CAPUT III.

In consolationem populi Deum invocantis cantatur a sacerdote Gloria in excelsis.

Omnia autem invocantibus numquam defuit, vel deest, vel deerit misericordia Dei, ideo in diebus consolationum quando consolandus est populus, ab altari tamquam a conspectu Dei respondet ille qui in altari stat loco ejus qui est magni consilii Angelus, Episcopus, vel sacerdos dicens: Gloria in excelsis Deo. Ac si dicat illud Jeremiae, XXIX, 11 et 12 : Dicit Dominus : Ego cogito super vos cogitationes pacis et non afflictionis... Et invocabitis me, et ibitis : et orabitis me, et ego exaudiam vos. Unde est ac si dicat : Ex quo in desiderio primum clamat clerus, et ex quo ad misericordiam conclamat populus, jam facta est Deo gloria, et pax hominibus, ac si dicat illud Jeremiae, XXXI, 16 : Quiescat vox tua a ploratu, et oculi tui a lacrymis, quia est merces operi tuo : exaudiam quippe clamores istos, et mittam vobis in sacramento quem misi Patribus in mundum, ut participatione sui de cunctis malis eruamini, et in omnibus bonis impleamini.

Et hoc significat is qui cantat Missam per osculum altaris, quod accedens ad altare primo sumit, ut populo possit veram pacem nuntiare. Ad Ephes. II, 17: Et veniens evangelizavit pacem vobis qui longe fuistis, et pacem iis qui prope.

In diebus autem profestis et in diebus luctus, sicut in jejunio, nisi sit jejunium exsultationis, sicut in Pentecoste, non cantatur: quia tunc timentes iram de peccatis satisfacimus, et pacem nondum adhuc donatam nobis commemoramus.

Sic ergo inducitur et intermittitur in Missa, Gloria in excelsis : et hac de causa incipitur ab eo qui loco Dei stat in altari, et loco ejus qui est nobis magni consilii Angelus. In cujus figuram unus Angelus, Gloria in excelsis Deo, cantavit cum nobis in sacrificium,quando Salvator pri- mo fuit exhibitus . Quia vero subito cum Angelo facta est multitudo militiae coelestis laudantium Deum, ideo Episcopo vel sacerdote incipiente : Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis, usque enim huc ab Angelo est cantatum. Et secundum primam institutionem usque ad eumdem locum erat ab Episcopo vel sacerdote incipiendum. Et statim in memoria illius quod dicitur, Luc. II, 13 : Facta est cum Angelo multitudo militiae coelestis laudantium Deum : incipit chorus, Laudamus te, et cantat ea quae sequuntur alta voce et solemni cantu, quae secundum rei veritatem composuit et addidit beatus Papa Telesphorus, qui a beato Petro fuit nonus, et instituit quod in nocte Nativitatis Domini in prima Missa decantaretur ob memoriam ejus, quod tunc ab Angelo praecinente et Angelis concinentibus in consolationem humani generis est primo cantatum. Quidam autem dicunt, quod hoc quod dicitur, Laudamus te, et caetera quae sequuntur a beato Hilario Pictaviensi est compositum et additum, quod non est verum. Postmodum autem Symmachus Papa instituit, quod Gloria in excelsis in festis Apostolorum, Martyrum et Virginum, quando non esset tempus poenitentiae et luctus, et in diebus Dominicis decantaretur ad augmentum divinae laudis, quae ostenditur in gloriosis festis Sanctorum. Sic ergo et hac de causa in Missa deductum est, Gloria in excelsis, etc.

Dicitur autem hymnus Angelorum : quia primam partem ejus laudando cantavit Angelus : residuum autem factum quidem est ab homine, sed in memoriam concinentium Angelorum cum Angelo praecinente. Daniel. III, 58: Benedicite, Angeli Domini, Domino : laudate et superexaltate eum in saecula. Psal. CII, 20 : Benedicite Domino, omnes Angeli ejus, potentes virtute, facientes verbum illius, a d audiendam vocem sermonum ejus.

Iste igitur hymnus componitur ex duobus, scilicet ex hoc quod est Angeli praecinemtis, et ex hoc quod factum est in memoriam exercitus Angelorum concinentium.

Hoc autem quod est Angeli praecinentis, duo habet, scilicet gloriam dandam Deo qui consilium hujus liberationis invenit, et continet pacemquae hominibus bonae voluntatis in concilio illo est perfecta et reddita.

In primo dicit tria, scilicet gloriam, et gloriae causam, et hanc esse Deo tribuendam. Gloria autem est mala, ficta, vana, et vera. Gloria autem mala est de malis eorum de quibus dicitur, Proverb.

II, 14 : Qui laetantur cum male fecerint, et exsultant in rebus pessimis. Ibi habet translatio Septuaginta : " Gloriantur cum faciunt mala, et gaudent in pessimis. " Psal. LI, 3 : Quid gloriaris in malitia ?

Ficta gloria est, quando aliquis sibi attribuit quod suum non est, sicut, I ad Corinth. IV, 7, dicitur : Quid habes quod non accepisti ? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ?

Gloria autem vana est in caducis et vanis. Isaiae, xl, 6 et 7 : Vox dicentis: Clama. Et dixi: Quid clamabo ? Omnis caro foenum, et omnis gloria ejus quasi flos agri. Exsiccatum est foenum, et cecidit flos, quia spiritus Domini sufflavit in eo. Jerem. IX, 23 : Non glorietur sapiens in sapientia sua, et non glorietur fortis in fortitudine sua, et non glorietur dives in divitiis suis. Proverb.

XXXI, 31, ubi nos habemus : Fallax gratia et vana est pulchritudo, habet littera Septuaginta : " Fallax gloria, et inanis est imago. "

Gloria autem vera est de bono proprio, quod nullo indiget bono : et haec duplex, scilicet Auctoris omnis boni, et ejus cui illud bonum participat. De primo dicitur, Joan. X, passim : et hoc dixit Isaias, XXXV, 2 : Ipsi videbunt glo-riam Domini. Eccli. xlv, 3 : Ostendit illi gloriam suam. Haec enim gloria splendoris est, decoris, et magnificentiae divinae. Gloria autem Sanctis communicata, est gloria in Deo de communicato sibi hoc decore et magnificentia. Jerem.

IX, 24 : In hoc glorietur, qui gloriatur, scire et nosse me. II ad Corinth. X, 17 : Qui gloriatur, in Domino glorietur. Et, II ad Corinth. I, 12 : Gloria nostra haec est, testimonium conscientiae nostrae. Gloria ergo vera vere accepta est, quam diximus divinam. Est autem in excelsis, sicut in causa.

Est autem haec in excelsis, non quidem locis, sed decore et magnificentia, quae super omnia celsa sunt celsiora, in quibus Deus solus decorem suae ostendit bonitatis, et virtutis, et magnificentiam operum mirabilium suorum. Unde, Luc. II, 14, dicitur : Gloria in altissimis Deo, hoc est, altissimo consilio et virtute et magnificentia : fuerunt et sunt, quod Filium et in carnem misit et quotidie mittit in sacramentum, de quibus cum perfici deberent, dixit Angelus, Luc. I, 35 : Virtus Altissimi obumbrabit tibi. Et hoc signatum est, Job, xl, 4 et 5, ubi sic ad hominem dicit Dominus : Si habes brachium sicut Deus, et si voce simili tonas, circumda tibi decorem, et in sublime erigere, et esto gloriosus, et speciosis induere vestibus. Ac si dicat : Si gloriosus vera gloria es, oportet te brachium fortitudinis invincibilis, ut Deus habet, habere, et voce similis veritatis et auctoritatis intonare, et decore virtutis circumdatum esse, et in sublimibus te ostendere, et sic gloriosum esse ut vestibus induaris in conversatione speciosis super omnem honestatem.

Haec igitur est vera causa gloriae, et ideo non nisi Deo attribuenda, qui solus hoc possidet et habet: et ideo haec gloria quae est in altissimis, sit Deo, supple, attributa, et nostra laus data Deo

qui solus gloriosus est in se et in sanctis suis. Ideo dicitur, Isa. xlii, 3 : Gloriam meam alteri non dabo, et laudem meam sculptilibus. I ad Timoth. I, 17 : Regi autem saeculorum immortali,et invisibili, soli Deo honor et gloria. Hoc signatum est, Genes. XXXIX, 8 et 9 : Ecce dominus meus, omnibus mihi traditis, ignorat quid habeat in domo sua : nec quidquam est quod non sit in mea potestate, vel non tradiderit mihi, praeter te, quae uxor ejus es. Sciebat enim bonus Joseph, quod dicturus erat Apostolus, I ad Corinth. XI, 7 : Mulier gloria viri est. Et ideo licet bona domini sui acceptaverit, tamen cum domini sui gloria nihil commune habere voluit, quoniam non est in homine quod hominis sit unde possit gloriari, sed in aliis bonis domus domini nobis concedit potestatem : in gloria autem non vult habere consortem, sicut nec vir in uxore. Sic ergo et Angelus Deo soli attribuens gloriam verissimam, cantat : Gloria in excelsis Deo.

Continue autem subjungit hoc quod ex gloria Dei excelsorum factum est nobis, dicens : Et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Tria dicens in verbo, scilicet pacis necessitatem, pacis veritatem, pacis congruitatem.

Pacis necessitatem tangit per hoc quod dicit : In terra : quia in terra .est impugnatio belli, et ideo in terra necessitas est pacis. Pacis veritatem tangit in nomine pacis : quia aliter significatio nominis caderet ab effectu, quod non potest fieri in verbis Angeli : et ideo in nomine pacis, pacis veritas significatur. Congruitas autem pacis in hoc importatur, quod dicit : Hominibus bonae voluntatis : his enim qui ratione utuntur et intellectu, per studium veritatis perficiunt, et voluntatem forma boni formant, ut bonum velint, illis vera pax congruit et non aliis. Et sic per hoc quod dicit: Hominibus bonae voluntatis, congruitas pacis significatur.

tripliciter, scilicet prout sunt a Deo, et prout a nobis, et prout referuntur ad ipsum.

Prout autem sunt a Deo, dupliciter considerantur, scilicet in forma sive in specie datorum, et in modo quo dat ea Deus.

Prout igitur considerantur in specie datorum, dicitur : Laudamus te, Benedicimus te. Considerando autem modum quo dat ea Deus, dicitur : Adoramus te, Glorificamus te. Referendo autem bona Dei in ipsum, dicitur : Gratias agimus.

In prima consideratione duplicia Dei dona in nos ab ipso fluentia consideramus, scilicet dona virtutum et gratiarum, et dona quae sunt bona naturae, vel ad naturae conservationem ordinata. Pro virtutibus igitur et gratiis dicimus : Laudamus te. Pro bonis autem naturalibus dicimus : Benedicimus te.

Quod autem pro virtutibus et gratus laudemus, probatur per Philosophum in libro primo Ethicorum dicentem, quod virtus est laudabilium bonorum. Et idem dicit in libro de Laudabilibus bonis. Laus enim, ut dicit Tullius, est proprium virtutis praeconium. Et ideo considerando collationem virtutum suarum et gratiarum, dicimus : Laudamus te. Hinc est quod dicitur, Proverb. XXXI, 31 : Date ei de fructu manuum suarum, et laudent eam in portis opera ejus : fructus enim manuum Domini opera sunt . virtutis : quia dextera Domini fecit virtutem , et opera illa praedicant eum in portis civitatum omnium sanctorum. Psal. XXIII, 10 : Dominus virtutum ipse est rex gloriae. Sic in Psalmo xlvii, 2, dicitur : Magnus Dominus et laudabilis nimis, in civitate Dei nostri, in monte sancto ejus. Magnus enim Dominus virtute, laudabilis nimis virtutum collatione, in civitate sanctorum, quia laudatur in omni sanctorum civitate quae tota est in splendore honestatis, virtutis et gratiae : in monte sancto ejus, in eminentia honoris ejus qui debetur operationi virtutum. Omnes enim sui divites sunt in virtute, sicut dicitur, Eccli. xliv, 6 : Homines divites in virtute, pulchritudinis studium habentes. Sic igitur, Laudamus te, propter virtutes in te ostensas et nobis exhibitas : virtus enim, ut dicit Augustinus, est bona qualitas mentis, qua recte vivitur, qua nemo male utitur, quam Deus operatur in nobis sine nobis.

Benedicimus autem te in bonis naturae collatis nobis, quae sunt intellectus, ratio, sensus, vita, substantia, et hujusmodi, et in his quae ista in nobis conservant, sicut est sanitas, et bona fortunae, et honor, et fama, et hujusmodi. Et de his duobus bonis dicitur, Jacobi, II, 17 : Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum. Data enim optima sunt ordinata ad naturam. Dona autem perfecta sunt dona virtutum et gratiarum.

Sed quid est quod dicit: Benedicimus te, cum, ad Hebr. VII, 7, dicatur quod sine ulla contradictione, quod minus est a meliore benedicitur ? Videtur ergo, quod nobis Deus benedicere habeat, et non nos ipsum. Idem continetur, Numer. VI, 27 : Invocabuntque nomen meum super filios Israel: et ego benedicam eis.

Ad hoc dicendum, quod duplex est benedictio. Una quidem sacrans illud quod benedicitur. Altera autem est laus et praeconium dati et accepti. Et de priori dicitur quod, quod minus est a meliori benedicitur, et ea benedictione nobis Deus benedicit, et ipsi sacerdotes hoc modo benedicunt. Et ideo in unctione manuum sacerdotum dicit Episcopus : " Consecrare et sanctificare dignare, Domine, manus istas per istam unctionem et nostram benedictionem, ut quidquid benedicunt, benedicatur, et quid- quid consecrant, consecretur et sanctificetur in nomine Domini. " Alia autem benedictione qua bona Dei laudamus et praedicamus, nos Deo benedicimus, et non Deus nobis. Tobiae, XII, 6: Benedicite Deum coeli, et coram omnibus viventibus confitemini ei. Psal, CII, 22 : Benedicite Domino, omnia opera ejus, in omni loco dominationis ejus benedic, anima mea, Domino.

Adoramus te.

Tangit hic modum collationis quo Deus confert et laudabilia et benedicibilia. Duo autem sunt modi potestatis, scilicet qua talia conferendi habet facultatem, et modus magnificentiae qua in talia conferendo magnificam ostendit liberalitatem. Primum est majestas quam adoramus. Secundum est magnificentiae liberalitas, quam glorificamus. Ex majestate habet facultatem et ex magnificentia liberalitatis gloriam. In epistola Jeremiae dicitur : Dicite in cordibus vestris : Te oportet adorari, Domine , Majestas autem adoratur prostratione totius corporis, ut dicit Damascenus, ad significandum, quod nihil sumus nisi pulvis et cinis, nisi per ipsam Trinitatis majestatem in aliquid erecti essemus. Psal. CXXXI, 7 : Adorabimus in loco ubi steterunt pedes ejus. Exod. IV, 31 : Audierunt, scilicet Hebraei, quod Dominus visitasset filios Israel, et quod respexisset afflictionem eorum : et proni adoraverunt. Sic ergo, Adoramus te, sicut veri tuae majestatis professores. Joan. IV, 23 et 24 : Veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate. Nam et Pater tales quaerit, qui adorant eum. Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare.''

Propter magnificentiam autem liberalitatis, Glorificamus te : quia sicut di- citur, Jacobi, I, 5 : Dat omnibus abundanter, et non improperat. Esther, II, 18 : Largitus est dona juxta magnificentiam principalem. Et haec est gloria et magnificentia digna. Eccli. xliii, 30 : In omnibus glorifiantes ad quid valebimus ? Ipse enim omnipotens super omnia opera sua. Et infra, V. 32 : Glorificantes Dominum quantumcumque potueritis. Exod. XV, 2 : Iste Deus meus, et glorificabo eum : Deus patris mei, et exaltabo eum.

Gratias agimus tibi, hoc est, secundum relationem bonorum in ipsum. Haec enim quae ab ipso fluunt per gratiarum actionem redduntur sibi, ut abundantius fluant, sicut flumina quae redeunt ad mare. Eccle. I, 7 : Ad locum unde exeunt flumina, revertuntur, ut iterum fluant. Ingratitudo enim, ut dicit beatus Bernardus, est ventus urens exsiccans fontem pietatis et fervorem gratiae et misericordiae. Dicit enim beatus Dionysius in libro de Coelesti Hierarchia , quod omne lumen gratiae procedens a Patre luminum venit in nos, et sui abundantia nos replet, et sui simplicitate nos congregat: et quia omnia ad suum festinant redire principium, ideo convertit nos ad paternum luminis sinum, quia omnia in se congregat bona, quae ab ipso procedunt. Haec autem dicit his verbis : " Omnis a Patre mota manifestationis luminum processio in nos optime ac large proveniens, nos replet, et ut vivifica virtus nos congregat et convertit ad deificam super simplicitatem et congregantis Patris unitatem. Et hoc per gratiarum actionem,in qua nos grati cum donis Dei redimus ad Patrem omnium fontem gratiarum. " I ad Thessal.

V, 18 : In omnibus gratias agite. II ad Corinth. IX, 15 : Gratias Deo super inenarrabili dono ejus. Sic ergo expleta est laus concinentium in memoriam ejus quod dicitur, Luc. II, 13 : Facta est cum Angelo multitudo militiae caelestis laudantium Deum et dicentium : Gloria in altissimis Deo, etc.

Causa autem hujus tantae laudis exponitur, cum dicitur : Propter magnam gloriam tuam. Haec autem causa dupliciter exponitur: in communi, et in speciali per singularum attributa personarum.

In communi quidem cum dicit: Propter magnam gloriam tuam. In quo sermone tria dicuntur, scilicet causa laudis, causae magnitudo, et quod gloria est Deo propria. Causa est gloria quae quatuor modis definitur : duas enim definitiones dat Tullius in fine primae Rhetoricae, quarum una est, quod gloria est ore multorum praedicata laudatio. Secunda est, quod gloria est late patens praeconium. Tertiam dat Augustinus, et ponitur in Glossa in fine epistolae ad Romanos, XVI, 27 : Cui honor et gloria, ubi dicit sic : " Gloria est clara cum laude notitia. " Philosophus autem dicit in Topicis, quod per gloriam fit, quod nullo consciente non festinaret in esse, et secundum illum gloria est, quod sui nobilitate et honestate conscientiis hominum se manifestat. Hoc igitur modo gloria Deo convenit: quia ipse solus ore multorum praedicabilis, qui virtute universali se omnibus laudabilem praebuit. Unde dicitur, Psal. CXVI, 1 : Laudate Dominum, omnes gentes, laudate eum, omnes populi. Ipse enim est quem Pater omnibus gloriam in qua glorientur, exhibuit. Luc. ii, 32 : Lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel. Ipse ore multorum praedicatur, Isa. XII, 5 : Cantate Domino, quoniam magnifice fecit : annuntiate hoc in universa terra. Ipse est qui clara laude omni notitiae exponitur : quia nihil nisi laudabile in eo invenitur. Daniel. III, 55 et 56 : Laudabilis, et gloriosus, et superexaltatus in saecula. Hic nobilitate, et honestate sua hominum omnium se conscientiis manifestat. Psal.

CL, 1 : Laudate Dominum in sanctis ejus, laudate eum in firmamento virtut tis ejus. Sanctis est ibi neutrius generis, hoc est, Laudate eum in sanctis, hoc est, quae sancta sunt ejus, quae omnia nobilia sunt et honesta. Haec est igitur gloria. Est autem magna, et maxima : quia nihil sibi comparari potest. Psal.

CXII, 5 : Quis sicut Dominus Deus noster. qui in altis habitat ? Unde dicitur, Luc.

\II, 14 : Gloria in altissimis Deo. Eccli. xliii, 32 : Glorificantes Dominum quantumcumque potueritis, et supervalebit adhuc. Haec autem gloria magna tua est proprie : quia alii non debetur gloria nisi soli Deo. Isa. xlii, 8 : Gloriam meam alteri non dabo, et laudem meam sculptilibus. I ad Timoth. I, 17 : Soli Deo honor et gloria. Haec est ergo causa laudandi et benedicendi et adorandi et glorificandi et gratias agendi Domino.

Domine Deus, etc.

Hic tangit in speciali attributa personarum. Et primo tangit ea quae sunt Patris. Secundo, ea quae sunt Filii. Tertio, ea quae sunt Spiritus sancti. Quarto, subjungit id quod est unitatis essentiae in tribus personis.

Ea autem quae sunt Patris, tangit tripliciter, scilicet secundum quod considerantur in ipso, et secundum ea quae operantur in nobis.

Ea autem quae sunt in ipso, tangit dupliciter, scilicet secundum auctoritatem, et secundum gubernationem.

Auctoritatis enim est quod dicit: Domine, non quod solus Pater sit Dominus, cum sit scriptum in symbolo Athanasii: " Dominus Pater, Dominus Filius, Dominus Spiritus sanctus : et tamen non tres Domini, sed unus est Dominus. " Sed quod commune est secundum operationem, per appropriationem auctoritatis, quia Pater non est de alio, Patri attribuitur, de quo dicitur, Esther, XIII, 11 : Dominus omnium es. Hinc est, quod Filius vocat eum Dominum, Matth. XI, 25, cum dicit : Confi-

teor tibi, Pater, Domine caeli et terrae. Act. xvii, 24 et 25 : Hic caeli et terrae eum sit Dominus, non in manufactis templis habitat, nec manibus humanis colitur, indigens aliquo. Non indiget, qui omnium pulchrorum et bonorum est fons et origo.

Deus autem est nomen gubernationis, quae etiam Patri attribuitur : quia etiam patres ab antiquo dicebantur, qui alios ut reges gubernabant, et etiam patris est gubernare familiam in domo : Deus enim Graece dicitur AdminBookmark quod nomen si derivatur a verbo Graeco AdminBookmark , AdminBookmark , quod est video, vides, idem est quod cuncta videns oculo providentiae. Eccli.xxiii, 28 : Oculi Domini multo plus lucidiores sunt super solem, circumspicientes omnes vias hominum,... intuentes in absconditas partes. Ad Hebr. IV, 13 : Non est ulla creatura invisibilis in conspectus ejus. Si autem AdminBookmark derivatur a Graeco theaste

quod sonat circuitum, iterum signat Deum qui omnia circuit cura suae providentiae. Eccli. XXIV, 8 : Gyrum caeli circuivi sola, dicit Patris sapientia, cujus est tota providentia. Si autem derivatur a Graeco thetim, quod calorem sonat, amorem providentis significat, sicut dicitur in Psalmo xviii, 7 : Non est qui se abscondat a calore ejus. Sic igitur visionis luce, curae velocitate, et amoris calore omnibus providet et omnia gubernat: et ideo dicit, Psal. liv, 23 : Jacta super Dominum curam tuam, et ipse te enutriet. I Petri, V, 7 : Omnem sollicitudinem vestram projicientes in eum, quoniam ipsi cura est de vobis.Rex caelestis. Ecce quid faciat in Angelis : quia per metonymiam rex dicitur caelestis : quia Rex est Angelorum mirabiliter ex ministris sibi assistentibus regnum suum restaurans. Rex autem est: quia fines intentionum, et bona operationum, et leges in praeceptis justitiarum, et ordines ministrorum Angelis

primo, et per Angelos hominibus distribuit. Dicit enim Dionysius, quod regnum est omnis finis et ornatus legis et ordinis distributio . Isa. XXXII, 1 : Ecce in justitia regnabit rex, et principes, hoc est, Angeli, in judicio praeerunt. Isa. xxxiii, 22 : Dominus legifer noster, Dominus rex noster, ipse salvabit nos. Jerem. X, 6 et 7 : Non est similis tui, Domine : magnus es tu, et magnum nomen tuum in fortitudine. Quis non timebit te, o rex gentium ? tuum enim est decus : inter cunctos sapientes gentium, et in universis regnis eorum, nullus est similis tui.Deus Pater omnipotens. Hoc dicitur secundum attributa Patris in nobis, et dicitur Deus nobis providens. Psal. XXXI, 8 : In via hac qua gradieris, firmabo super te oculos meos. Pater autem dicitur in gratia adoptionis nos formans. Isa. lxiv, 8 : Et nunc, Domine, pater noster es tu, nos vero lutum : et fictor noster tu, et opera manuum tuarum omnes nos. Psal. xxxii, 15 : Qui finxit singillatim corda eorum, et intelligit omnia opera eorum.

Dicitur autem omnipotens: quia cum tria sint in nobis reluctantia reformationi ad bonum, scilicet inferioris naturae inobediens gravitas, infirmitatis humanae deprimens fragilitas, spiritualis nequitiae reluctans iniquitas, nihil horum obstare potest, quin ipse nos in filios formet. Ad Roman. IX, 19 : Voluntati ejus quis resistit ? Luc. I, 37 : Non erit impossibile apud Deum omne verbum. Genes. xviii, 14 : Numquid Deo quidquam erit difficile ?Domine, Fili unigenite. Hic tangit ea quae attribuuntur Filio. Haec autem tangit sub sex differentiis. Primo enim tangit ea quae habet in seipso, ex quibus est potens salvare et debitor salutis. Secundo, tangit modum exhibitionis quo gratiam salutis adhibuit. Tertio, tangit

gratiam redemptionis. Quarto, tangit gratiam gratificationis. Quinto, tangit gratiam glorificationis. Sexto et ultimo, horum singulorum singillatim tangit causam.

Dicit igitur: Domine, Fili, etc, et duo tangit. Primum est unde salvare poterat. Secundum, unde salvare debuerat debitum nostrum in se suscipiens. De primo horum dicit : Domine, Fili. Tria dicit, quorum primum importat salutis facultatem, secundum facultatum illarum haereditatem, tertium facultatum salutis indivisam importat plenitudinem.

Per hoc enim quod dicit: Domine, cum Dominus dicit omnimodam pulchrorum et bonorum possessionem, signat eorum unde salvare potest facultatem : hoc autem quod dicit: Fili, cum filius ex haereditate habeat omnes patris facultates, signat illarum facultatum haereditatem. Per hoc autem quod dicit: Unigenite, cum unigenitus sit qui, sicut Basilius dicit, cum secundo genito gloriam paternam non divisit, signat facultatum illarum indivisam, et possessam plenitudinem : et ex his habet unde poterit salvare plenam et perfectam facultatem. De primo dicitur in Psalmo VIII, 1 : Domine, Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in universa terra ! Hoc enim mirabile est in terra, quod facultatem habet omnes salvandi. Ipse enim est de quo dicitur, ad Roman. X, 12 : Idem Dominus omnium, dives in omnes qui invocant eum. Unde Paulus, I ad Corinth. 1, 5 et seq., dicit: In omnibus divites facti estis in illo, in omni verbo, et in omni scientia : sicut testimonium Christi confirmatum est in vobis : ita ut nihil desit vobis in ulla gratia. Ex his igitur facultatibus omnes salvat.

Fili autem dicit : quia haereditate naturali omnia possidet. Luc. XV, 31 : Fili, tu semper mecum es, et omnia mea tua sunt. Ad Hebr. I, 2 : Quem constituit haeredem universorum, per quem fecit et saecula. Joan. XVI, 15 : Omnia quaecumque habet Pater, mea sunt.Unigenite autem, quia indivise possidet. Joan. I, 14 : Vidimus gloriam ejus, gloriam quasi Unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis. Sic ergo ex his quae deitatis sunt, facultatem habet salvandi : sed quia apud justum judicem non satisfacit nisi qui debet, ideo ex nostro assumpsit, unde pro nobis satisfacere deberet.

Et hoc est quod sequitur :

Jesu Christe. Quod autem quidam addunt: Altissime, non est de littera et a praesumptoribus est additum : quia nihil addendum erat tantae auctoritati quam fecit Angelus et vicarius Jesu Christi. Sunt autem haec duo nomina, Jesu Christe. Jesus quidem, ut dicit Damascenus, dicit Deum humanatum, et Christus dicit e converso hominem deificatum : quia naturae duae in una persona Filii se circumincedunt: quia deitas potentiam exercet in actibus hominis, dum humanitate tactus leprosus sanatur, mortuus tactus vivificatur, caecus tactus illuminatur, et sic de aliis, et humana natura propria servans in potentia divinitatis se ostendit, dum solem obscurans moritur, cum petram scindens crucifigitur, dum potestate propria ponens animam et iterum sumens eam sepelitur. Jesus ergo dicit Deum humanatum, et Christus, sicut dictum est, dicit hominem deificatum. Et hoc est unde pro nobis satisfacere debuit: dicit enim Ambrosius, et probat Anselmus in libro, Cur Deus homo, quod pro nobis satisfacere non potuit, nisi qui debuit, et qui potuit. Potuit autem in quantum Deus Dominus Filius Patris unigenitus : debuit autem in quantum homo fuit : debuit et potuit in quantum Deus humanatus, et in quantum homo deificatus. Hoc autem probavit Anselmus. Adam enim in quo omnes peccavimus et damnati fuimus, originalem justitiam omnium hominum qui ex ipso nasci poterant, perdidit. Possunt autem infiniti nasci ex ipso, qui omnes illam. Deo tra-

didissent justitiam originalem, quae in infinitis esset infinitum bonum quod restituere non potuit, nisi qui infinitae fuit bonitatis, et hoc non erat nisi Deus Dominus Filius unigenitus infinitae bonitatis. Exigere autem ab eo qui nihil debet, non est justi judicis. Cum ergo Deus justus judex sit, non exigit hoc nisi ab homine qui debuit : et sic oportuit, quod salvator homo esset, qui debuit non ex debito culpae, sed ex debito quod voluntarie suscepit : ergo oportuit quod homo esset Deus, et Deus homo, et Deus in homine, et homo in Deo. Et sic, sicut dicitur, I ad Timoth. ii, 5 : Mediator est Dei et hominum homo Christus Jesus. Quod ergo debuit et potuit, importatur per hoc quod dicitur : Jesu Christe.

Et de Jesu quidem dicitur, Matth I, 1: Vocabis nomen ejus Jesum : ipse enim salvum faciei populum suum a peccatis eorum. Eccli. xlvi, 1 et2 : Fortis in bello Jesus, ... qui fuit magnus secundum nomen suum, maximus in salutem electorum Dei. De Christo autem dicitur, Isa. xlv, 1 et 2 : Christo meo Cyro, cujus apprehendi dexteram, ut subjiciam ante faciem ejus gentes, et dorsa regum vertam, et aperiam coram eo januas, et portae non claudentur. Ego ante te ibo, et gloriosos terrae humiliabo : portas aereas conteram, et vectes ferreos confringam. Cyrus autem haeres interpretatur : quia hic Christus primo haeres est Dei Patris, cujus Pater dexteram apprehendit: quia virtutem salutis in nobis fecit, cui etiam gentes salvatas in fide Ecclesiae subjecit, dorsa regum mundi vertit, et eis onus suorum mandatorum imposuit, portas aereas inferni contrivit, vectes in peccati repagulis confregit : ante eum in miraculis magnis ivit, omnia quae fecit, confirmando et contestando, et sic gloriam mundi stravit, et gloriosos et inclytos in humilitate spiritus inclinavit. Hoc est ergo quod dicit: Domine, Fili unigenite, Jesu Christe.

Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris.

Hic tangitur totus salvandi modus. Salvavit potenter, mansuete, et obedienter. Potenter ut faceret opus salutis efficaciter, mansuete ut laudabiliter, obedienter ut salus nostra habeat auctoritatis incontradicibilitatem.

Primum tangit per hoc quod dicitur : Domine Deus, qui potens est ad salvandum. Secundum per hoc quod dicit : Agnus Dei, qui mansuetus est ad patiendum. Tertium tangit per hoc quod dicit: Filius Patris, qui obediens est Patri ad pretium pro Adae debito solvendum.

Domine qui potens, Deus qui sapiens es, et cuncta providens : ex hoc enim poteris salvare, quoniam nec fortitudo aliqua resistit Domino, nec versutia aliqua potest decipere vel latere sapientis visionem. De primo petimus : Exaltare, Domine, in virtute tua , ut salves potenter : et tunc gratias agentes, cantabimus et psallemus virtutes tuas . De sapientia autem dicitur, Jerem. xxiii, 5 : Regnabit rex, et sapiens erit.Agnus autem dicitur propter patiendi mansuetudinem : Dei autem, ideo quia in passione fuit Deo sacrificatum. De mansuetudine dicitur, Jerem. XI, 19 : Ego quasi agnus mansuetus, qui portatur ad victimam. Isa. LIII, 1 : Sicut ovis ad occisionem ducetur, et non aperiet os suum. Dei autem sacrificium est, cujus sanguine tincti liberamur ab Angelo exterminatore. Iste agnus est, qui immolatus est in figura arietis ab Abraham pro filio Isaac . Iste est agnus, qui occisus est pro omnibus electis ab origine mundi . Iste estagnus, qui AdminBookmark mane immolatus est in membris, quae praecesserunt adventum ejus, qui immolari praecipitur : AdminBookmark

vespere in se, et in suis qui offeruntur Deo post adventum ipsius. Iste est agnus, qui agni nomen non in vacuum accipit : quia agnus ab agnoscendo dicitur. Dicit, Joannis, x, 14 : Ego cognosco oves meas, et cognoscunt me meae. Iste est agnus, quem omnes agnini in vellere sequuntur. Haec enim est natura agni masculi, quod omnes quos generat, generantem agnum sequuntur in bonitate lanae et velleris. Et hoc signatum est, Judicum, VI, 36 et seq., ubi legitur, quod signum de descensu roris quod apparuit in vellere, defluxit, in concham et derivatum est ad aream : gratia enim quae in deitate Christi fuit, et bonitatis thesaurus defluxit in humanitatem ejus, id est in concham, et diffusa est in area, id est, in Ecclesia. Sic igitur est agnus Dei.

Filius Patris : in quo ostenditur, quod obedienter solvit debitum, pro nobis, ut solutio haberet auctoritatem et utilitatem, quae si ex obedientia Patris auctoritatem non habuisset, a Patre refutari poterat. Nunc autem quia ex obedientia Patris processit, Patri fuit acceptabilis. Ad Philip. II, 8 et 9 : Factus obediens, scilicet Patri, usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen. Unde vadens ad satisfactionem dicit, Matth. XXVI, 39 : Non sicut ego volo, sed sicut tu, scilicet vis. Hoc enim sibi fuit cordis refectio, ut Patris perficeret voluntatem. Joan.IV, 34: Meus cibus est ut faciam voluntatem ejus qui misit me, et perficiam opus ejus. Haec obedientia fuit sibi omnium operum et passionum necessitas. Luc. II, 49 : Nesciebatis quia in his quae Patris mei sunt, oportet me esse? In his ergo consistit in sanctificatore nostro sanctificationis perfectus modus, ut perficeret sanctificationem potenter, sapienter, patienter et utiliter.

Qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Hic tangitur sanctificationis opus quod in tribus consistit, operatio scilicet redemptionis, gratificationis, et glorificationis : et hoc indicant tres versus qui per ordinem hic inducuntur.

Tanguntur autem duo in primo, scilicet redemptionis perfectio, et misericordiae imploratio. Redemptionis perfectio dupliciter describitur, scilicet ex parte redii mentis, et ex parte debiti a quo redimimur.

De primo dicit : Qui tollis. Et hoc secundum Priscianum habet exponi, hoc est, quia tu tollis, hoc est, habes unde tollas, hoc est, abstollas ut non sit : et id ex hoc habes facere, quia infinitum bonum pro debito infinito habes facultatem solvendi, hoc est, oleum unctionis de quo solutum est totum debitum viduae prophetae, hoc est, Ecclesiae. Proverb.

XXI, 20 : Thesaurus desiderabilis et oleum in habitaculo justi. Ex quo thesauro absoluta est vidua .

Peccata mundi. Hoc signat unde absolvitur Ecclesia. Peccatum autem mundi est peccatum originale, quod totum mundum inficit per privationem justitiae originalis, quod quamvis unum fuerit in origine, tamen multiplicatum est in vitiosa propagine, quia et omnes inficit et quemlibet multis modis : et ideo dicitur pluraliter, peccata mundi. Psal. L, 7 : Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. Sapient. XII, 10 et 11 : Nequam est natio eorum, et naturalismalitiaipsorum, et quoniam non poterat mutari cogitatio illorum in perpetuum. Semen enim erat maledictum ab initio. Hoc ergo peccatum tulit auferendo, quando Adae debitum solvit. Genes. XXXI, 39 : Quidquid furto peribat, a me exigebas. Psal. CXXIX, 7 : Copiosa apud eum redemptio. Osee, XIII, 14 : De manu mortis liberabo eos, de morte redimam eos. Unde, Joan. 1, 29 :

Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi. Subjungitur imploratio misericordiae Dei, cum dicitur : Miserere nobis, ut scilicet nobis valeat redemptio in hoc quod nos de peccato mundi inficit. Hoc enim malum nascentes omnes sine gratia consumpsit, sicut dicitur, ad Ephes. II, 3 : Eramus natura filii irae : quia ira consumpti essemus, nisi misericordia redemptionis pro nobis solvisset. Thren.

III, 22 : Misericordiae Domini, quia non sumus consumpti : quia non defecerunt miserationes ejus. Non enim deficiunt miserationes quae pro omnibus solvunt. Sapient. VI, 8 : Non enim subtrahet personam cujuscumque Deus, qui est omnium dominator : quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et aequaliter cura est illi de omnibus : quia pro omnibus solvit.

Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram.

Hic tangitur opus gratificationis. Et dicuntur, duo, scilicet facultas gratificationis in Christo, et imploratio, ut ad nos beneficium gratificationis derivetur.

Facultas tangitur cum dicitur : Qui tollis peccata mundi, hoc est, qui habes tollendi facultatem ex gratiarum tuarum infinitis divitiis. Mundus aliqualiter hic aliter sumitur quam prius. Prius enim dicebatur collectio universitatis in origine in qua vitiata fuit : hic autem dicitur mundus ipsa hominum multiplicatorum universitas, et peccatum istius mundi est actuale, pro quo etiam satisfecit sanguis Agni. Et quia multa sunt actualia tam in omnibus quam in singulis, ideo dicit : Qui tollis peccata, etc. Ad Hebr. IX, 26 : Nunc autem semel in consummatione saeculorum ad destitutionem peccati per hostiam suam apparuit : quia nisi sanguis Christi intercedat, nullus de peccato suo poterit satisfacere. Isa. LIII, 12 : Ipse peccata multorum tulit, et pro transgressoribus rogavit. I Petri, II, 24 : Qui peccata nostra ipse pertulit in corpore suosuper lignum : non enim portavit nisi paenam patiendo pro nobis.

Sequitur imploratio : Suscipe deprecationem nostram. Deprecatio, ut dicit Augustinus, est oratio pro amovendis malis, et est sensus : Suscipe in passione tua qua paenam solvisti pro nobis, nostram deprecationem qua corde, ore, et opere petimus mala nostra amoveri a nobis : quia aliter non possunt amoveri. Psal. lxiii, 1 : Exaudi, Deus, orationem meam cum deprecor, a timore inimici eripe animam meam. Non enim suscipitur nostrum nisi in tuo : Daniel. III, 39 et 40 : Sed in animo contrito, et spiritu humilitatis suscipiamur : sicut in holocausto arietum, et taurorum,... sic fiat sacrificium nostrum, scilicet in paenitentia peccatorum, ut a te suscipiatur et placeat Ubi, Domine. Hoc enim addidit Ambrosius ad verba Danielis.

Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis.

Hic tangitur opus glorificationis. Sedere enim est quiescentis post laborem redemptionis : sedere autem ad dexteram summi Patris, est regnantis, hoc est, in Patris regnantis aequalitate. Sedet enim ibi in altissimis et potissimis: in altissimis ad regnandum, in potissimis ad fruendum. Ad Coloss. iii, 1 et 2 : Ubi Christus est in dextera Dei sedens : quae sursum sunt sapite, non quae super terram. Sed quia illuc ascendit, ut nobis paret locum, ut ubi ipse est, nos simus secum, ut dicitur, Joan.XIV, 3 : ideo imploramus misericordiam, ut ab exsilio liberemur, et cum ipso in regno collocemur, dicentes : Miserere nobis, misericordia tollente omnem hujus exsilii miseriam, et in aeternam felicitatem constituente. Ad Hebr. IX, 24 : Non enim in manu facta sancta Jesus introivit, exemplaria verorum, sed in ipsum caelum, ut appareat nunc vultui Dei pro nobis. Genes. xl, 14 : Memento mei cum bene tibi fuerit, ut suggeras Pharaoni, ut educat me de isto carcere. Psal. cxli, 8 : Educ de cu-stodia animam meam, ad confitendum nomini tuo. Job, XVII, 3 : Libera me, Domine, et pone me juxta te.

Quoniam tu solus sanctus.

Hic eorum quae dicta sunt de Filio in redimendo, gratificando, et glorificando, tangitur causa : quia enim sanctus est, redimit: quia autem Dominus est, gratias contulit. Et quia Altissimus est, ideo exaltatos in gloriam ponit.

Dicit igitur : Quoniam, ac si dicat : Tu tollis peccata mundi, quoniam tu solus es sanctus. Et dictio exclusiva quae ibi ponitur, facit exclusionem respectu essentiae, et non respectu personae : et ideo non excluditur Pater a sanctitate, nec Spiritus sanctus. Cum enim sanctus multas habeat intentiones, dicitur enim sanctum mundum, formatum, et sanguine, tinctum,non dicitur de illis aequivoce, sed per analogiam ad unum. Sanctum enim secundum primam et principalem rationem dicitur sanguine tinctum. Unde leges sanctificantur sanguine, et sanciuntur :et quod est mundum a legis transgressione, hac sanctitate est mundum. Et quod est firmatum sanguinis effusione, est confirmatum. Et omnis ideo modus sanctificationis primo oritur a sanguinis effusione : et ideo sanctum derivatur a sanguina, as, are. Hoc ergo modo solus redemptor noster dicitur sanctus : quia solus sanguine suo testamentum redemptionis confirmavit. Unde, ad Hebr. IX, 22 : Sine sanguinis effusione non fit remissio. Zachar. IX, 11 : Tu quoque in sanguine testamenti tui emisisti vinctos tuos de lacu, in quo non est aqua.

Tum sanctus etiam est, qui solus perfecte mundus fuit semper, et est, et erit. Dicit enim Dionysius, quod sanctitas est ab omni inquinamento libera et perfecta munditia. Luc. I, 35 : Quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei. Matth.

I, 20 : Quod in ea natum est, de Spiritu sancto est. Est etiam solus fortis et firmus, qui numquam nutavit virtute, nec umquam cessit in tentatione. Exod. XV, 11 : Quis similis tui in fortibus, Domine? Quis similis tui, magnificus in sanctitate, terribilis atque laudabilis, faciens mirabilia ? Quidam autem Philosophus dicit, quod sanctitas est virtus scire faciens quae ad Deum sunt justa. Sic autem iterum antonomastice solus sanctus est : quia, sicut dicitur,Joan.I, 18 : Deum nema vidit umquam : unigenitus Filius qui est in sinu Patris, ipse enarravit: quia solus scivit secreta. Sapient. x, 10 : Dedit illi scientiam sanctorum, honestavit illum in laboribus, et complevit labores illius. Sic ergo soliis sanctus sanguine potuit redimere, munditia sanguinis mundare, et fortitudine sanguinis mortem superare, et eum etiam 1 qui habebat mortis imperium, potuit superare. Et quia solus scrutatur sinum secretorum Patris, secreta Dei potuit docere et revelare.

Tu solus Dominus. Et ideo solus potest conferendo gratias gratificare : sic enim ad copiam gratias et virtutes et divitias pulchrorum et bonorum possidet, ex quibus nos in omni gratia divites facit. Joan. I, 16 : De plenitudine ejus nos omnes accepimus, et gratiam pro gratia. Zachar. IV, 7 : Exaequabit gratiam gratiae ejus.

Tu solus altissimus.Et ideo solus potest exaltare et glorificare. Psal. viii, 6 : Gloria et honore coronasti eum, et constituisti eum super opera manuum tuarum. Eccli. xv, 5 et 6 : Stola gloriae vestiet illum. Jucunditatem et exsultationem thesaurizabit super illum.Jesu Christe. Haec nomina subjungit semper : quia ex illis significatur nobis circumincessio naturarum in Christo, ex quibus et potest et debet salvare. Et de Salvatore quidem humanato dicitur, Habacuc, III, 18 : Ego autem in Domino gaudebo, et exsultabo in Deo Jesu meo. De homine autem deificato dicitur, Cantic. IV, 10 : Odor unguentorum tuorum super omnia aromata.

Cum sancto Spiritu. Hic tangitur proprium Spiritus sancti. Et tanguntur duo, scilicet proprium personae : et id quod convenit tribus in unitate essentiae.

Proprium personae tangitur in tribus : in propositione notante associationem, in actu personae qui notat spirationem, et appropriatio personae quoad sanctificationem. Spiritus enim sanctus nexus est et consensio et dilectio et delectatio Patris et Filii, sicut dicit Augustinus. Est autem nexus qui totum connectit corpus mysticum cum capite. Ad Ephes. IV, 16 : Ex quo lotum corpus compactum, et connexum per omnem iuncturam subministrationis, secundum operationem in mensuram uniuscujusque membri, augmentum corporis facit. Consensio autem est, ut dicit Hilarius, in quo Pater et Filius consentiunt et nos consentientes faciunt et schismata exterminant. I ad Corinth. I, 10 : Idipsum dicatis omnes, et non sitit schismata in vobis. Hujus autem consensionis sensum subministrat Spiritus unus omnes inspirans. Et est dilectio Patris et Filii, qua nos sibi adstringunt et se invicem diligunt. Osee, XI, 4 : In funiculis Adam traham eos, in vinculis charitatis. Est delectatio Patris et Filii, qua nos consolantur, ut in eis et non in aliis delectemur. Psal. XXXVI, 4 : Delectare in Domino, et dabit Ubi petitiones cordis tui. Hanc igitur et hujusmodi societatem notat habitudo praepositionis.

Spiritus autem dicitur : quia spirat, vitam scilicet, et intelligentiam veritatis, et ad coelestia elevationem intentionis. De primo dicitur, Joan. VI, 64 : Spiritus est qui vivificat : caro non prodest quidquam. De secundo dicitur, Job, XXXII, 8 : Ut video, spiritus est in hominibus, et inspiratio Altissimi dat intelligentiam. De tertio dicitur, Ezechiel. I, 20 et 21 : Spiritus enim vitae erat in rotis. Cum euntibus ibant, et cum stantibus stabant.

Rotae enim sunt volubilia in Dei obsequio corda.

Sancto : quia sanctitatis est perfector in omni modo quo ante diximus. Actuum, ii, 3 : Sedit supra singulos eorum.

Spiritus sanctus in symbolo Nicaenae synodi : " Credo in Spiritum sanctum, sanctam Ecclesiam Catholicam, etc. : " hoc est in Spiritum sanctum sanctificantem generaliter et universaliter Ecclesiam.

In gloria Dei Patris. Amen.

Hoc unitatem respicit essentiae in tribus personis. Dicitur autem in gloria : quia tres personae sunt in una et eadem gloria, quae est claritas fulgoris aeterni, quae tamen dicitur Dei Patris, quia in Patre est principium totius divinitatis, et a Patre habet Filius, quod est in gloria, et a Patre et a Filio habet Spiritus santus, quod est in gloria. Ad Roman. XI, 36 : Ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia. Ipsi honor et gloria in saecula. Ibi dicit Glossa, quod ex ipso dicitur propter Patrem, qui est origo et principium non de principio. Per ipsum autem dicitur propter Filium, quae praepositio, per, notat causam mediam : et sic convenit Filio, qui est principium de quo cum Patre est Spiritus sanctus : et ipse hoc habet a Patre, quod Spiritus sanctus est de ipso. In ipso dicitur propter Spiritum sanctum, qui est principium de utroque principio, Patre scilicet et Filio, in cujus bonitate omnis continetur creatura.

Quod autem singulariter subinfertur : Ipsi honor et gloria, respicit ad essentiae unitatem : et sic unus est honor trium, et unica est gloria trium. Ad Philip. ii, 11 : Omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris.

Quod autem subinfertur, Amen, quamvis aliquando interpretatur fiat, sicut in Psalmo , ubi nos habemus : Dicet om-nis populus : Fiat, fiat, sermo Hebraeus habet, Amen, amen. Aliquando autem idem est amen quod vere adverbialiter. Joan. VI, 32 : Amen, amen dico vobis. Aliquando autem idem est quod verum, vel veritas. Apocal. III, 14 : Haec dicit Amen, testis fidelis et verus. Hic tamen idem est quod verum : et est responsio idiotae ad ea quae cantata sunt : et est ac

si dicat populus : Amen, hoc est, quod cecinistis est verum. I ad Corinth. XIV, 16 : Caeterum si benedixeris spiritu, qui supplet locum idiotae quomodo dicet Amen super tuam benedictionem ?

Ad id ergo prima pars Missae finitur, quae vocatur Introitus, et populi acclamatio, et consolatio liberatoris in voce angelica.