Praefatio Nicolai Lenglet Dufresnoy In Lactantium.

0057B I. Jamdudum expectant eruditi emendatiorem atque perfectiorem, quam antehac, Lactantianorum operum editionem. Hanc publici juris facimus, atque id curavimus, ut textus sit emendatissimus; notae vero non ad ostentationem, sed ad utilitatem referantur. Ne putes tamen, lector erudite, haec omnia soli meae curae deberi. In mentem equidem mihi anno 1707 venerat hanc operam in me suscipere, ut otium quod erat mihi a seriis negotiis, quibus detinebar insulis Flandrorum in aula Bavarico-Coloniensi, hoc studio exercerem; omnes fere Lactantii editiones congesseram, atque manuscriptos quosdam, tum in Belgio, tum antea Parisiis contuleram; notas item plurimas assiduo labore confectas et undique conquisitas in unum coacervaveram.

II. Sed quo tempore haec animo versabam, et manum 0057C admovebam, ut ad finem operis properarem, nunciatum mihi fuit, Joannem Baptistam le Brun Rothomagensem, Aureliae ad Ligerim tunc degentem, omne studium, laborem omnem Lactantio emendando intendere; tunc susceptum opus deposui, atque per interpositos amicos misi Joanni le Brun selectas decem editiones et amplius ex rarioribus quadraginta, quas summa cura collegeram. Hujus doctrina et diligentia mihi ex editis S. Paulini operibus, aliisque non indoctis lucubrationibus notae ac probatae erant.

0058B III. Verum, re infecta, anno 1731, abiit ad superos vir eruditus, atque quibusdam ab hinc annis ejus mihi commissa sunt scrinia, et creditae annotationes. Sed quantus me stupor incesserit vix enarrare fas est, cum viderim, editorem sane eruditum, improbo decem annorum labore in eo tantum desudasse, ut undique coacervaret, imo et corraderet varias lectiones manuscriptorum codicum et Lactantianarum editionum; omissis interim iis observationibus, vel historicis, vel criticis, quae ad auctoris mentem tum assequendam, tum explanandam essent necessariae. Hac inita ratione, numerum tantummodo editionum auxisset Joannes le Brun; sed antiquiorum non extinxisset desiderium, imo potius incendisset.

IV. Sed ad Lactantium ipsum nostra convertatur 0058C oratio. Certum est auctores inter Latinos id illi peculiare esse, ut quodammodo sit ad diversa munia paratus. Si etenim in scriptoribus ecclesiasticis secundum, aut tertium solummodo locum habet, procul dubio vir fuit primarius in re litteraria, propter variam ejus eruditionem, dignam homine litterato. Tanta quippe facundia, nitore tanto, tanta etiam gravitate de rebus maxime in religione necessariis sublime disputat atque disserit, ut nostris temporibus aeque gratus sit, ac prioribus Ecclesiae saeculis.

V. Quaerere vulgo solent, cur eruditus ac eloquentissimus scriptor suas ediderit Institutiones. Id porro causae fuit: sicut prudentes, et arbitri equitatis Institutiones juris civilis compositas vulgarunt, quibus dissidentium lites contentionesque sopirent, sic Divinas Institutiones eo potissimum publici juris 0059A fecit Lactantius, ut fidelibus uno quasi intuitu cuncta praesto essent argumenta; quibus gentilium errores revincerent, et assererent infractam religionis christianae veritatem (Lactant., Instit., lib. I, cap. 1, col. 116 nost. ed.) .

VI. Ejus quippe Institutiones, quae libris septem absolvuntur, eo procedunt ordine, ut tribus prioribus cultus deorum insanos retundat, tribus aliis fideles christianos ad veritatem instituat; nam, ut ait Lactantius ipse (lib. I, cap. 23, col. 232 nost. ed.) : «Primus sapientiae gradus est falsa intelligere, secundus vera cognoscere;» ultimo tandem libro de impiorum poenis et cruciatibus, piorum vero immortali praemio et beatitudine agit. Nec tamen credas, toto hoc in opere omnia momenta aeque valida esse; quaedam rationes quae nunc leviores et frigidae videntur, tunc 0059B graves erant atque firmae. Ita quandoque fit, tum ex ingenio, tum ex moribus hominum, ut diversa temporum curricula diversas etiam habeant disserendi rationes.

VII. Non diffitetur autem Lactantius, quin eamdem viam emensi jam fuerint quidam e nostris scriptoribus. Sed, ut ipse ait, Minucius Felix, qui veritatis idoneus assertor esse potuisset, non integram tamen nec omnino plenam in tuenda religione disputationem scripsit. In Tertuliano, idque merito, desiderat eloquii perspicuitatem et facilitatem; in Cypriano, quamvis eloquenti et ornato, quamvis in persuadendo potenti, non sat aptam in convincendis gentibus scriptionem notat. At non est culpandus Lactantius, quod septem libros a praeceptore Arnobio scriptos 0059C silentio praetermiserit. Arnobius enim non nisi, ut videtur anno Constantini XX, id est, aerae vulgaris 326 , christianam suscepit religionem quo tempore suas in ethnicam superstitionem edidit disputationes, sex plus minus annis post vulgatas a Lactantio suas Institutiones. Mirum igitur non est, si Lactantius christianorum, teste Eusebio Caesariensi, eruditissimus tam arduam in se susceperit operam; nec inulta voluerit esse convicia, quibus christianos consectati fuerant duo philosophi, sive ii sint Hierocles ac Porphyrius, sive quidam alii.

VIII. Hos porro libros quando scripserit Lactantius, 0060A non est usque adeo certum. In varias critici abierunt sententias. Putat Isaeus anno 302 elaboratos esse; sed hoc anno fideles christiani aliquantulum pace fruebantur, verum quo tempore edidit suas Institutiones persecutione exagitabatur Ecclesia. Existimant alii, anno 311; cardinalis Baronius, post annum 315; doctiores denique, multo post annum 318, forte anno 320 aut 321, editas fuisse sentiunt. Meum non est hic per multas sermonum ambages horum omnium agitare rationes, et argumenta utrinque allata curiosius conquirere. Sufficiat probatam, aut saltem probabiliorem exponere sententiam.

IX. Nicomediam Bithyniae ex Africa accitus fuerat, imperante Dioclesiano, Lactantius, ut ea in urbe litteras oratorias, id est, Romanum doceret eloquium; 0060B ibique mansit toto persecutionis tempore, quae decem et amplius annos in christianos saeviit. Ea vero finem non habuit, nisi medio mense junio anni 313. At Eusebius horum temporum scriptor diligentissimus admonet, ex Bithynia in Gallias profectum non fuisse Lactantium nisi anno 317. Verum Lactantius cum scripsit Institutionum libros, tunc in Bithynia non erat. «Ego, inquit, cum in Bithynia oratorias litteras accitus docerem, contigissetque ut eodem tempore Dei templum everteretur, duo extiterunt ibidem, qui jacenti veritati insultarent (libro V Institut., cap. 2) . Vidi ego, inquit, in Bithynia praesidem (libro V, c. 11) . Haec igitur jamdiu praeterierant; tunc ab ea Lactantius aberat provincia. Haec ergo scripsit post annum 317.

Attamen persecutiones memorantur in libris Institutionum: 0060C sed quaenam istae fuerint ex ipso videre est Lactantio. Eam non puto fuisse, quam desinente anno 302 meditabantur Diocletianus et Galerius; quaeque incoepit die februarii 23 anni 303, exitumque habuit die 13 junii anni 313. Tunc enim Nicomediae erat Lactantius; non igitur hanc eo loci appellat persecutionem. Clarius istud elucescit ex his Lactantii verbis (lib. VI, c. 17) : «Spectatae sunt spectanturque adhuc per orbem terrae poenae cultorum Dei, in quibus excruciandis nova et inusitata tormenta excogitata sunt. Nam de mortis generibus horret animus recordari, cum immanium bestiarum ultra ipsam mortem carnificina saevierit.» Equidem eo loci loquitur Lactantius de Diocletianea persecutione: sed ea tunc non saeviebat. Propius inspicias 0060D haec verba, «Spectatae sunt poenae; tormenta excogitata sunt; horret animus recordari; cum saevierit.» Numquid hae locutiones ad statum praesentem spectant? numquid e contrario ad praeteritum? Jam igitur haec omnia praeterierant, cum scripsit Lactantius. 0061A Itaque multo post annum 315. Verum post Ecclesiam restitutam nulla omnino alia fuit in christianos persecutio, nisi Liciniana, cujus initium in annum 320 rejiciendum est. Quis vero non videt de Licinio rem esse libro VI Institutionum, capite 6, ubi sic ait Lactantius: «Quidam probitate ficta viam sibi ad potentiam muniunt, faciuntque multa quae boni solent, eo quidem promptius, quod fallendi gratia faciunt; utinamque tam facile esset praestare, quam facile est simulare bonitatem! Sed ii cum esse coeperint propositi ac voti sui compotes, et summum potentiae gradum ceperint ( id est acceperint), tum vero simulatione deposita, mores suos detegunt, rapiuntque omnia, et violant, et vexant; eosque bonos ( id est christianos) quorum causam susceperant, insequuntur, 0061B et gradus per quos ascenderunt amputant, ne quis illos contra ipsos possit imitari.» Numquid non est hic ipse Licinius, qui, coelitus per quietem monente angelo ut praescripta precis norma exoraret a Deo summo victoriam, statim exoravit et impetravit. «Liciniani ergo,» inquit noster Lactantius, «scuta deponunt, galeas resolvunt, ad coelum manus tendunt, praeeuntibus praepositis, et post imperatorem (Licinium) precem dicunt. Illi oratione ter dicta, virtute jam pleni reponunt capitibus galeas, scuta tollunt, tubae canunt, signa procedunt (de Mortibus persecut., c. 46, tom. II) ; Liciniani, impetu facto, adversarios invadunt» (Ibid., c. 47) . Nonne hic idem ipse est Licinius, qui fecit multa quae boni solent, quique «de restituenda Ecclesia litteras proponi 0061C jussit . . . et verbo hortatus est, ut conventicula (christianorum) in statum pristinum redderentur?» (De Mort. persec., c. 48, initio et in fine.) Attamen insequitur eos ipsos bonos, quorum causam antea susceperat, rapitque omnia, et violat, et vexat.

Illa vero Liciniana persecutio in Oriente tantum saeviebat; occidentales enim imperii partes quae Constantino, eas ut regeret, obtingebant, data jamdudum et firmata pace fruebantur. Hinc Lactantius ipse summum imperatorem alloquens, ait: «Malis qui adhuc adversus justos in aliis terrarum partibus saeviunt, quanto serius, tanto vehementius idem Omnipotens mercedem sceleris exsolvet. (Libro I Instit., c. 1, col. 117, nost. ed.) . Hac igitur saeviente orientali persecutione suas scripsit, suas edidit Institutiones 0061D Lactantius, id est, anno forte 320 aut 321. At non dum exsolverat Deus Licinio mercedem sui sceleris.

Verum peroratio ad Constantinum posterioris videtur esse temporis, anni scilicet 324, cum soli huic principi pareret Romanum imperium, Licinio devicto et procul a republica remoto. «Te,» inquit Lactantius, «Providentia summae Divinitatis ad fastigium principale provexit, qui posses vera pietate aliorum male consulta rescindere, peccata corrigere, saluti hominum paterna clementia providere, ipsos denique malos a republica submovere, quos summa potestate dejectos ( quae verba neminem alium quam Licinium indicant in ordinem redactum) in manus tuas Deus tradidit ( quia Licinius bis a Constantino victus, cedere 0062A coactus est) ut esset omnibus clarum quae sit vera majestas. Illi enim qui ut impias religiones defenderent, coelestis ac singularis Dei cultum tollere voluerunt, profligati jacent,» (lib. VII Institut., cap. 26) : in exilium enim pulsus est Licinius anno 324, sed nondum, ut videtur, morti fuerat traditus, ob res novas quas in Oriente moliebatur, quod factum solummodo fuit anno 325. Hinc Lactantius eo loci veram Constantini pietatem laudat, quod et venia et vita perduelli et inimico concessis, eum etiam comiter convivio exceperit.

X. Qui possunt eruditi quidam de his ad Constantinum orationibus tamdiu satagere; utrum scilicet imperatori suas inscripserit Lactantius Institutiones? Hunc equidem principem ter quaterve appellat eo in 0062B opere. Has orationes non diffiteor saepe, quin et saepissime a mss. codicibus abesse, iisque antiquissimis, tum etiam ab editis quibusdam. Aliquae tamen leguntur in probatis codicibus, at non omnes. Facile controversiam dirimes, si duplicem conjicias factam fuisse a Lactantio Divinarum Institutionum editionem: unam tristibus Licinianae persecutionis temporibus, anno 320 aut 321, alterant post eumdem devictum atque in ordinem redactum, anno 324. Tunc Constantinus, parta victoria, «Malorum,» id est, Licinii et Martiniani, «male consulta rescidit.» Sed scriptorem se moderatiorem prudentemque praebuit eo loci Lactantius, non appellato nomine Licinii, proxima conjunctione cum imperatore conjuncti. Constantinus enim sororem Constantiam uxorem 0062C Lucinio tradiderat.

Quin etiam fatentur omnes has orationes, tam incupte libro I quam desinente septimo, plane Lactantianum sermonem redolere: qua de re disserimus iisdem in locis, collatis harum vocibus cum indubitatis Lactantii loquendi formulis. Sed unde fieri potest, ut saepe ex his orationibus una aut altera, non autem ultima legatur quibusdam in manuscriptis ? Id sane fuit factum propter diversa, ex quibus posteriores codices descripti sunt, exemplaria. Cum istas orationes Lactantius suis addidit Institutionibus, solus regebat Constantinus Romanum imperium. At si altera facta est Lactantio Divinarum Institutionum editio anno 324, potuit, verbi gratia, inter haereticos appellare Arianos (lib. IV Institut., c. 30) , quorum 0062D nomen in plurimis, iisque antiquis manuscriptis legitur. Jam enim Arius ab Alexandro episcopo Alexandria fuerat ejectus, et damnatus duabus in synodis, anhis videlicet 319 et 324.

XI. Quamvis gentiles certioribus saepissime coarguerit argumentis, quamvis religionem sincere et candide coluerit Lactantius, non diffiteor tamen, eum quibusdam obstrictum fuisse erroribus. Hos diverso animo unusquisque, prout affectus est reprehendit. Recte de Lactantio cum S. Hieronymo ( Epist. ad Paulinum) dicimus: «Utinam tam nostra confirmare 0063A potuisset, quam facile aliena destruxit! Sed non eo progredimur, ut eum cum Antonio Raudensi ex ordine Minorum, saeculi XV theologo, exagitemus, quasi ejus libri haeresibus et impietate undique referti sint. Mens mea non est in varias doctiorum incurrere reprehensiones, ne eadem in me dicteria inferantur, qualia expertus est Raudensis ille, quem non solum Adamus quidam, monachus Genuensis, notat vehementer ut insanum, verum etiam Franciscus Philelfus bonarum ille litterarum cultor assiduus. Sic enim Antonium Raudensem alloquitur (Philelfus, lib. V Epist., ad an. 1443) , propter male et insulse reprehensum ab eo tribus libris Lactantium: «Vellem equidem, Pater optime, ab omni istiusmodi scribendi genere te continuisses, neque cum insaniente 0063B Candido Decembre desipere ipse voluisses: id certe fuisset et ordinis, et dignitatis tuae. Quae enim per immortalem Deum fanatica ratio te commovit, ut perinde atque infesto quodam, atque inimico afflatus Spiritu, in virum illum doctissimum atque disertissimum tam insolenter, tam injuriose, tam impie invehereris, ut non res solum pene innumerabiles consulto male interpreteris, sed nomen etiam viri depravare studueris; utpote quem Lactensium pro Lactantio nomines? Nam de rebus ipsis quid loquar, quas vel pueris notas dum corrumpere laboras, te omnibus eruditis et gravissimis viris ridiculo praebes. Pudet me profecto ea in medium proferre, quae a te non inepte minus, quam perperam notata sunt atque reprehensa.» Nusquam vidi Antonii istius Raudensis 0063C erratorum Lactantii libros tres typis commissos: eorum in Bibliotheca Regia tria novimus exemplaria manu exarata; editae tantum fuerunt ex iis quaedam decerptae annotationes.

XII. Nimium etiam excrevit Josephi Isaei censura, qua in Lactantio reprehenduntur propositiones nonaginta quatuor, quarum tamen quaedam, ipso teste Isaeo, benigno sensu sunt interpretandae, quod aliquando fieri solet in vetustissimorum temporum scriptoribus ecclesiasticis. Libenter potius amplectimur Joannis Mariae Brasichelli annotationes censorias, quae moderati sunt theologi. Hujus animadversiones, etsi Lactantio, ubi opus erat, accomodaverimus, eas nihilominus infra sub uno quasi conspectu exhibemus.

XIII. Nec etiam Lactantio adjudices impia illa Manichaeorum 0064A dogmata, quae quandoque in quibusdam mss. ejus codicibus ac editis leguntur. Ea enim vix reperies in vetustis exemplaribus; aut saltem in margine quorumdam adscripta sunt, velut extranea et peregrina. At uno verbo, Manichaeis non adhaesisse Lactantium, ex silentio S. Hieronymi et S. Augustini aliorumque scriptorum manifestum est. In Manichaeorum grege nullus unquam eum annumeravit, quod procul dubio non omisissent, si ansam in eo reprehensionis dedisset Lactantius. Hae etenim impietates saepissime assutae textui Lactantiano non modo perturbant Scriptoris sermonem, verum etiam ejus doctrinae plane sunt contrariae, ut data occasione ostendimus.

XIV. Quamvis in explicanda Verbi divini generatione non erraverit Lactantius, minus tamen theologice 0064B locutus est: sed philosophorum loquendi modis utitur, quod interdum evenit iis auctoribus, qui ante Nicaenum scripserunt concilium, quo non doctrina tantum catholica dilucidius et planius quam antehac explicata est, verum etiam voces doctrinae christianae maxime consonae formatae sunt et constitutae. Caeterum verba quae ex capite 9 libri secundi Institutionum contra sensum Ecclesiae excerpta esse putantur, ea nec in antiquis leguntur exemplaribus, nec illis convenit cum doctrina Lactantii, qui Verbum, Dei Filium, ante saecula fuisse genitum pronuntiat (libro IV Instit., c. 6) , quod negabant Ariani. Hunc etiam «summo Patri similem» pronuntiat (lib. IV, c. 13, initio) : quin imo Isaias inquit (ibid.) Christum «et Deum fuisse et hominem testatur.» Sic porro ait cap. 0064C 19 libri VII: «Hic est enim liberator, et judex, et ultor, et Rex, et Deus, quem nos Christum vocamus.» Sed doctrinam catholicam, qualem eam reperias in Patribus ante-Nicaenis, atque in probatis illorum temporum scriptoribus ecclesiasticis, multis verbis praedicat auctor noster. «Cum dicimus, inquit, Deum Patrem et Deum Filium, non diversum dicimus, nec utrumque secernimus, quia nec Pater sine Filio esse potest, nec Filius a Patre secerni . . . Cum igitur et Pater Filium faciat, et Filius Patrem, una utrique mens, unus spiritus, una substantia est . . . Et Filius ac Pater qui unanimes incolunt mundum Deus unus, quia et unus est tamquam duo, et duo tamquam unus . . . Denique unum Deum esse tam Patrem quam Filium Isaias ostendit.» Haec omnia scriptoris sunt apprime 0064D catholici, atque tum a verbis, tum a mente Arianorum omnino aliena, iisque maxime contraria. Hi enim nusquam dixerunt Patrem et Filium «unius esse substantiae.» Verum tantam sibi Lactantius, tum ob singularem facundiam, tum ob variam multiplicemque eruditionem, conciliaverat apud antiquos auctoritatem, ut ejus scripta, tamquam sibi faverent, ex ingenio corruperint haeretici quidam, sive Manichaei, sive Ariani.

XV. At suspensus haereo propter S. Hieronymi auctoritatem. Sanctus enim Doctor ait (Epist. ad Pammach.) Lactantium, «errore Judaico in libris suis, maxime in epistolis ad Demetrianum, negare substantiam Spiritus sanctae» Verum hujus erroris ne vestigium 0065A quidem extat in Institutionum, aliisque ejus libris. Hinc cum eodem Hieronymo (lib. I in Epistol. ad Galat., c. 4) dicere nobis liceat: «Quis mihi interdicere potest ne legam Institutionum libros, quibus contra Gentes scripsit fortissime, quia superior sententia detestenda est?» Ita porro locutus est erravitque Lactantius «per imperitiam Scripturarum,» ait idem sanctus Doctor.

XVI. Nullus tamen diffitetur, in sententiam erroresque Millenariorum descendisse Lactantium. Existimavit enim, cum viris tunc apprime catholicis, Christum Dominum, vergente ad finem mundo, per mille annos cum justis hominibus in terra regnaturum. At jam a multo tempore sublatus est a Christiana religione hic error, cujus parens fuit vir quidam pius, Papias 0065B scilicet, episcopus Hierapoleos in Phrygia, ineunte saeculo secundo. Hunc autem, ex perperam intellecto Apocalypseos capite XX ortum, studiose comprobare nititur Lactantius, tum ex versibus Virgilianis, tum ex libris Sybillinis, qui medio eodem saeculo exarati creduntur, quique apud ipsum, atque alios scriptores ecclesiasticos, plurimum poterant. Sed illi non est venia deneganda, quam alii ob istud erratum acceperunt. Merito tamen et sapienter Gelasius papa, exeunte saeculo quinto, Lactantii opera una cum scriptis apocryphis annumerat, quod ea non poterant inoffensa omnino doctrina catholica perlegi a cunctis fidelibus.

Ne autem lectorem verba et auctoritas Lactantii decipiant, et inducant in ejus errores, non tantum in notis illos depellimus, sed etiam in hujus tomi primi praemonitis 0065C diligenter, ex variis auctoribus, admonemus.

XVII. Nihilominus doctissimi quique ejus libros summo in pretio habebant; atque mirum est, quot in orbe litterario Lactantianorum operum codices manuscripti reperiantur. In sola Parisiensi urbe triginta septem et amplius innotuerunt mihi: multo plures invenias in aliis Galliae nostrae bibliothecis; qui vero caeteras Europae regiones perlustraret, uberiorem sane segetem consequeretur. Vaticana duodecim, Regia Taurinensis bibliotheca novem exhibent. Quid ab Hispanicis, maxime Scorialensi, omnino eruditis nostratibus ignota, quamvis referta rarioribus mss., quid a Neapolitanis, Vindobonensi, Veneta, Ambrosiana, Florentina, Cassinensi, Siculis expectandum esset? Non omnes tamen aeque sunt antiqui et optimae notae. 0065D Nullus tamen est praetermittendus, quippe qui ex antiquiori descriptus sit exemplari. Hinc erudito lectori persuasum esse debet, quanti scriptorem elegantissimum fecerint majores nostri. Multos tamen reperias saeculis XIV et XV exaratos. Tunc temporis enim iterum ardere coeperunt, in Italia praesertim, studia litterarum; atque Lactantium non propter solum latini sermonis nitorem, sed propter variam ac minime vulgarem eruditionem curarunt ubique describi. In emendandis porro diligenter auctoribus antiquis, unus non sufficit manuscriptus codex, sed plures sunt adhibendi. Ille quidem veram lectionem profert: sed alius eam confirmat; nec sine plurium testimonio aliquid certi depromere licet. Attamen est modus 0066A quidam adhibendus, ne amanuensis erratum loco veri scriptorum sermonis suscipiatur.

Eorum qualemcumque pertexuimus indicem, addito, quantum in nobis fuit, scriptionis tempore, ne in censuram eruditorum incurreremus. Nec igitur sine ratione Gallaeus culpatur, merito Isaeus ipse improbatur, qui cum duodecim Vaticanos codices inspexerit, eorum tamen aetatem non indicavit. Recte ergo, quin imo et rectissime, Bunemannus ait (Praefationis suae Lactantianae editionis, pag. 7) : «Non dubito post Isaei tempora plures codices in Vaticanam ( Bibliothecam fuisse) illatos. Utinam, inquit, opitulante Eminentissimo Passioneo, praecipuo litterarum elegantiorum patrono, aliquis inde ad Lactantium illustrandum fructus etiam postliminio redundaret!»

0066B XVIII. Variae nunc brevi percurrendae sunt Lactantii editiones. Vix unus aut alter est scriptores inter profanos, ne dicam ecclesiasticos, quem saepius vel docti emendaverint, vel excuderint bibliopolae. Centies integer praelo subjectus est: ejus vero libri aliquod quindecies et amplius cum notis vulgati sunt. Atque ab ipsis typographiae incunabulis, ante annum primum saeculi decimi sexti, decies septies in lucem prodierunt: quod vix reperias in aliquo alio scriptore. Aliquando ter, saepius bis unoquoque anno diversis in urbibus publici juris fecerunt eum eruditi tum catholici, tum a cultu catholico Romano alieni. Itali, Galli, Germani, Hispani, Batavi, Angli hunc notis, quantum in iis fuit, illustrarunt. Attamen non aeque omnes sunt utiles: adhuc aliquid, non solum ut textus 0066C ab omnibus amanuensium mendis liber fieret, verum etiam ut apprime mentem auctoris assequeremur, desiderabant doctiores quique; fatenturque (Nicolaus le Nourry, e congregatione S. Mauri Benedictinus, in Apparatu ad Biblioth. Ss. Patr., t. II, col. 658) «nullam ex omnibus his editionibus esse omnino perfectam, omnibusque suis numeris et partibus expletam.» Equidem vetustissimae loco tantum sunt mss. codicum, quos repraesentant. Si enim exemplaria, ex quibus exprimuntur, truncata fuerunt et corrupta, procul dubio editum mancum est et imperfectum. Sic editio rarissima anni 1465 in multis deficit, quippe quae ab uno tantum codice, eoque imperfecto, fuerit deprompta. Graeca quandoque praetermissa sunt: saepius etiam absunt quidam versus et commata. 0066D Ita fere est de editis, quae vulgata sunt prioribus istis temporibus. Vix textus emendatus utcumque nobis suppetit ante Aldinas editiones ope et cura tum Baptistae Egnatii, tum Honorati Fasitellii. Verum ab eo tempore ad annum 1544, quo prodiit emendatior editio Coloniensis, vix ulla est, quae lectori possit satisfacere.

XIX. Sed ad Lactantium planius intelligendum, propter variam ejus doctrinam, necessariae sunt annotationes. Atque primus omnium Xystus Betuleius integras elaboravit, quae anno 1563, post ejus mortem, Basilleae vulgatae fuerunt. Erasmus quidem jam anno 1529, in librum de Opificio Dei annotatiunculas ediderat, sicut et Willichius anno 1542. 0067A Sed Betuleius vix mss. codicum rationem habuit. Ejus notae multo quam par est prolixiores, et ad eruditionis variae ostentationem, non ad legentium utilitatem sunt elaboratae. Michael Thomasius Taxaquetius melius aliquid molitus est: sed jejune admodum usus est duobus antiquissimis Bononiensibus exemplaribus et Vaticanis septem, quae viderat. Plane igitur et perfecte medicam manum omnibus Lactantiani textus vulneribus non adhibuit. Multo perfectior est Isaei emendatio, quae Caesenae in Italia vulgata fuit in anno 1646, ex Vaticanis duodecim codicibus expressa. Criticas non solum, sed etiam theologicas annotationes apposuit. Thysius paueas admodum, et nullius fere momenti notas textui Lactantiano aspersit; primusque mihi visus est auctorem 0067B nostrum corrupisse libri I, capite 15. Quam corruptelam amplexus est, atque longiori, quam par est, annotatione contra bonos mores ac veritatem evangelicam defendit Gallaeus, ut pro usura propugnaret; nec eam emendare sategerunt Sparkius et Walchius. Gallaeus ipse, anno 1660, emendatiorem ac nitidiorem juvenis molitus est Lactantii editionem, quam notis undique conquisitis, extraneis saepe, et ad controversias, theologicas spectantibus illustravit. Sparkius Gallaeo, etsi multo parcior, doctior tamen fuit. Cantabrigiensis editor fatetur, se iterum cudere Thomasianum textum. Cellarius quasdam, sed nec inutiles notas, nec indoctas adjunxit sat emendatae suae editioni. Joannes Georgius Walchius vix annos natus viginti in Lactantio emendando specimen acris judicii 0067C edidit atque doctrinae, qua nunc in patria illustrior habetur; mirorque in hac juvenili aetate opus senile non obiisse modo, sed et excogitasse. Christophorus Augustus Heumannus elegantem sane excudit, tum ob textus Lactantiani emendationem, quam tamen, ipso fatente, a Christophoro Cellario mutuatus est, tum ob suas notas, quae singulare in arte critica studium, accuratamque diligentiam exhibent. Multo plura tamen, quam debuisset, glossemata excogitat in Lactantium a viris parum litteratis inducta fuisse. Occurritne difficile aliquid, tunc subest illi cujusdam additamenti suspicio, aut etiam querela, verum saepissime falsa, utpote nullius fulta manuscripti codicis auctoritate? Tandem Joan. Ludolphus Bunemannus in edendo Lactantio palmam aliis omnibus 0067D praeripuit. Tanta enim variarum animadversionum ubertas, diversarum lectionum tam multiplex affluit copia, tam argutum judicii enitet acumen in hac sua editione, ut nullus ante illum eo usque progressus fuerit. Sat ipsi non fuit tot mss. codices, tam multas variasque conferre editiones; Scriptorem nostrum cum latinae linguae principibus aeque contulit, ut persuasum sit omnibus, Lactantium auctores inter ecclesiasticos dissertissimum fuisse. Hunc quippe ad quinquaginta duos mss. codices, vulgatosque quinquaginta quinque emendavit. Merito igitur magnam in Germania laudem ob emendatum Lactantium consecutus est vir eruditissimus. Miror tamen illum, adhibitis historicis annotationibus, ad optatam 0068A metam opus tam eximium non perduxisse; cum jam fortis, jam ingentis cursus emensus esset spatium. Nil factu erat facilius: minus procul dubio laboris fuisset ex antiquis ea colligere, quae apta sunt ad hunc auctorem explicandum; plus tamen scientiae, plus contulisset ingenii.

XX. Quid alii in edendo Lactantio praestiterint, diximus; quid jam in hac editione praestemus, nostrum est enarrare. Quanquam de auctore nostro optime sit meritus Joan. Bapt. le Brun, quaedam tamen ejus annotationibus addenda esse putavi. Vix mihi creditum est hujus editoris autographum Lactantianum, cum in mentem mihi venit, ut quas ipse notas congesseram olim, in unum cum variis lectionibus a Joanne le Brun collectis copularem atque jungerem. 0068B Hac ratione existimavi fieri posse, ut eruditorum omnium animadversiones haec novissima repraesentaret editio, atque cunctarum instar esse posset. Alias, non omnes tamen, verum selectas et utiliores conquisivi et elegi in Erasmo, Betuleio, Thomasio, Isaeo, Gallaeo, Sparkio, Cellario, Walchio et Heumanno. At Isaei editio cum raro venum eat, ejus tamen notae sint eruditae, et ad rationem theologicam saepius exaratae, integras eas adjungere visum est ad calcem prioris voluminis, ne desiderent aliquid lectores in hac ultima Lactantii editione, quae omnes alias uno quasi intuitu complectitur. Si ergo subjiciatur textui Lactantiano quaedam annotatio historica aut critica, ne dubites, ea est Lengletii: si vero subsint lectiones variae, eas, quibusdam tamen exceptis, 0068C Joanni le Brun adjudices. Haec est norma hujus curas ab alterius opera secernendi. Verum quae ad grammaticam, aliorumque scriptorum cum Lactantii verbis collationem spectant, vix attigimus. Si cui porro necessariae forent notae, vel potius disquisitiones in Lactantium theologicae, eas uberrime dabit Domnus Nicolaus le Nourry, e congregatione S. Mauri Benedictinus, tom. II Apparatus ad Bibliothecam Sanctorum Patrum, a columna 571 ad 1172.

XXI. Attamen quosdam manuscriptos codices, editionesque nonnullas a Joanne le Brun nusquam visas conquisivi. Codicem unum eximium, etsi quadringentorum tantum annorum, suppeditavit exquisitissima Bibliotheca Eminentissimi cardinalis de Rohan, nusquam a theologis, imo nec a litteratis omnibus sine 0068D laude nominandi. Codicem alium trecentorum et amplius annorum perhumaniter, ut solet, subministravit R. P. Domnus Ludovicus Lemerault, Regiae Sangermanensi Bibliothecae praefectus: collationes quorumdam Italicorum manuscriptorum a Latino Latinio factas, quae in ejus Bibliotheca non leguntur, aliasque etiam a Petro Ciacconio collectas ultro commodavit D. Claudius Prevotius canonicus regularis ex regalis abbatiae Genovefianae Bibliotheca desumptas. Duos codices ut ad me mitterentur benigne concessit insigne capitulum Cameracense, unum decimi vel undecimi, sed lacerum, alterum integrum decimi quinti tantum saeculi. Quintum tandem habuimus ex Bibliotheca patrum Capucinorum conventus sancti Honorati Parisiensis, 0069A ejusdem fere scriptionis ac est Sangermanensis codex, paulo tamen recentiorem. Manu exaratum codicem Lactantii librorum de Ira et de Opificio Dei quadringentorum circiter annorum habet Joan. le Beuf, Regiae Inscriptionum ac Litterarum Academiae socius. Hunc libenter utendum ad me misit, ex eoque aliqua decerpsimus. Manuscriptum quoddam Coloniense exhibet praeclara et emendata editio anni 1544. Ad septuaginta igitur quinque codices, quos enumerabat Joannes le Brun, additi sunt a me quinque, aut etiam sex alii.

Idem sit judicium de pluribus, iisque rarissimis editionibus, quas non viderat Joan. le Brun, ac praecipue de Sublacensi anni 1465, quae omnium princeps est et primaria, quin etiam et rarissima; hujus 0069B quippe quinque vix reperias exemplaria: unum Romae, in Barberina Bibliotheca; alterum in Mogontinensis ecclesiae archivio litterario; tertium in eximio musaeo viri clarissimi ac eruditi Claudii de Boze, utriusque Academiae, tum Gallicae, tum Regiae Inscriptionum socii, atque Regiorum Numismatum scriniis praepositi: quartum exemplar Tiguri extat, in Bibliotheca Carolina; quintum tandem in Bibliotheca Scholae Zwickaviensis (Cycneae) servatur. Hujus editionis variae lectiones sigillatim hic edentur. Contulimus praeterea hunc auctorem nostrum ad Parisiense editum anno 1513, quamvis caeteris minus emendatum. Sed magnopere attendimus editionibus Coloniensi anni 1544, Heumannianae anni 1736, atque aliis quibusdam, quas non inspexerat Joannes le Brun.

0069C Jam metam laboris attingebam, cum mihi nuntiatum fuit a magnae spei juvenibus, doctissimi viri Joan. Georgii Walchii filiis, cum me Parisiis invisere, virum aeque clarissimum ac eruditissimum, Jo. Ludolphum Bunemannum, novissimam anno 1739, vulgasse in Germania Lactantianorum operum editionem. Eam statim conquisivi, atque ex ea decerpsi non paucas annotationes, eas etiam, quae huic nostrae emendationi adversantur. Illasque praemisi textui Lactantiano in utroque hujusce editionis volumine.

XXII. Huc usque de Divinis tantum Institutionibus verba feci: alia tamen opuscula edidit Lactantius, quorum plura vel interierunt, vel alicubi delitescunt. Verum quo putantur ordine elaborata esse, non abs re erit inquirere. Quod ut rectius 0069D fiat, quid de scriptore illo dixerit S. Hieronymus (de Scriptorib. ecclesiasticis, cap. 80) , in medium est afferendum. «Firmianus, inquit, qui et Lactantius, Arnobii discipulus, sub Diocletiano principe accitus cum Fannio grammatico, cujus de Medicinalibus versu compositi extant libri, Nicomediae rhetoricam docuit, ac penuria discipulorum ob graecam civitatem, ad scribendum se contulit. Habemus ejus Symposium, quod adolescentulus in scholis scripsit Africae, et Ὁδοιπορικὸν de Africa usque Nicomediam, hexametris scriptum versibus, et alium librum qui inscribitur Grammaticus, et alium pulcherrimum de Ira Dei, et Institutionum Divinarum adversus Gentes libros septem, et Ἐπιτομὴν ejusdem operis in libro uno ἀκεφάλω, 0070A et ad Asclepiadem libros duos; de Persecutione librum unum; ad Probum Epistolarum libros quatuor; ad Severum Epistolarum libros duos; ad Demetrianum auditorem suum Epistolarum libros duos; ad eumdem de Opificio Dei, vel Formatione hominis librum unum. Hic extrema senectute magister Caesaris Crispi, filii Constantini, in Gallia fuit, qui postea a patre interfectus est.»

Ex his sancti Doctoris verbis, aliisque documentis elici, non certo quidem, sed non improbabili conjectura potest, tempus quo unumquemque librum ediderit Lactantius. Jam is extremam senectutem erat adeptus, cum in Gallias missus est a Constantino, ut Crispum filium litteris erudiret, quod factum est, juxta Eusebii Chronicon, circa annum 318. Hanc 0070B senectutem extremam conjicere licet fuisse ad annum circiter septuagesimum. Ab annis igitur 318 si dempseris septuaginta, supersunt 248, quo aerae christianae anno natus forsan est Lactantius noster.

At juxta Hieronymum, hic, cum esset adolescentulus in scholis Africae, scripsit Symposium anno, ut puto, 268. Hoc deperditum crediderunt eruditi. At non semel illud edidit sub nomine Lactantii Heumannus; nec multum abnuit Bunemannus. Attamen haec aenigmata Symposio cuidam a veteribus tribuuntur, ut apprime notat Albertus Frabicius in Bibliothecae Latinae supplemento p. 271. Nihilominus tamen illud iterum excudi curavi tomo II hujusce editionis. Istud autem Symposium, opus quidem juvenile, centum continet aenigmata versibus exarata, quae prius vulgata 0070C fuerant sub Symphosii vel Symposii, ignoti cujusdam poetae nomine: aliquae tamen editiones titulum praeferunt: Coelii Firmiani Symposii Poetae.

Elegantius vero est Carmen de Phoenice, quod acris aeque ac limati judicii vir, Nicolaus Heinsius, Lactantii foetum agnoscit et praedicat. Idem censet Petrus Lambecius in eruditissimis de Bibliotheca Caesareo-Vindobonensi Commentariis, l. II, cap. 8, p. 788. Ac doctiores quidam tum ante, tum post Lambecium, in eamdem loquuntur sententiam; atque multis in ms. sub Lactantii nomine legitur. Sic etiam habet codex Sangermanensis: «Ista carmina dicuntur esse Lactantii.» Quae si sint scriptoris hujus, illa circa annum 280 scripta sunt, cum jam in maturiorem aetatem adoleverat: nondum tamen Christo nomen dederat Lactantius. 0070D Ea etiam dedimus tomo secundo nostrae editionis.

At cum, Diocletiano imperante, ex Africa Nicomediam accitus fuerit Scriptor elegantissimus, ut rhetoricam doceret, atque Ὁδοιπορικὸν, id est itinerarium suum, hexametris versibus scripserit, mens mea est annum circiter 290 in Bithyniam advocatum hunc fuisse. Diocletianus enim non est imperio potitus, nisi anno 284. Peractis autem in Europa bellis quibusdam, Asiam repetiit anno 189, a quo, ut puto, petierunt Nicomedienses, ut ad se vir ille disertissimus accerseretur. Id vero a solo poterant Imperatore exorare atque impetrare. Eodem forte tempore Grammaticum scripsit Lactantius. Uterque autem liber non invenitur.

0071A Sed cum Christo fuerit postea mancipatus, veram in Asia suscepit religionem, forsan anno 295, septem vel octo annis antequam in Fideles fureret persecutio. Hac saeviente, scripsit Lactantius libellum eximium de Opificio Dei, circa annum 310, ad Demetrianum quondam auditorem suum, ut quem litteris nihil aliud quam linguam instruentibus erudierat, ipsi non deesset honestioris rei, meliorisque doctrinae praeceptor (De Opificio Dei, cap. 1) . Hunc librum ita philosophice scripsit Lactantius, ut ex eo tamen facile Christianus mandata coelestia hauriat. Obscurius nihilominus, ipso fatente (De Opificio Dei, cap. 20) , locutus est, quam decuit, idque pro rerum ac temporis necessitate, plura et meliora editurus, si indulgentia coelitus venerit. Quae verba procul 0071B dubio saevientem indicant persecutionem. Tunc autem meditabatur Lactantius grandius quoddam volumen contra philosophos, et de iis quae ad vitae beatae statum spectant (Ibid.) . Hic non obscure indicat Divinas Institutiones, quarum libri priores contra Philosophos scripti sunt, ultimus de Vita Beata disserit. Non igitur illas jam ediderat Lactantius, quod multo clarius elucet legentibus caput 20 libri de Opificio Dei.

Eodem forsan tempore scripsit ad Demetrianum ipsum Epistolarum duo volumina, quae, sicut et aliae ejus epistolae, interciderunt: quasdam tamen, desinente, saeculo XVI, viderat Hadrianus Junius in Egmundani monasterii Bibliotheca, ms. codicibus olim refertissima (Hadrian. Junius, in Bataviae Historia, in-4º 0071C Lugduni Batav. 1588, pag. 311) . At jam ab anno 1573 sublati erant hi duo libri, quos Junio abbas hujusce monasterii tunc ostenderat.

In eadem forte persecutione multas scripsit Lactantius Epistolas ad Asclepiadem. Huic sane cum elegantissimo scriptore nostro consuetudo intercesserat et familiaritas. Sicut enim Asclepiades, caeterum vix notus, sed aut Graecia, aut Asia oriundus, ut nomen indicat, ad Lactantium librum nuncupaverat de summa Dei Providentia (lib. VII Institut. Div., c. 4, in fine) ; vicissim ipsi duos libros Lactantius inscripsit. Verum hi utique perierunt.

Sedata Diocletianea persecutione, pace composita, christianis in integrum restitutis, Lactantius librum de Mortibus persecutorum scripsit, anno, ut videtur, 0071D 315. Idque non solum post pugnam ad Campum Serenum descriptam capite 47, qua superatus est a Licinio Maximinus, die primo maii anni 313, imo post edictum de restituenda Ecclesia, quod die decimo tertio junii proponi jussit Licinius, ut habetur cap. 48, verum etiam post mortem, qua Valeria anno 315 mulctata fuerat: quod legitur cap. 51. Hunc libellum de quo iterum dicemus initio alterius voluminis, ab annis mille deperditum, repertumque in Biblotheca Colbertina, primus anno 1679 edidit Stephanus Baluzius, mandante illustrissimo viro Joanne Baptista Colbert, regi a sanctioribus secretis, et summo aerarii administro. Singularis hujus in orbe christiano codicis, qui cum reliquis omnibus Colbertinis in Regiam 0072A venit Bibliothecam, copiam mihi fecit, insito quodam vel innato potius quo est in rem litterariam amore Claudius Sallier, Regiae Bibliothecae praefectus alter. Codicem hunc cum editis iterum conferendum esse duxi, et quaedam rursus (quod vix credas) a multis, iisque viris eruditis, praetermissa annotavi. Ita ut etiam expresserim in notis quae fuerint amanuensis errata. Ea enim saepissime doctioribus dant locum, novam ac utiliorem aut elegantiorem fingendi interpretationem. Sed ne aliquid deesset huic nostrae editioni, commentarios, quos in Ultrajectinam anni 1692 congesserat Paulus Bauldri, eos omnes, nullo dempto, recudi curavimus. Idque tanta fide ac diligentia, ut eorum etiam notationes censorias, quibus gravius quam decet in Doctrinam catholico-romanam 0072B incurrunt, non praetermiserim, addita nihilominus quadam, ubi opus est, animadversione, qua in annotatorem rejicitur error. Ad quid enim istae tam intempestivae excursiones, ubi de historia, non de rebus agitur theologicis? Hac ratione nostram in editionem ea omnia contulimus, quae prius undique sigillatim conquirere erat necesse, ut integra Lactantii opera, variosque in ea commentarios sibi compararet lector eruditus.

Crispus, anno 317, aetatis vigesimo, Caesar factus est a Constantino patre. Tunc in Galliis uterque erat, quo accitus fuit Lactantius, qui filium imperatoris litteras edoceret humaniores. Atque ab eo tempore non solus ego multis ductus rationibus opinor editas fuisse Divinas Intitutiones, verum in eamdem loquuntur 0072C sententiam Antonius Pagius (Critica ad Annal. Baronii, ad an. 315, n. 6) , Tillemontius (Hist. Eccl., tom. VI, p. 728) , Nicolaus le Nourry (Apparat. ad Biblioth. Ss. Patrum, tom. II, p. 336 et 366) , Remigius Ceillier (Hist. de Auct. eccl., tom. III, p. 392) , uterque Benedictinus, Joannes Baptista le Brun, aliique bene multi, quibus est persuasum Lactantium hunc librum edidisse postquam percrebuit Liciniana persecutio, quae saevire non coepit nisi anno 320. Nolim tamen diffiteri Lactantium multa prius de re christiana in arcanis tabellis scripto annotasse, ut opus hoc tam arduum, tam difficile non solum adoriretur, sed etiam ad optatum perduceret exitum vix enim aliter fieri potuit. Institutionum vero duplicem a Lactantio vulgatam fuisse editionem, non Thomasius 0072D modo (Thomas. notae ad cap. 1 lib. I Institut.) , sed et Baluzius ipse (Baluz. notae in lib. de Mort. persecut., ad calcem tom. II nostrae edit.) , et Heumannus (Not. ad cap. 1 Divin. Instit. libri primi) monuerunt; apud quos leges, tristibus quidem temporibus scriptas esse Divinas Institutiones, laetioribus autem emendatas, auctas et Constantino dicatas. Bis, inquit Heumannus, Lactantius hoc opus edidit, prius ante regnum Constantini, iterum eo rerum potito. Ex hac forsan duplici editione emanarunt, non equidem omnes, sed quaedam lectiones variae, quae laboris non minimum facessere, tum doctis Lactantii editoribus, tum eruditis quibusque. Non enim adversatur scriptori etiam diligentissimo, nec abhorret 0073A a ratione, ut suas ipse retractet lucubrationes. Felicior sane atque suavior multo est emendatio propria quam aliena.

At liber iste varia et multiplici cum refertus sit doctrina, ad ejus lectionem, ut plane intelligatur, vigilans ac singularis adhibenda est opera. Multi autem terrentur assiduo et acriori studio. Hinc Epitome prodiit, postulante Pentadio, sive is frater Lactantii fuerit, sive christianus quidam et amicus, quem loco fratris Lactantius habebat. Pentadius ille ejusdem fortasse generis erat, atque alter hujusce nominis, qui Constantio imperatori intimis fuit a secretis. Istud enim nomen parum vulgare est apud antiquos. Ita porro suas Institutiones angustioribus constrinxit terminis auctor noster, ut mentes instruat, 0073B nec tamen prolixitas pariat fastidium, sicut nec brevitas obscuritatem. Quamvis autem eamdem ibi Divinarum Institutionum tradiderit doctrinam, quam alibi passim, eam nihilominus iisdem verbis non explicat. Sicuti nonnulla praetermisit intacta: ita plurima, veritatis explicandae causa, interdum adjicit. Hinc facile ad scribendum, hinc varium aptumque ad omnia exhibet ingenium. Hujus autem Epitomes pars maxima jam a tempore sancti Hieronymi desiderabatur; quam tamen integram fere ex codice ms. Regiae Taurinensis Bibliothecae edidit Parisiis, anno 1712, vir doctissimus Christophorus Matthaeus Pfaffius, Tubingensis Academiae cancellarius. Cujus libri apographum ad me, deprecante eruditissimo Joan. Daniele Schoepflino, historiarum et eloquentiae professore 0073C publico in Argentoratensium universitate, misit Pfaffius, atque in eo quaedam non exigui momenti observavi. Ne putes tamen statim post editas Institutiones Epitomen fuisse perscriptam: plures enim elapsi sunt anni opus inter utrumque. «Quamquam, ait Lactantius ( Epitome in prooemio), Divinarum Institutionum libri, quos jampridem ad illustrandam veritatem religionemque conscripsimus, etc.» Quemadmodum haec verba, «non ita pridem,» paucos annos, sic ea «jampridem,» quae Lactantius habet, longius temporis significant intervallum. Libens ergo crediderim anno 325 aut 326 editam fuisse Epitomen.

At interea, forte anno 324, plures alios per otium libros edidit scriptor disertissimus, illum praecipue qui de Ira Dei inscribitur, quem editurum se praemonuerat 0073D (Divinar. Instit. lib. II, cap. 17) : «Seponatur, inquit, locus de Ira Dei, quod et uberior est materia, et opere proprio latius exequenda.» Hoc vero contra Epicureos probat, Deum summe justum ob malam hominum mentem, perpetrataque ab iis delicta, imponere poenas sontibus, sicut bene merentes promissis donat muneribus. Hunc librum non pulcherrimum modo, sed et docto pariter et eloquenti sermone conscriptum, recte S. Hieronymus habet ut Epitomen Dialogorum Ciceronis. Qui utinam eximie et eleganter in Gallicam linguam versus a Joanne Fr. Dreux du Radier, regis a consiliis, in tractu Thymarensi praetore speciali, mox prodeat in lucem, sicut et ipse spem nobis fecit.

0074A Circa eadem tempora scripsisse mihi videtur Lactantius Epistolarum ad Severum libros duos. Severus autem ille Hispanus erat, atque unus ex majoribus Aquilii Severi, de quo ait S. Hieronymus ( in Catalogo scriptor. ecclesiast.): «Aquilius Severus in Hispania, de genere illius Severi ad quem Lactantii duo Epistolarum scribuntur libri.» At Nicomedienses sicut et Bithynos inter et Hispanos nihil, multum vero Galliam inter et Hispaniam erat negotii. Hinc conjicere licet has Epistolas a Lactantio editas fuisse, dum in Gallia morabatur. Eadem porro dicerem de libris quatuor Epistolarum ad Probum, cujus nomen non Asiaticum, sed Romanum est, vel forte Gallicum. Ad eum enim in Gentis gratiam atque laudem Lactantius his in Epistolis de Gallis praeclara quaedam profert, 0074B testante S. Hieronymo (Prooem. lib. II, in Epist. ad Galatas) . «Galli, inquit Lactantius, a candore corporis Galatae nuncupantur, et Sibylla sic eos appellat. Quod significare voluit poeta, cum ait: Tum Lactea colla auro innectuntur, cum posset dicere Candida. Hinc utique Galatia provincia, in quam Galli aliquando venientes, cum Graecis se miscuerunt; unde primum ea regio Gallo-Graecia; post Galatia, nominata est.» Haec tamen, non diffiteor ipse, levior est conjectura; verum ab aliis certiora, melioraque sunt expectanda.

XXIII. Jam diximus de omnibus Lactantii libris, tum extantibus, tum deperditis, quos enumerat sanctus Hieronymus; sed parum nobis curae est de promissis operibus, quae nusquam forsan extiterunt, quale illud est adversus Judaeos (Lact., Inst. lib. VII, 0074C c. 1) , cujus veterum nullus meminit. Sic etiam pollicitus fuerat Disputationes contra omnes mendaciorum sectas (Lact., lib. IV Divin. Instit., cap. ultimo, et de Ira Dei, cap. 2) . Quod utrumque onus multo gravius erat, quam ut illud feliciter sustinere posset auctor elegantissimus, at in Scripturis sacris non satis exercitatus, nec integre versatus in Ecclesiae doctrina. Nec plus curamus eos libellos quos suppositos appellamus. Memorant doctiores quidam librum de Spectaculis (in Memoriis Trevoltianis, ad ann. 1705, pag. 1992; Nouvelles de la République des Lettres, ann. 1705, tom. II, pag. 117; Buddei Lexicon universale, voce Lactantius) , quem dicunt sub nomine Lactantii ex ms. editum esse Venetiis, anno 1705. Hujus copiam mihi facere, imo nec certam habere notitiam potui ex illustrissimorum 0074D virorum, atque etiam bibliopolarum litteris Venetias missis. Unde merito hanc editionem fabulam esse putamus, cum viro clarissimo Jo. Ludolpho Bunemanno in Miscellaneis Lipsiensibus, tomo III, pag. 136.

Jam anno 1570 monuerat Michael Thomasius in Antuerpiensi sua editione, carmen de Pascha non esse Lactantii, sed Venantii Honorii Clementiani Fortunati, presbyteri Italici VI seculo, testante ms. codice Bibliothecae Vaticanae, in quo leguntur poemata hujus Venantii Fortunati, qui postea fuit Pictaviensis episcopus. Alii versus de Passione Domini ignotum prorsus habent auctorem, at non Lactantium. Haec nihilominus carmina edidimus, ne forte querantur morosi 0075A quidam lectores, putentque truncam esse ac imperfectam nostram editionem.

Quamvis autem antiquiores Lactantiani codices uno contextu scripti sint sine ulla nec sectionum, nec capitum, sed solummodo librorum distinctione: receptam tamen adhibuimus in capita divisionem, summariis additis, ut cuncta legentibus clariora fiant. Medii aevi exemplaria, quale illud est eminentissimi cardinalis de Rohan, sectiones multas habent; nullas reperire est in vetustissimis Regiis et Cameracensi, nec etiam in Sangermanensi; at codex patrum Capucinorum qui recentior est, vulgatis capitibus distinguitur.

Dictu inutile putavi de stylo Lactantii longius disserere. Sat est observasse cum S. Hieronymo aliisque viris doctissimis, scriptorem hunc disertissimum 0075B Ciceronis eloquentiam referre. Nusquam ejus turget, raro assurgit oratio; sed cum lenitate quadam aequabiliter profluit, non tamen sine nervis et viribus: tam est accurata, tam fortis, ut nulla sit aptior ad persuadendum, sed sine judiciali asperitate, et sine sententiarum forensium aculeis. Puro studet eloquio, perspicuo atque elegenti; sequiturque hanc Ciceronis ipsius normam, «Pacatiorem philosophorum rationem esse, oratorum vero pugnatiorem.» In vocum dispositione tantam sectatur suavitatem, ut etiam apud eloquio potentes Cicero christianus audire mereatur, et Romani Oratoris ingenium omnino 0076A sapiat. Habet tamen verba quaedam peregrina, sed ea vel sunt illius saeculi quo vixit Lactantius, vel Africanae terrae solum redolent. Sic Tertullianus, sic Ss. Cyprianus, Augustinus et Fulgentius, aeque ac Lactantius Africani, verbis quibusdam utuntur insolitis et barbaris. Ea porro in rerum indice diverso, id est, Italico charactere edi curavimus.

In hac vero editione, quae textum Lactantianum sine typographico errore repraesentat, noluimus auctoris hujus verbis admiscere litteras aut signa, quae notas indicarent, ne rerum series perturbetur, neve immutetur orationis ordo; ne tandem frequentiores notulae textui permistae, attentum lectoris animum retardent, alioque avertant. Satis esse duximus initio cujusque annotationis apponere voces quae forent 0076B in gratiam minus eruditi lectoris planius explicandae.

Haec de nostra sufficiat observasse editione, in qua excudenda vicem suam implet Joannes de Bure, bibliopola, ut doctis emptoribus fiat satis, tam in charta eligenda, quam nitidioribus adhibendis characteribus.

Caeterum si quid forte in notis dictum fuerit a nobis adversus sanctae, catholicae, apostolicae et Romanae Ecclesiae scita, cujus judicio haec nostraque omnia subjecta sunto, illud indictum omnino esse volumus, parati emendare, ubi opus erit.