COMMENTARIUS

(q) Quia vero solutio, etc. Hic Doctor intendit probare quod sint multa essentialia in Deo, quae nullum respectum includunt ad extra, et probat quatuor rationibus.

(r) Prima ratio talis est, quod est perfectionis simpliciter. De hoc vide quae exposui in primo, d. 2. parte secunda q. 1. art. 1. Quidquid enim per se includitur in perfectione simpliciter, est perfectio simpliciter, patet, quia tota entitas perfectionis simpliciter est ex omnibus per se et quidditalive inclusis. Sequitur in litlera: Sed relationi ad creaturam repugnat quod sit perfectio simpliciter, elc. Tota probatio hujus stat in hoc, quia si relatio ad sui esse de necessitate coexigit secum ens imperfectum vel potentiale, quod scilicet natum est esse subjectum accidentium, vel possibile, quod potest esse et non esse, necessario erit imperfecta, patet ; tum quia dependet ad ens imperfectum ; tum quia tali termino destructo necessario destruitur relatio, cum in suo esse necessario dependeat ab illo, et sic non erit necesse esse, nec per consequens perfectio simpliciter. Et quod dicit de coexigenlia secum simul vel prius, aliqui exponunt simultatem respectu relativi, quia relativa sunt simul natura, et prioritatem exponunt de absoluto correlativi. Sed haec expositio non videtur ad mentem Doctoris, quia tam simul quam prius debet referri ad terminum talis relationis, et non ad correlativum, patet per litteram Doctoris cum dicit : Eo modo quo relatio coexigit terminum tanquam scilicet aliquid secum, etc. Dicit ergo quod si relatio coexigit ad sui esse terminum potentialem, sive quod ille terminus necessario sit simul, sive sit prius ipsa, etc. Sequitur ibi : Minor patet ex intentione Anselmi, ista minor est ; sed aliquod essentiale est perfectio simpliciter. Quae minor probatur auctoritatibus et Anselmi Monol. 15. et Augustini 15. de Trin, c. 4. vel 5. quae probatio clara est in littera.

In ista tamen littera occurrunt aliquae difficultates. Prima in hoc, quod dicit quod perfectio simpliciter non includit aliquid per se, cui repugnat ratio perfectionis simpliciter, et hoc videtur dubium ; tum quia essentia divina includit per se propria haecceilatem, cui tamen repugnat ratio perfectionis simpliciter, ut patet. Quod autem sic per se includat, patet a Doctore in primo, d. 2. d. 5. q. 2. et alibi, ubi dicit quod Deitas est formaliter de se haec ; tum etiam, quia ultimae differentiae ex quo non sunt ens quidditative, nec passiones entis, non videntur perfectiones simpliciter, et tamen per se videntur includi in aliquibus perfectionibus simpliciter, ut ultima differentia, qua bonitas infinita differt a sapientia divina infinita. Et quod talis differentia ultima per se includatur in entitate cujus est, videtur innuere Doctor in 1. d. 3. q. 3. tum, quia conceptus entis ut hujusmodi, non dicitur quod sit perfectio simpliciter, quia ut sic, non includit infinitatem, et tamen per se includitur in perfectione simpliciter, patet, quia per se primo modo praedicatur de Deo, et de intellectu divino, ut probat Doctor d. 3. q.l. et 4. et d. 8.

Secundo dubitatur circa hoc quod dicit, quod illi repugnat perfectio simpliciter, quod coexigit secum, vel simul, vel prius natura terminum imperfectum, quia intellectio divina est perfectio simpliciter, et tamen necessario est ad terminum imperfectum, quia ad objecta secundaria. Est enim impossibile esse intellectionem divinam quin ad objecta secundaria terminetur ut posset patere a Doctore in 1. d. 3. quaest. 4. dist. 35. 36. 43. et in Quodlib. quaest. 13.

Tertio dubitatur in hoc quod dicit quod, illud quod non est simpliciter necessarium non est perfectio simpliciter, quia aut loquitur de necessario formaliter, et ex sua ratione formali, aut quia realiter idenlificalur alicui, quod ex sua ratione formali est necesse esse. Si intelligatur primo modo, non videtur esse verum, quia attributa multa in divinis sunt perfectiones simpliciter, et tamen non videntur formaliter necessaria. Non enim bonitas Dei formaliter sumpta, videlicet pro sua ratione formali, videtur formaliter necessaria ; tum quia in divinis essent plura necesse esse actu existentia, quia necessitas est conditio existentis: tum quia ratio formalis bonitatis non videtur formaliter necesse esse, quia tunc (cum differat formaliter a sapientia divina, ut patet a Doctore in primo, d. 8. q. penult.) id in quo conveniret quidditalive cum alio attributo, et id quo differret, esset necesse esse, et in bonitate divina essent duae rationes necessario essendi, etsi per possibile vel impossibile, circumscripta alia ratione necessario essendi esset necesse esse, et non necesse esse, ut faciliter potest deduci per argumentum Doctoris dist. 2. part. 1. primi Sententiarum.

Respondeo ad difficultates. Et ad primam dico, quod omne inclusum per se primo modo in perfectione simpliciter est perfectio simpliciter propter rationem Doctoris. Ad instantias, cum dicitur de haecceitate Dei, dico quod haecceitas Deitatis nullo modo differt a Deitate, cum Deitas sit ex sua ratione formali haec, ita quod haecceitas non dicitur proprie de formali ratione Dei, cum nullo modo differat; non enim ex aliquo modo actus essentiae divinae, ut patet a Doctore in primo, d. 5. q. 2. Essentia enim divina ut essentia, est in ultima et perfectissima actualitate, ut patet a Doctore in pluribus locis. Posito etiam per impossibile, quod differret ab essentia, et esset de essentia ipsius, dico quod haecceitas illa esset perfectio simpliciter, quia etiam in creaturis diceret perfectionem additam naturae creatae, ut patet a Doctore in primo, d. 5. q. 2. et in 2. d. 3. q. 6. Si ergo in divinis diceret perfectionem, non posset dicere nisi perfectionem simpliciter, cum omnis perfectio divina sit perfectio simpliciter. Non est autem sic de actu personali, quia talis nullam perfectionem includit, ut patet a Doctore in primo, d. 26. et alibi saepe.

Ad secundam instantiam de ultimis differentiis, etc. dico, quod bonitas divina forte seipsa differt a sapientia divina, quia forte non habet quo conveniat, et quo differat, etsi conveniunt in aliquo conceptu communi in quid, non tamen forte conveniunt in aliqua realitate quidditative. Posito etiam quod in bonitate includeretur per se ex natura rei aliqua ultima differentia, dico, quod illa esset perfectio simpliciter, nec enim est necesse quod omnis perfectio simpliciter sit ens quidditative, aut passio entis, sufficit enim quod sit entitas, cui ex sua ratione non repugnet infinitas. Quaecumque enim entitas dicens perfectionem, vel cui ex ratione sua formali non repugnat perfectio, si ponitur formaliter in divinis, erit necessario perfectio simpliciter, cum ibi nulla sit perfectio nisi in summo.

Ad tertiam instantiam de conceptu entis, etc. dico primo, quod ens in communi est perfectio simpliciter, saltem permissive, quia potest esse in aliquo actu perfectio simpliciter. Dico secundo, quod etsi conceptus entis praedicetur in quid de Deo, adhuc non sequitur quod infertur, quia distinguo de praedicari in quid. Aliquid enim praedicatur in quid de alio, ita, quod est vere de quidditate et essentia illius, et per se includitur in intellectu ejus de quo praedicatur. Aliquid vero dicitur praedicari in quid tantum conceptibiliter, non tamen est de essentia illius, sed ex hoc dicitur praedicari in quid, quia abstrahitur ab entitate quidditativa. Hoc secundo modo conceptus entis praedicatur in quid de Deo, non autem primo modo. Et de hoc vide quae exposui super primo Doctoris d. 2. p. 2. q. 1. art. ult. et d. 25. q. unica. Dico tertio, quod accipiendo entitatem quae dicitur de Deo, pro entitate ex natura rei, illa erit perfectio simpliciter.

Ad secundum dubium principale est facilis responsio, quia etsi actus intellectus divinus terminetur ad objecta secundaria, non tamen sic coexigit illa secum, nec simul, nec in aliquo priori naturae, cum illa sint producta in tali esse ab actu illo. Simpliciter enim est prior actus intellectus divini quam sint objecta secundaria, imo intellectio divina est etiam prior personis divinis, cum sit perfectio essentialis, et personae sunt sinpliciter priores objectis secundariis, cum personae intelligantur esse in primo instanti naturae et objecta secundaria sunt tantum in secundo instanti naturae, ut subtiliter probat Doctor in

secundo, d.l.q. 1. et ibi vide quae singulariter notavi de istis ordinibus prioris et posterioris. Dico secundo, quod Doctor limitate loquitur, et non sic absolute ; intelligit enim sic, quando A coegit secum B ad sui esse, vel simul, vel prius natura, ita quod B non existente, impossibile est A esse, etc. Et quod sic intelligat, patet cum ibi dicit : Quod autem necessario coexigit aliquod ens potentiale, eo modo quo relatio coexigit terminum, etc. Sed relatio sic coexigit terminum, quod est impossibile ipsam esse, termino non existente. In proposito autem intellectio divina ad sui esse non coexigit secum aliquam creaturam, etc. patet, quia in se est prior, etsi per impossibile, nulla creatura esset, nec in esse simpliciter, nec in esse secundum quid, esset necessario intellectio divina.

Ad ultimum dubium dico, quod esset formaliter necesse esse, ita quod entitas bonitatis divinae esset simpliciter necessaria formaliter, licet originative ab essentia divina. Et cum dicitur, quod tunc essent plura necesse esse, dico, quod non est inconveniens esse plura necesse esse, tantum formaliter distincta, esset bene inconveniens, si essent realiter distincta. Et cum ultimo dicitur, quod essent in illa plures rationes formales necessario essendi, patet responsio ex his quae notavi in primo d. 2. parte 1. q. 1. art. ult.

(s) Pro ista sententia potest adduci Hilarius, etc. Hoc est extra litteram Doctoris usque ibi : Secunda ratio ad conclusionem, etc. Non tamen credo illam litteram continere aliquid falsi, recte intelligendo. Et quia illae tres rationes, quae sumuntur ex prima ratione videntur concludere de omni respectu ad extra, quod non sit perfectio simpliciter, cujus tamen oppositum patet per Anselmum et Augustinum, quia Augustinus ponit potentissimum, justissimum, etc. et Anselmus ponit omnipotentem, juslissimum, etc. et tamen ista dicunt respectum ad extra.

Respondet distinguendo de perfectione simpliciter, quia aliud est esse perfectionis simpliciter, et aliud esse perfectionem simpliciter. Secundum importat esse essentialiter et quidditative perfectionem simpliciter, ita quod illud tale praecise sumptum in suo esse formali, sive essentiali, circumscripto omni eo quod non est de intellectu ejus, dicit perfectionem simpliciter. Et hoc modo nulla relatio, sive ad intra, sive ad extra, sive realis, sive rationis, est perfectio simpliciter, et sia illae rationes concludunt. Primum vero importat, non quod tale sit perfectio simpliciter quidditative, sed quod tale denominative soli perfectioni simpliciter quidditative acceptae conveniat. Et hoc modo sunt multae perfectiones simpliciter in Deo, sicut respectus omnipotentis, qui terminatur ad objectum possibile, qui tantum fundatur in aliquo absoluto, in Deo dicente perfectionem omnino illimitatam, sive perfectionem simpliciter ; patet, quia talis respectus non potest fundari in aliqua creatura, quamvis perfectissima. Hoc idem dico de multis aliis relationibus ad extra, et hoc modo illae rationes non procedunt. Hoc etiam modo aliquid potest dici perfectionis simpliciter tripliciter : Primo, praeexigendo, ut creatio respectus praeexigit necessario aliquid, in quo fundetur quod sit perfectio simpliciter, puta, voluntatem divinam. Secundo, ostendendo, sive manifestando, et sic cognito isto respectu, qui est creare, manifestatur nobis aliqua ratio formalis absoluta, quae sit ratio formalis creandi, quae erit perfectio simpliciter. Tertio, consequendo perfectionem simpliciter, sicut relatio creatoris ad creaturam consequitur potentiam creativam, quae necessario est perfectio simpliciter, accipiendo potentiam creativam tantum fundamentaliter. His ergo tribus modis potest concedi respeclum aliquem, sive rationis esse perfectionis simpliciter.

(t) Item instatur contra rationem. Hic Doctor instat contra primam rationem principalem, quia si nulla perfectio simpliciter includit respectum ad extra, ergo nullum essentiale includit respectum ad extra, cum omne tale sit perfectio simpliciter. Hoc autem est falsum, et contra Anselmum et Augustinum, qui ponunt multa essentialia includere respectum ad extra, quae, secundum eos, dicunt perfectionem simpliciter, ut patet de omnipotente et justissimo.

Respondeo, quod si accipitur essentiale illud, puta omnipotente, pro respectu solo ad creaturam, sic non est perfectio simpliciter, licet possit esse perfectionis simpliciter, modo praeexposito. Si vero accipiatur pro immediato fundamento, quia omnis talis respectus immediate fundatur in aliquo absoluto, ut supra patuit, tunc erit perfectio simpliciter, quia fundamentum illud erit aliqua perfectio absoluta in Deo, et omnis talis est perfectio simpliciter. Si vero accipiatur pro fundamento et respectu simul, tunc non dicunt unum conceptum per se, ut supra patuit a Doctore, et sic patet ad instantiam.

(u) Secunda ratio, etc. Haec est secunda ratio principalis, qua Doctor intendit probare, quod aliquod attributum, sive aliquod essentiale non includat per se respectum ad extra, et accipit in ista ratione essentiale, non lanium pro essentiali attributo, ut bonitas, quae non est de essentia Dei, et tamen est essentiale ; sed etiam accipit hic essentiale pro eo quod est de essentia Dei, cujusmodi est intellectualitas, etc. Et licet in ista quaestione principaliter intendat loqui de essentiali, quod non est de quidditate Deitatis, cum quaerit an essentialia sint immediatiora essentiae quam notionalia, incidentaliter tamen probathic de essentiali quidditativo, quod non includat respectum ad extra, ut vult Thomas ubi supra, et Goffredus, quod in Deo sunt ibi intellectus et voluntas tantum per comparationem ad extra, contra quam opinionem etiam subtiliter arguit Doctor in primo, d. 8. q. penult. et vide quae ibi exposui ; hoc praemisso, expono rationem Doctoris, cum dicit, quod in Deo est essentia mere ex natura rei, quae ex se nullum includit respectum ad extra. Et hoc statim intendit inferre, quod omnia quae sunt de conceptu quidditativo essentiae, sint ibi ex natura rei. Et ab omnibus communiter concedilur, quod in Deo est essentia sub ratione absolutissima, sic quod nullum includit respectum ad extra, sequitur quod habent hoc idem concedere de intellectu et voluntate.

His praemissis formatur ratio : Quidquid est idem alicui habenti esse ex natura rei, idem dico essentialiter illud quod est sic idem, est ibi mere ex natura rei ; sed intellectualitas est idem essentialiter essentiae divinae habenti verum esse ex natura rei ; ergo intellectualitas est in Deo mere ex natura rei. Major declaratur quomodo intelligatur, et postea probatur: Dicit enim, et hoc sive sit idem essentialiter identitate adaequata, id est, convertibili, ut etiam exposui in primo, dist. 2. par. 2. sicut in creaturis definitio est idem definito, sive sit idem tanquam inclusum essentialiter in illo, quomodo illud quod intelligitur per partem definitionis posset dici idem ei, quod intelligitur per definitum. Hoc praemisso, probat majorem sic, quia videtur contradictio quod aliquid sit realiter in actu, et quod id quod est idem essentialiter, sive adaequale, sive non adaequate non sit realiter in actu. Minor patet, quia intellectualitas sic est idem essentiae divinae, quod si essentia divina definiretur, non esset extra definitionem ejus, sicut sapiens, vel bonum esset extra definitionem essentiae divinae, si definiretur. Et post declarat quomodo vita et intellectus sunt idem essentiae, quia non habent rationem attributi, quasi actus secundi advenientis ipsi, sed rationem perfectionis omnino intimae, et hoc probat tam de vita quam de intellectualitate per auctoritates 15. de Trin. cap. 5. vel 7. quae sunt clare in littera.

Ponitur unum Extra, paulo ante ibi: Nam licet aliquid possit esse in re ex natura rei, licet ejus definitio vel pars definitionis non sit actu completo in re, sed tantum in intellectu considerante, tamen id quod intelligitur per definitionem, vel partem definitionis, sicut significatum per ipsum signum, necessario est in re actu, si id quod intelligitur per definitum sit in re actu. Sed quomodo haec littera intelligatur, vide quae supra exposui de definitione in praesenti quaestione, quomodo definitio potest dici ens rationis, et quomodo non.

Aliquo tamen Scolistae arguunt,probando quod vita intellectualis non sit de essentia Deitatis, et arguunt sic : Intellectus et voluntas non sunt idem formaliter essentiae divinae ; sed vita intellectualis sumitur ab intellectu ; ergo non est idem perfecta identitate essentiae divinae. Respondetur, praemittendo unum, quod praedicata quaedam sumuntur a composito, puta ab homine, genus et differentia secundum aliquos Scolistas, sumuntur a parte, puta rationale ab intellectu, et genus a parte materiali, puta ab anima sensitiva. Isti tamen dicunt quod praedicatum formale tantum sumitur a tertia entitate, puta ab humanitate, et sic est de essentia et quidditate ipsius, et sic dicunt quod vita intellectualis non sumitur ab intellectu divino, sed ab essentia divina.

Dico primo, quod isti non loquuntur secundum intentionem Scoti, scilicet quod differentia sumatur tantum a tertia entitate. Doctor enim expresse vult in primo, dist. 3. quaest. 3. quod sumatur a parte formali, ubi sic dicit ad litteram : Distinguo, inquit, de differentiis, quia aliqua potest sumi a parte essentiali ultima, quae est res, et natura alia ab illo, a quo sumitur conceptus generis, sicut si ponatur pluralitas formarum, et genus dicatur sumi a parte essentiali priori, et differentia specifica a forma ultima, tunc sicut ens dicitur in quid de illa parte essentiali, a qua sumitur differentia talis specifica, ita dicitur in quid de tali differentia in abstracto, ita quod sicut haec est in quid, anima intellectiva est ens, accipiendo eumdem conceptum entis, secundum quem dicitur de homine, vel de albedine, ita haec est in quid, rationalitas est ens. Haec Scotus. Item in primo, dist.8. quaest. 2. sic dicit : In aliquibus, inquit, creaturis, genus et differentia accipiuntur ab alia et alia re, sicut ponendo plures formas in homine, animal accipitur a sensitiva, et rationale ab intellectiva,et tunc illa res, a qua accipitur genus, vere est potentialis ab illa re a qua accipitur differentia. Aliquando ibi non sunt res et res, sicut in accidentibus, saltem in una re est aliqua prima realitas a qua sumitur genus,et atia realitas a qua sumitur differentia. Haec ille ad litteram. Hoc etiam idem patet in pluribus aliis locis, sed ista sufficiant pro nunc. Posset etiam probari ratione ostensiva, et ratione ducente ad impossibile, quod ultima differentia in composito reali non potest sumi a tertia entitate. Sed quia hoc esset multum declinare a principali proposito, ideo ad praesens omitto. Et faciliter potest responderi ad rationem illius, et dico, quod intellectualitas est de essentia Deitatis, quidquid sit de intellectu, quia ut sic, forte non ponitur de essentia, et similiter quidditas voluntatis est de essentia, etsi forte voluntas, ut sic, non sit de essentia, et tunc si vita intellectualis sumitur ab istis, patet quod erit de essentia deitatis.

Sed occurrunt aliquae non parvae difficultates. Prima est de hoc, quod dicit Doctor, quod intellectualis est de essentia Deitatis, quia si sic, sequitur quod voluntas erit similiter de essentia, cum non sit major ratio de uno quam de alio, et sic videntur sequi aliqua falsa. Prima, quia tunc essentia esset necessaria duplici ratione formali necessitatis, et nunc per argumentum Doctoris in primo, d. 2. p. 1. q. 1. a. ult. per impossibile circumscripta una ratione formali, necessario essendi, essentia divina esset simpliciter necesse esse, stante lina ratione formali necessario essendi, et tunc esset necesse esse alia circumscripta. Sed intellectus et voluntas sunt duae entitates distinctae in essentia divina, et formaliter necessariae, ut patet: ergo. Secundo, sequitur quod intellectus et voluntas si ponatur de essentia Dei, dicunt duas existentias alias ab existentia essentiae divinae, quod videtur inconveniens. Patet consequentia ; tum quia existentia ponitur de essentia Dei, ergo quaecumque sunt de essentia Dei, vere existunt, et ut existunt sunt de essentia Dei, et sic duae existentiae ab invicem distinctae sunt de essentia Dei, quod videtur, omnino absurdum: tum quia per Doctorem praesenti quaest, qui facit hanc consequentiam, essentia est in divinis simpliciter ex natura rei: ergs quidquid est de essentia ejus, est.ibi ex natura rei, supple in actuali existentia, ergo ; tum quia ponuntur principia formalia perfectissima, tam operativa quam productiva, ut patet a Doctore in pluribus locis, ergo propriam includunt existentiam.

Secunda difficultas est, quia ponendo intellectualitatem de essentia Dei, statim videtur contradicere dictis suis, quia ponit intellectum dici univoce de intellectu creato, et de intellectu divino: ergo cum intellectus creatus non sit de essentia animae, sed tantum ejus potentia, ut patet ab ipso in 2. d. 19. sequitur quod etiam intellectus divinus non erit de essentia Dei. Patet consequentia, quia intellectus creatus et divinus sunt ejusdem rationis, cum conveniant quidditative in intellectu communi ; ergo si unus non est de essentia alicujus, nec alius similiter erit.

Respondeo, et primo suppono aliqua. Primum, quod quidquid est in divinis ex natura rei, sic est in ultima et perfectissima actualitate, ut sibi omnino repugnet posse determinari vel contrahi ad aliquam majorem actualitatem, Hoc satis patere potest ex multis dictis Doctoris in primo, dist. 2. part. 1. q 1. et part. 2. q 1. d. 5. q. 2. d. 26. et sic intellectus et voluntas sunt ibi ex natura rei in ultima actualitate. Secundo suppono, quod aliquid esse de essentia alicujus, potest multipliciter intelligi. Primo, quod sit de essentia constitutive, ita quod sit realis quidditative constituens aliquid in esse essentiali, vel quidditativo. Secundo aliquid potest dici de essentia, quod licet non constituat, tamen est ita intimum illi, quod non distinguitur ab illo, nec ut quasi passio, sed circumscripta omni passione adhuc est intimum, et sic intimum, ut ipso circumscripto esset impossibile perfecte intelligere illud, cui ponitur sic intimum, sic ut nec perfecte essentialiter, sive quidditative intelligi posset, et hoc ex natura rei. Tertio, aliquid potest dici de assentia, non quod quidditative constituat, nec sit ex natura rei distinctum, sed quod sit talis entitas, a qua per intellectum possit abstrahi aliquis conceptus dictus in quid, eo modo quo exposui in primo, d. 2. part. 2. q.l. art- 3. ult. d. 25. q. unica. Vide ibi aliqua valde notabilia. Quarto aliquid potest dici de essentia alicujus, ex hoc quod est talis entitas, quae si realiter, vel ex natura rei distingueretur ab illo, cujus ponitur de essentia, vere includeretur quidditative et ex natura rei constitueret quidditative. Dico tunc, quod primo modo nihil potest poni de essentia Dei, quia tunc esset ibi saltem quasi compositio, quae omnino sonat imperfectionem, et ideo Doctor in primo dist. 5. quaest. 2. dist. 26. negat in divinis omnem compositionem, vel quasi compositionem. Secundo modo potest aliquid esse de essentia Dei, quia hoc modo nullam ponit compositionem, nec quasi compositionem, nec sonat imperfectionem aliquam, et hoc modo intellectualitas ponitur de essentia Dei, ut patet a Doctore praesenti quaest. Tertio modo forte potest poni aliquid de essentia, quia conceptus entis potest abstrahi ab aliqua realitate, qui dicitur in quid de Deo, sed ille conceptus est simpliciter posterior: nec tamen sic intelligo, quod possit abstrahi ab aliqua realitate essentiae divinae, ita quod talis realitas possit ex natura rei intelligi prior ipsa essentia, quia hoc sonat imperfectionem ; non enim ibi poni potest realitas ex natura rei. De hoc vide quae exposui in primo dist. 2. dist. 8. et 25. Quarto modo potest poni aliquid esse de essentia Dei, quia sibi intellectualitas esset distincta ex natura rei, ibi constitueret, vel quasi constitueret quidditative, quia constitutivum quidditative distinguitur a constituto, et hoc si sit constitutivum ex natura rei, ut patet de anima intellectiva, et ubi communiter est talis constitutio, est compositio.

Ex his patet responsio per ordinem ad rationes factas pro illis difficultatibus. Ad primam, cum arguit, quia tunc essent ibi duae rationes primales necessario essendi, dico, quod si intellectus et voluntas essent ibi ut constitutivae quidditative essentiae divinae, et inter se formaliter distinctae, argumentum concluderet, sicut etiam concludit argumentum Scoti in primo, dist. 2. quia si duo essent dii, non differrent specie, sed essent ejusdem speciei specialissimae, et sic haberent ex natura rei quo convenirent quidditative, et quo differrent numeraliter, et per consequens essent ibi duae formalitates ex natura rei, ex quibus constitueretur unus Deus, ut supra exposui. Sed intellectus et voluntas non sunt hujusmodi, ut patet. Et posito quod intellectus et voluntas distinguantur in Deo ex natura rei, vel etiam formaliter, adhuc non sequitur, quia nullo modo essentia divina, nec secundum rem, nec quasi secundum rem dicitur constitui ab eis, sed omnino sunt intimae essentiae divinae. Dico secundo, quod quando Doctor loquitur de intellectualitate, quod non loquitur de intellectu, ut est potentia, sed loquitur de natura Intellectuali, sive de entitate intellectuali, ad quam immediate suo modo pullulant intellectus et voluntas, sicut dicimus, quod anima est natura, sive entitas intellectualis, includens suo modo intellectum et voluntatem, quae anima proprie est de essentia hominis, non tamen intellectus, nec voluntas, patet, quia non sunt de essentia animae intellectivae, nec e contra. Sic dico in proposito, quod entitas intellectualis est de essentia Dei, non tamen constitutive, cum ex natura rei sit omnino idem essentiae, et si definiretur, definiretur per hujusmodi entitatem, quae entitas est realiter, et unitive intellectus et voluntas, ut sunt potentiae. Et si in aliquibus inveniatur dictum quod intellectus et voluntas sunt de essentia Dei, exponatur, ut hic. Et quod Doctor non intelligat quod sint de essentia Dei, patet, quia vult in primo, d. 2. part. 2. q. 4. et alibi, quod sint principia formalia omnino diversarum rationum. Unde in q. quodl. vult quod generatio et spiratio omnino sint alterius rationis, quia sunt a principiis productivis alterius rationis. Hoc idem patet d. 13. primi. Tunc ultra, si sunt duae potentiae ex natura rei formaliter distinctae, et certum est quod una non est determinativa alterius, cum sint ibi in summa actualitate, nec sunt tales entitates in quocumque, quod una sit determinabilis ab alia ; tum etiam, quia tunc sequeretur quod distinguerentur formaliter ab essentia, si ab invicem distinguerentur formaliter, et sic non essent de essentia ejus. Si dicatur, ergo videretur quod si intellectus et voluntas non sunt de essentia Dei, quod sint attributa, cujus oppositum patet hic, et in primo, d. 8. penult. dico, quod non sequitur, sed sunt sic intimae, quod cicumscripto omni attributo, adhuc intellectus et voluntas essent ibi ex natura rei: attributa enim quasi perficiunt in actu secundo, ut patet a Doctore in primo, d. 8. q. penult. nam infinitas non ponitur de essentia Deitatis, et tamen non est attributum, ut patet a Doctore in primo, d. 3. q. 1. et in quodlib. q. 5.

Ad aliud de existentia, patet quod si essent formaliter distinctae, et de essentia Dei, quod dicerent duas existentias ab invicem formaliter distinctas, et hoc non habeo pro inconvenienti, ponere plures existentias formaliter distinctas in Deo, non tamen realiter, quia tantum est una. Dico tamen, ut supra, quod intellectus et voluntas non sunt de essentia Dei, ut sunt potentiae.

Ad secundam difficultatem, dico quod posito quod sint de essentia Dei, non sequitur quod intellectus noster sit de essentia animae, nec e contra, si intellectus noster non est de essentia: ergo nec divinus, ut patuit in primo, d. 2. p. 1. q. 2. exponendo quomodo existentia Dei sit de essentia Dei, et existentia creata non sit de existentia creaturae, sed tantum gradus intrinsecus. Vide ibi. Dico etiam, quod ista propositio non est absolute vera, scilicet, quae sunt ejusdem rationis, quod convenit uni convenit et reliquo ; sed est vera de his, quae conveniunt secundum illam rationem, secundum quam conveniunt: patet, quia albedo et nigredo sunt ejusdem rationis in colore, sed albedini convenit disgregare ; ergo et nigredini. Non sequitur, sed bene sequitur, quod competit albedini secundum rationem coloris, competit etiam nigredini. Dico tertio, quod si illa propositio est vera, erit tantum vera quando illa quae dicuntur ejusdem rationis, sunt ejusdem rationis in aliqua re, vel realitate, non autem ut sunt ejusdem rationis tantum in aliquo conceptu. Modo intellectus creatus et divinus, etsi sint ejusdem rationis in conceptu intellectus, non tamen in aliqua realitate, ut supra exposui in primo d. 2. part. 1. quaest. 1. artic. ult. et dist. 8. q.2. et dist. 25. Et sic patet responsio ad difficultates, quas bene nota.

(v) Tertia ratio sumitur ex parte intellectus divini, qua probat quod in Deo est intellectus ex natura rei, et nullo modo per respectum ad extra, ita quod per se includat talem respectum, et formatur sic ratio : Nullum prius includit per se posterius, ut patet ; sed intellectus divinus est prior respectu, quo aliquid intrinsecum Deo comparatur ad extra ; ergo intellectus nullum respectum per se includit. Minor probatur, tum quia quod est prius priore, est prius posteriore ; sed intellectio est prior omni respectu ad extra, patet, quia respectus ad extra causatur per actum intellectus divini comparantis aliquid intrinsecum ad extra. Et probat Doctor ibi : Quodcumque intrinsecum potest ad quodcumque extrinsecum per quemcumque actum intellectus creati comparati, etc. Sed intellectus est prior actu suo, et ille est prior respectu ; ergo intellectus erit in Deo, ut prior omni respectu ad extra, et per consequens est ibi ex natura rei, non includendo respectum ad extra. Et sic patet ista ratio.

(x) Sub qua est intelligibile, etc. In ista tamen littera pro majori declaratione occurrunt aliqua dubia. Primum est in hoc quod dicit, quod intellectus divinus potest objectum sub omni ratione ex parte objecti intelligere sub qua est intelligibile. Hoc non videtur verum, tum quia est intelligibile abstractive, et per speciem intelligibilem, ut etiam patet a Doctore in secundo, d. 3. q. 10. ubi habetur quod Angelus potuit cognoscere Deum sub ratione Deitatis per speciem intelligibilem creatam ; tum quia potest cognosci sub ratione entis, et sic abstractive , tum quia hoc specialiter non videtur verum de objectis creatis, quia compositum natum est cognosci confuse ; tum quia natum est cognosci praecise sub conceptu entis, quae omnia repugnant intellectui divino.

Respondeo, quod dictum Scoti debet sane intelligi, videlicet, quod possit cognoscere illud sub omni ratione non includente imperfectionem, omnia enim cognoscit perfectissime ; modo cognoscere abstractive est hujusmodi. Sed cognoscere essentiam divinam, ut comparabilem ad creaturam, puta inquantum est imitabilis ab omni creatura, nullam includit imperfectionem. Et quomodo relatio rationis cognoscatur ab intellectu divino, vide glossam quam feci, credo, in Doctore dist. 8. q. 3. Dico secundo, quod Doctor multum limitate loquitur, cura dicit sub omni ratione ex parte objecti, etc. quia habita praesentia perfecta objecti, illud perfectissime cognoscit sub omni ratione, et ut sic, non est natum cognosci abstractive. Cum ergo intellectus divinus habeat omnia intrinseca in perfectissima praesentia secundam omnem rationem, qua sunt intelligibilia, et similiter sic habet omnem creaturam, quia essentia divina est perfectissima ratio repraesentandi intellectui divino omnia objecta secundaria, ut patet a Doctore in primo, d. 2. part. 1. q. 1. et d. 39. et in quodlib. q. 14. et alibi, sequitur quod intellectus divinis cognoscit secundum omnem rationem, etc.

(y) Sed quidquid intellectus, etc. Secun -dum dubium est ibi : Quidquid intellectus divinus potest ad quodcumque comparare intelligendo. Primo dubitatur, quia aut loquitur de intrinseco ex natura rei, aut de intrinseco non ex natura rei. Si primo modo, non videtur quod possit comparare divinam voluntatem ad creaturam quoad suum esse existentiae, nisi prius talis creatura habeat esse volitum a voluntate divina, quia ante determinationem voluntatis divinae, nulla creatura existit pro aliquo tempore, ut patet a Doctore in pluribus locis ; ergo si intellectus divinus sic comparat, talis comparatio erit contingens: patet, quia intellectio divina sequens determinationem voluntatis divinae est contingens, quia sicut voluntas divina contingenter determinata, ita intellectus divinus contingenter intelligit, ut patet a Doctore in primo, dist. 39. Et vide quae ibi exposui, et sic talis comparatio non erit intrinseca Deo, et per consequens non sequitur quod quidquid potest ibi esse hoc modo, actu ibi sit. Si vero loquitur de intrinseco non ex natura rei, tunc non sequitur quod quidquid potest esse ibi, actu sit, quia respectus rationis, quo dicitur Deus dominus, tantum inest ex tempore, ut supra patuit in primo, dist. 30. Praeterea, aut loquitur de omni comparatione, quae potest fieri ab intellectu divino comparando intrinsecum ad extra, aut tantum de aliquibus, puta de illis, quae praecedunt omnem actum voluntatis divina ad extra . Si primo, hoc non videtur, quia illa propositio : Quod potest esse in Deo, actu ibi est, tenet ex alia propositione, scilicet quod omne quod est in Deo est simpliciter necesse esse. Hoc patet a Doctore in primo, dist. 2. part. 1. q. 1. ei part. 2. quaest. 1. et in quodlib. q. 2. et alibi. Sed non omnis comparatio intellectus divini est necessaria, quia non illa, quae tantum sequitur actum voluntatis ad extra, ut dixi supra. Si secundo, adhuc non videtur sequi, quia talis comparatio non est simpliciter necessaria, quia necessitas est conditio existentis.

Respondeo ad omnia ista, unica responsione, videlicet quod in proposito tantum loquitur de comparatione, quae fit per actum intellectus divini, et non creati, illa enim semper actu est. Et ideo Doctor sic dicit circa finem rationis, comparatio cujuscumque talis, puta intrinseci, ad quodcumque tale, videlicet extrinsecum, habet esse suum actuale per actum intellectus divini comparantis, non dico quaecumque comparatio hujus ad hoc, quia non formaliter illa, qua intellectus creatus comparabit, supple habet esse actuale, et necessario formaliter in Deo, sed aliqua hujus extremi intrinseci ad hoc extremum extrinsecum. Dico secundo, quod loquitur de omni comparatione intellectus divini, sive sequens actum voluntatis ad extra, sive praecedens, quia intellectus divinus necessario comparat, et ab aeterno; non enim potest comparare ex tempore, ut probat Doctor in primo, dist. 30. Quamvis ergo voluntas divina determinet contingenter ad extra, tamen quia quidquid vult, ab aeterno vult, ut probat Doctor in primo dist. 39. et specialiter in 45. intellectus divinus, qui agit de necessitate naturae, ab aeterno comparat quidquid comparat. Et concedo quod talis comparatio sequens actum voluntatis divinae est necessaria, quia praesupposita determinatione tali, intellectus divinus necessario comparat, et non potest non comparare, licet dicatur contingens pro quanto sequitur determinationem contingentem.

Nota illa verba, quando dicit quod intellectus divinus intelligendo comparat, debet sic intelligi, quod comparatio praesupponit extrema cognita actu, quando actu comparat illa ad invicem, nisi enim praecognosceret, non posset comparare. An modo comparatio illa sit actus intellectus, aut intelligendi, aut alius? Dico, quod non est actus intelligendi, ut patet ; nec est proprie actus causatus, nec ab intellectu, nec ab actu intelligendi, quia omne tale esset necessario ens reale, ut exposui in primo, dist. 3. quaest. 7. improbando opinionem Goffredi in fine improbationis, vide ibi. Dico ergo quod comparatio est quidam respectus rationis derelictus ab actu comparativo intellectus comparantis duo objecta cognita ad invicem, qui est in objectis cognitis comparatis. Sed an talis comparatio sit etiam subjective in creatura comparata ? Dico, quod si comparat creaturam ad Deum, quod erit ibi, et non erit inconveniens unum respectum rationis fundari in alio, ut patet de secundis intentionibus.

(z) Quarta ratio sumitur ex parte operationis. Hic Doctor intendit probare quod actus intellectus divini sit in Deo ex natura rei, nullum per se includendo respectum ad extra. Et ratio stat in hoc : Nullum formaliter infinitum in Deo includit per se aliquid, cui formaliter repugnet infinitas; hoc patet, ut supra in prima ratione, ubi probatum est, quod nulla perfectio simpliciter includit per se aliquid, cui repugnet perfectio simpliciter, etc. Sed relationi rationis, et praecipue ad extra, repugnat infinitas, patet, ut supra in prima ratione, quia formaliter infinitum est simpliciter necessarium, et tale non includit per se aliquid, quod non est necessarium, ut ubi patuit. Probat etiam Doctor per argumenta a fortiori, quia relationi reali repugnat formaliter infinitas etiam relationibus divinis, ut probat quaest. 5. quodlib. ergo multo fortius repugnabit relationi rationis: sed intelligere divinum est formaliter infinitum ; tum quia perfectio simpliciter, tum quia est actus comprehensivus objecti formaliter infiniti, quia objectum infinitum est natum intelligi infinita intellectione ; ergo non perfecte comprehenditur, nisi actu intelligatur infinita intelleclione, et nulla potest esse nisi divina ; ergo si per se non includit respectum ad extra, erit ibi ex natura rei, et sic patet ratio. Et tota littera sequens usque ad declarationem quarti termini, clara est, nec indiget alia expositione ; tota enim dependet ex superius declaratis in quatuor rationibus.