COMMENTARIUS.

(k) Contra. Doctor improbat hanc rationem multipliciter, scilicet quod sola essentia divina est ratio formalis productionum ad intra. Et primo sic, quia duarum productionum alterius rationis non videtur posse poni idem principium formale productivum, et specialiter talium productionum, quarum una non potest poni, nisi jam altera ponatur. Cum ergo generatio et spiratio sint alterius rationis, imo simpliciter primo diversae, ut probat Doctor in primo dist. 7. et 13. et spiratio necessario praesupponat generationem, sequitur quod respectu illarum non potest poni idem principium formale productivum, quale esset si sola essentia esset principium formale respectu illarum productionum. Nam ab istis ponitur, quod sola essentia est sic principium, ut tamen determinatur per alium et alium respectum, non quod respectus sit aliquo modo ratio formalis producendi, sed sola essentia. Et hoc satis patuit in primo dist. 6. et 13. vide ibi.

(1) Secundo arguit, quia non videtur ratio quare productiones sint alicujus determinatae pluralitatis, respectu quarum unum est principium formale ejusdem rationis, et hoc in productionibus necessariis, amem ista usque ad proximam quaestionem differatur. Nam ibi probat quod si sit idem formale productivum ejusdem rationis, loquendo de productione necessaria, quod productiones ab eodem principio, necessario essent ejusdem rationis, et dicit de necessariis, quia plures alterius rationis contingentes possunt esse ab eodem principio, ut patet de productionibus creaturarum specie distinctarum, quae differunt specie, et tamen sunt ab eadem voluntate divina sub eadem ratione formali, ut patet a Doctore in 2. d. 1. q. 1. et infra in quodl. q. 8. secus est si productio est simpliciter necessaria, ut ibi exposui. Et si productiones sunt ejusdem rationis, non apparet determinata pluralitas, ut ibi prolixe probatur.

(m) Cum enim accipitur contra majorem primae rationis, etc. Nam ratio prima, et per se ordinis aliquarum ad invicem, scilicet ordinis prioris et posterioris, mediatioris et immediatioris accipitur ex praecisa ratione formali terminorum, sicut dicimus quod causa est prior effectu, quia acceptis rationibus formalibus causae et effectus, causa est prior effectu. Sic in proposito, accipiendo memoriam ut memoria, et dicere ut dicere, ut scilicet considerantur sub suis praecisis rationibus formalibus, memoria est prior ipso dicere, patet, quia necessario praesupponitur ipsi dicere. Nam non est intelligibile quod sit dicere, et quod non sit memoria, vel quod non praesupponat memoriam) sequitur ergo quod memoria ex sua ratione formali sit immediatior naturae, cujus ponitur memoria quam ipsum dicere, ubi memoria et dicere distinguuntur realiter sicut in nobis, et cum eadem ratio ordinis sit in memoriam divinam, et dicere divinum, sequitur quod memoria divina erit immediator essentiae divinae ipso dicere divino.

(n) Et ulterius cum dicitur in minori quod in divinis non manet ista ratio ordinis, scilicet memoriae, et dicere quae in creaturis, quia non est ibi ratio principii et principiati, sicut est in creaturis, ubi memoria est principium dicendi, sive producendi album. Dicit Doctor quod etiam posito quod ista esset iator ordinis, scilicet ratio principii, formalis agendi et actionis, adhuc habebo propositum, scilicet quod in Deo memoria est principium formale dicendi Verbum, et probat per auctoritates Augustini. Nam secundum Augustinum. 15. de Trin. c. 25. sic hoc verbum nostrum de nostra scientia nascitur, quemadmodum illud Dei Verbum de scientia Patris natum est, et ubique vult quod de ratione Verbi est nasci de scientia, quae scientia est in memoria. Nam Augustinus accipit ibi scientiam pro memoria sive pro objecto relucente in memoria, ut prolixe exposui in primo, d. 4. et 26. et dicitur objectum esse in memoria, pro quanto ipsum est praesens intellectui sub ratione objecti actu intelligibilis, et est pars memoriae. Et hoc est quod dicit, scilicet, quae scientia est in memoria, id est, objectum actu intelligibile est pars memoriae. Et haec omnia prolixius patent in primo d. 2. parte 2. q. 2. et d. 6. q. unica.

(o) Confirmo hoc, etc. Nam dicitur spiratio, quia producitur per modum voluntatis et libertatis, et dicitur generatio, sive dictio, quia producit per modum naturae, sive per modum intellectus, ut patuit in primo, etc.

(p) Ad argumenta probantia, etc. Dicit Doctor quod hoc est verum, scilicet quod Verbum est aeternaliter productum, tamen cum hoc stat, quod sit posterius origine Palre, ut clare patet a Doctore in primo, d. 2. 6. 12. 26. in secundo, dist. 1. q. 1. et in quodlib. q. 8. et sic Pater ut prior origine Filio, in seipso distincte intelligit omnia, ut patet per Augustinum 15. de Trin. c. 7. quod qualibet persona sibi meminit, sibi intelligit, sibi diligit ; et infert, quod si Filio intelligeret Pater, Pater non esset sapiens de seipso, sed de Filio. Vult dicere, quod Pater habet in se formaliter memoriam, quae est principium formale intelligendi ; et similiter habet formaliter in se actualem intelligentia, sive intellectionem omnium. Et hoc est idem, cum dicit : Intelligit sibi, id est, quod habet formaliter intellectionem quasi sibi inhaerentem, qua formaliter dicitur. intelligere. Et sic patet quomodo Pater formaliter intelligit per memoriam formaliter sibi inexistentem. Intelligit, dico, per memoriam habitualiter, et per actualem intellectionem sibi formaliter inexistentem actu, dicitur formaliter intelligere, et non dicitur formaliter intelligere nec habitualiter, nec actualiter, per Verbum productum, quia tunc esset sapiens non formaliter sed tantum sapientia genita, scilicet Filio, quod est contra Augustinum ubi supra. Ex hoc ergo formatur ratio sic prima: Qualemcumque perfectionem Pater habere potest, habet eam ut est prior origine Filio, quia habet eam a se, nullam enim perfectionem potest habere nisi a se, ergo nec a Filio ; ergo si Pater posset noscere distincte actu omne intelligibile, novit id ut est prior origine Filio, et sic sequitur quod non novit distincte aliqua intelligibilia praecise in Filio, sed formaliter in seipso ut exposui. Unde Augustinus 15. de Trin. c. 14. Novit Deus Pater omnia in se, novit et in Filio, et in seipso tanquam seipsum. Vult dicere, quod novit omnia in se tanquam seipsum, id est, quod sicut habet formaliter in se notitiam qua seipsum novit, ita habet formaliter in se notitiam, qua novit omnia alia. Et cum dicit, quod novit omnia in Filio, hoc debet intelligi, quia Filius habet eamdem notitiam in se formaliter, quam habet Pater, etsi per Filium intelligit omnia, sive in Filio, debet intelligi non formaliter, sed tantum denominatione extrinseca ; et haec prima ratio procedit de notitia habituali, qua Pater novit se, et alia formaliter. pro quanto habet formaliter in se memoriam, quae est principium formale producendi, sive quasi producendi actualem intelligentiam, sive intellectionem. Ex hoc dicto pariformiter formatur secunda ratio, quae est de actuali notitia, qua Pater novit formaliter omnia, quia consimilis est ordo originis Patris, et Filii in habendo intelligentiam perfectam, id est, actualem intellectionem, qualis est in habendo memoriam perfectam. Sicut ergo Pater non praecise in Filio novit seipsum quasi per memoriam,sed per seipsum ut est prior Filio, ita et de notitia actuali per intelligentiam. Sicut ergo actuali notitia sive intellectione per intelligentiam novit Pater seipsum prius origine quam in Filio, ita actuali intellectione per intelligentiam ingenitam novit omnia distincte in se, priusquam in Filio, et accipitur actualis intellectio pro illa operatione praecise, et intelligentia accipitur pro intellectu habente formaliter actualem intellectionem. Et vult dicere, quod Pater per intellectum ut perfectum actuali intellectione intelligit omnia.

(q) Ad probationem qua Henricus probat quod Pater intelligit omnia praecise in Verbo, quia Verbum est expressivum, etc. dicit, quod bene est expressivum, sive declarativum omnium, quae virtualiter continentur essentia, sed non praecise Verbum, quia etiam Pater ut habens formaliter notitiam omnium, est per illam declarativus omnium. Nam per memoriam formaliter inexistentem Patri est declarativus omnium, quae virtualiter continentur in essentia divina, quae est pars memoriae: et per actualem intellectionem formaliter sibi inexistentem est declarativus actualiter omnium, ita quod omnes creaturae ut actu non intelliguntur, sed ut sunt praecise objecta secundaria virtualiter contenta in essentia divina, habitualiter dicuntur relucere in memoria divina, pro quanto,

scilicet est productiva illorum in esse cognito, sicut sunt nata cognosci. Ut vero ipsae creaturae actu intelliguntur a Patre, dicuntur relucere in intelligentia Patris, id est, in intellectu Patris formaliter perfecto actuali intellectione illarum, quia sic cognitae actu dicuntur declaratae et manifestatae, quia tunc actu intelliguntur, secundum quod erant intelligibiles. Et cum probatur, quod praecise relucent in Verbo, quia Verbum est ars Patris per Augustinum 6. de Trin. dicit Doctor quod ita Pater est formaliter pars sicut et Verbum. Et probat per Augustinum 7. de Trin. c. 4. nam ars est notitia factibilium, sicut sapientianotitia aeternorum, modo ut supra dixi, ita Pater habet formaliter in se notitiam omnium factibilium, sicut et Verbum, et ita Pater est ita formaliter ars omnium, sicut et Filius. Appropriate tamen Filius sive Verbum dicitur ars, quia Verbo ex vi suae productionis competit notitia declarativa, quia est productum per actum memoriae exprimentis talem notitiam, et ideo appropriate dicuntur de ea quae pertinent ad perfectionem cognitionis actualis, magis tamen proprie dicitur Verbum sapientia quam ars, quia ex vi productionis suae magis est notitia declarativa aeternorum quam factibilium, quia proprie producitur de essentia divina secundum suum esse simpliciter, et de aliis tantum secundum quid. Et de hoc vide in 2. d. 5. q. 2. d. 27. in 2. d. 1. q. 1. et infra in quodl. q. 8.

(r) Secunda ratio innititur isti propositioni falsae,scilicet : Primus actus intelligendi in divinis est principium proprium producendi Verbum. Et propter duo est falsa : Primo, quia nullus actus intelligendi est proprie principium producendi Verbum, cum sit finis potentiae operativae,cui ut sic, non correspondet aliquod productum, et hoc prolixe probatum est a Doctore in 1. d. 2. parte 2. q. 4. et d. 6. Secundo quia non est primus actus intelligendi principium producendi, sicut ipse Henricus intendit de illo, quia actus intelligemdi est operatio, quae est ipsa intellectio. Si talis actus est principium, etc. aut est principium formale productivum fundamentale, sicut calor est principium formale calefaciendi ; aut est actus tantum productivus, sicut calefactio, sive sicut generatio, vel productio formaliter. Nullo alio modo potest intelligi quod actus intelligendi sit principium producendi Verbum. Non primo, quia actus intelligendi tantum attribuitur intelligentiae, id est, quod tantum accipitur pro intelligentia, qua formaliter dicimur intelligere, sed intelligentiae non attribuitur productio Verbi, sed tantum attribuitur memoriae, quae proprie est principium producendi ut patet per Augustinum 14. de Trin. c. 7. Non secundo, patet, quia intellectio in divinis est prior origine productione Verbi, quia omne essentiale dicens perfectionem est prius origine notionali, ut supra patuit: ergo actus intelligendi non est formaliter actus productivus sive formaliter productio Verbi. Et cum probatur per hoc, quod Verbum naturaliter producitur, hoc non valet, quia intellectus est principium per modum naturae, respectu cujuscumque actus, sive sit actus intelligendi, sive actus producendi. Et quamvis actus producendi praesupponat actum intelligendi, non tamen ex hoc sequitur quod actus producendi non sit per modum naturae. Nec est simile de actu producendi voluntatis, quia ille non dicitur liber ex hoc solo, quia praesupponit productionem per modum naturae, sed dicitur liber, quia a potentia libere producente. Et addit responsionem brevem, cum dicitur Verbum producitur per primum actum intellectus, verum est, quod per primum actum productivum. Nam intellectus divipus habet duplicem actum productivum, unum, quo producit Verbum divinum, et hic est primus: et alium, quo producit creaturam in esse objectivo, et in esse cognito. Verbum ergo producitur per primum actum productivum, et non per primum actum simpliciter, qui est actus inteUigendi, nam intellectus est prius operativus quam productivus, ut satis patuit in 1. d. 2. parte 2. q. 3. et infra patet q. 13. Quodl. Modo actus operativus non habet terminum productum, sed est ultimus terminus potentiae, ut patet ex primo, et 10. Ethic. Actus vero productivus semper est alicujus termini per se, qui terminus per ipsum actum productivum accipit esse.

Responsio ad secundam rationem posita ab ipso exclusa est per hoc quod probatum est, essentia ut essentia, non esse principium formale producendi, excludendo memoriam, ut memoria est, a ratione talis principii productivi. Ista responsio Henrici posita est ibi : Et si quaeratur ab eis, quomodo ergo distinguitur in Deo intellectus et voluntas, et parum infra respondet ibi : Dicunt, quod positis istis productionibus dictione et spiratione, et hoc per solam essentiam, ut prius formale utriusque productionis, etc. Vide ibi.

In hoc articulo occurrunt aliqua parva dubia : Primo in hoc, scilicet quod idem non potest esse principium formale productivum respectu duarum produci ionii m alterius rationis, et specialiter talium productionum, quarum una non potest poni, nisi prius altera ponatur. Instatur sic primo, quia productio ad intra, et productio ad extra sunt alterius rationis, quia et termini alterius rationis, et productio ad extra non potest poni, nisi prius posita productione ad intra, ut probat Doctor in secundo, d. 1. q. 1. et tamen utraque productio est ab eodem principio formali. Patet, quia productio Verbi est ab intellectu divino, et productio creaturae in esse intelligibili, sive in esse cognito est ab eodem intellectu. Similiter productio Spiritus sancti est a voluntate divina, et productio creaturae tam in esse volito quam in esse realis existentiae est ab eadem voluntate.

Secundo, quia volitio divina, qua Deus vult essentiam, et Spiritus sanctus, sunt alterius rationis. Patet, quia Spiritus sanctus est persona incommunicabilis, volitio communicabilis, tum, quia persona Spiritus sancti est relativa, volitio absoluta ; ergo et productio Spiritus sancti, et productio, sive quasi productio volitionis divinae, sunt alterius rationis, et productio Spiritus sancti praesupponit volitionem essentiae divinae, et tamen sunt ab eodem principio formali, quia ab eadem voluntate divina.

Tertio, quia volitio finis in nobis, et volitio entis ad finem, sunt alterius rationis, quia et objecta volita sunt alterius rationis et volitio entis ad finem, volendo illud propter finem, praesupponit volitionem finis, et tamen utraque est ab eadem voluntate. Similiter notitia conclusionis demonstratae, et notitia principii sunt alterius rationis, quia notitia conclusionis est evidens propter principium, et notitia principii est evidens non propter aliud, et notitia conclusionis praesupponit notitiam principii, et tamen utraque notitia est ab eodem principio, scilicet intellectu, et ab eodem objecto virtualiter continente tales notitias ut exposui in primo ; ergo, etc.

Quarto, ab eodem principio potest esse productio dispositionis ad formam substantialem, et productio ipsius formae, quae differunt non tantum specie, sed etiam genere, ut patet de forma ignis, quae est substantia, et de dispositione praevia, quae communiter est qualitas ; et productio formae substantialis praesupponit productionem dispositionis necessario requisitae; ergo, et sic de multis aliis posset instari.

Quinto, instatur specialiter, probando quod productio Spiritus sancti non necessario praeexigit productionem Verbi, probatur sic : Voluntas habens essentiam divinam perfecte praesentem in ratione objecti amabilis amore infinito, est vere productiva Spiritus sancti; hoc patet a Doctore in primo, d. 2. parte 2. q. 3. d. 10. et in secundo, d. 1. q. 1. natura habens essentiam sic praesentem est vere operativa et productiva. Sed essentia divina est sic perfecte praesens, ut actu cognita ab intellectu divino, fit enim praesens per solum actum intelligendi, quia voluntas non fertur nisi in objectum actu cognitum. Posito ergo per possibile vel impossibile, quod Pater non genuisset Filium, et haberet essentiam praesentem voluntati suae ut actu cognitam, tunc posset vere esse operativus, volendo eam in se, et vere productivus Spiritus sancti, sive amoris infiniti spirati ; ergo productio Spiritus sancti non praeexigit necessario productionem Verbi, quasi esset impossibile ipsam esse, circumscripta productione Verbi.

Posset etiam instari, probando generationem Verbi, et spirationem Spiritus sancti non esse productiones alterius rationis, quia nec Verbum, nec Spiritus sanctus sunt personae alterius rationis. Sed de hoc diffuse dictum est in primo, d. 7. q. unica et d. 13. q. unica.

Respondeo ad istas instantias. Ad primam dico, quod etsi productio ad extra de facto praesupponat productionem ad intra, tamen si productio ad intra, per possibile vel impossibile, non esset, adhuc posset esse productio ad extra tam in esse cognito et volito, quam etiam in esse reali, ut prolixe patet a Doctore in secundo, dist. 1. quaest. 1.

Dico secundo, quod Doctor non intelligit de productionibus alterius rationis, qualitercumque accipiatur alterius rationis, sed specialiter loquitur de productionibus alterius rationis pro quanto distinguuntur penes alium et alium modum producendi, quia una est per modum naturae, et alia per modum voluntatis ; tales enim productiones non possunt esse ab eodem principio formali productio, ut clare patet a Doctore in 1. d. 2. parte 2. q. 2. et d. 10. et infra q. 2. quodlib. Et loquendo de talibus, illa quae est per modum voluntatis non potest poni, nisi prius ponatur illa, quae est per modum naturae, nam prima simpliciter motio, et prima simpliciter productio est per modum naturae, ut clare patet a Doctore in quodl. quaest. 14.

Et per hoc patet responsio ad alias tres instantias. Unde ad secundam dico primo, quod illae duae productiones non distinguuntur per alium et alium modum producendi, ut patet. Dico secundo, quod illae productiones non sunt alterius rationis, quia si amor essentialis esset realiter distinctum a persona spirante, esset amor vere spiratus, sicut patet de notitia ingenita, sive essentiali, et de notitia genita, ut diffuse dictum est a Doctore in primo, dist. 2. parte 2. quaest. 4. et vide quae ibi exposui. Et soluta est illa difficultas de relativo et absoluto.

Ad tertiam dico primo ut dixi, quod non distinguuntur penes alium et alium modum. Dico secundo, quod quamvis productio dispositionis sit alterius rationis a productione formae, tamen productio formae non praesupponit productionem dispositionis. Si enim agens esset perfectum sicut primum agens, statim induceret formam. Ad illud de volitione finis, etc. dico, quod quis absolute potest velle ens ad finem, absque hoc quod velit ipsum finem, licet non possit velle sub isto respectu, scilicet propter finem. Ad ultimum, dico primo quod productio, quae est per modum voluntatis, necessario est posterior productione per modum naturae, et sic spiratio non potest poni, nisi prius ponatur productio per modum naturae, licet productio per modum naturae non necessario praeexigatur ad esse ipsius spirationis,scilicet quod circumscripta generatione Verbi,quod sit simpliciter impossibile spirationem esse, sed dicitur necessario praesupponi, quia productio per modum naturae necessario est prior, et sic Doctor intelligit secundo, non asserendo tamen, quod forte generatio Verbi sic necessario praeexigitur spirationi, quod si illa non esset, esset impossibile ipsam esse, quia sicut est simpliciter impossibile principium liberum esse operativum circa aliquod objectum,nisi principium per modum naturae, quale est intellectus, non sit prius operativum circa idem objectum, ita videtur impossibile quod tale principium liberum sit productivum circa objectum, quin principium per modum naturae, quale est intellectus, non sit prius productivum circa idem objectum. Prima tamen responsio videtur et melior, magis ad mentem Doctoris et magis consona veritati, et sic patet.

Secundo principaliter dubitatur de illa propositione, quae est de ratione ordinis, quia in creaturis accipiendo quidditatem, puta lapidis, et existentiam ejus, ut praecise considerantur sub rationibus formalibus terminorum, existentia necessario est posterior essentia, cum sit gradus intrinsecus ejus. Ergo similis ordo erit inter essentiam divinam et ejus existentiam, quod tamen est falsum, quia existentia in Deo est de essentia ejus, ut patet a Doctore in primo, d. 1. parte, 1. q. 2. et 9. praesenti art. 1 .

Respondeo, quod non est similis ratio ordinis, quia essentia divina est de se haec, et ex sua formali ratione est de se existens,et ideo existentia ejus nullo modo est posterior sua essentia, sed e contrario est de essentia et existentia creata.

Posset etiam dubitari in hoc quod dicit, quod Pater ut prior origine Filio intelligit omnia distincte, quia objecta secundaria nullo modo habent esse, nisi Filio jam producto ; ergo Pater in illo priori in quo intelligitur Filius productus, non intelligit illa. Dico breviter, quod accipit prius originepro quanto Pater non habet intelligere omnium ab alio, sed praecise a se. Non ergo intelligit, quod Pater in aliquo priori intelligat omnia distincte, in quo priori non intelligitur Filius jam productus, imo in quocumque instanti Pater intelligit omnia objecta secundaria, in eodem etiam Filius intelligit eadem: et cum hoc stat quod Pater intelligat illa a se, et sic ut prius origine, et Filius a Patre, et sic ut posterius origine. De hoc vide super secundo, dist. 1. quaest. 1.