te est fons vitae. Quis est autem iste fons vitae apud Patrem, nisi de quo dicitur, In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; hoc erat in principio apud Deum: de quo etiam paulo post dictum est, Et vita erat lux hominum (Id. I, 1, 2, 4) ? Haec vita fons vitae est, et lux ista lux lucis est. Unde cum dictum esset, Apud te est fons vitae; continuo subjunctum est, In lumine tuo videbimus lumen (Psal. XXXV, 10) , hoc est, in Filio tuo Spiritum sanctum; quem tu quoque esse illuminatorem in Collationis nostrae prima parte professus es. Fons ergo de fonte, Filius de Patre, et simul ambo fons unus: lux de luce, Filius de Patre, et simul ambo lux una: sicut Deus de Deo, et simul ambo utique Deus unus: et hoc totum non sine Spiritu amborum. Ex hoc fonte bonitatis, ex hoc fonte 0802 vitae, ex hoc immutabili lumine, ex hac indeficiente plenitudine, id est, Patre, et Filio, et Spiritu sancto, uno Domino Deo solo, secundum mensuram fidei suae quicumque veraciter credunt, sumentes boni fiunt, vivificantur, illuminantur, implentur. Quibus tu unigenitum Filium, pace tua dixerim, nescio qua incredibili temeritate junxisti. Tua quippe ista sunt verba: Sive, inquis, Filius, sive qui per Filium sunt facti, de illo uno fonte bonitatis unusquisque secundum mensuram fidei suae assumpserunt ut essent boni. Ubi est ergo quod fueras ante confessus, illum natura Filium esse, non gratia ? Ecce contra sententiam tuam venis: ecce jam prodis nefarium secretum haeresis vestrae, quia unigenitum verum Dei Filium, verum Deum, non natura Filium, sed gratia profitemini. Si enim et ipse, sicut verba tua clamant, secundum mensuram fidei suae, ut bonus esset, assumpsit; gratia est ergo Filius, non natura: et fuit aliquando non bonus, et credendo factus est bonus; quia ut esset bonus, quemadmodum dicis, secundum mensuram fidei suae de illo qui Pater est, fonte bonitatis assumpsit. Legimus quidem quod Jesus proficiebat aetate et sapientia, et gratia Dei erat in illo (Luc. II, 52) : sed secundum formam hominis quam pro nobis accepit ex nobis, non secundum formam Dei, in qua non alienum arbitratus est esse aequalis Deo (Philipp. II, 6) . Verumtamen etiam in ipsa forma hominis legimus eum aetate et sapientia profecisse, non tamen ut ex non bono bonus fieret credendo meruisse. Neque nunc inter nos quaestio vertitur de natura filii hominis, in qua Dei Filius minor est Patre: sed de natura Filii Dei, in qua, ut nos dicimus, vos negatis, aequalis est Patri: quia Filius verus, Filius unicus, Filius de vero Deo verus Deus, in nullo degeneravit a Patre. Proinde incomparabilem Patrem Filio, nec in Scripturis sanctis alicubi legere potuisti. Nec sana fide ipse dixisti immensum etiam Patrem; quoniam propterea dicis, ut Filium non pariter immensum, sed mensura existimes terminatum. Tecum habeto mensuram tuam, qua tuum falsum dominum metiaris, et de vero Domino mentiaris.