Quaestio Secunda. In quo posita sit haec, de qua agimus, imago, et similitudo.

12. Quam vetusta sit quaestio haec, pariterque quam difficilis sit ad solvendum, ex iis, quae tradit Epiphanius, facile assequimur. Scilicet tam in libro, in quo adversus haereses disputat , quam in Ancorato ea de re agit, et doctorum sententias ea super controversia summatim exponit, illud concludens, «non esse ullo modo definiendum, aut affirmandum, quanam in parte imago illa consistat: 0851C sed tamen fatendum esse inesse in homine, ne divinum beneficium tollamus e medio, ac Dei auctoritati diffidamus (Haeres. 70 n. 2) .» Hinc, eo judice, Audiani eam, de qua agimus, imaginem in corpore collocantes, «cum in hac parte majore, quam par sit, contentionis studio ducantur, ab Ecclesiastica traditione ac doctrina recedunt. Quae cum omnes homines, Dei ad imaginem creatos esse fateatur, nullam tamen partem definit, in qua istius modi imaginis ratio collocanda videatur.» Rejicit deinde eos, «quibus placet, nec in anima, nec in corpore sitam imaginem, sed sola virtute contineri:» eos quoque, «qui non virtutem, sed baptismum, et quae in ea confertur gratiam esse aiunt.» Et haec demum statuit: «Ita porro 0852A credendum est, imaginem in homine reperiri, ut in toto maxime, nec simpliciter resideat. Caeterum ubinam illa maxime sit, et qua parte compleatur, quod dictum est, ad imaginem, Deus novit, qui singulari hoc imaginis suae beneficio hominum genus afficere voluit.»

13. Epiphanii opinio paucis placuit, ideoque diligentius exquisierunt, in quo consultius videretur imaginem eam, et similitudinem collocare. In superiore quaestione diximus, nonnullos Patres eamdem imaginem in donis naturalibus nobis tributis constituisse, similitudinem vero in supernaturalibus. His adjungite non modo eum, quem illustramus, Scriptorem; etenim manifesto id tradit in iis, quae dissertationi huic praeposui, verbis: «Concessit etiam, ut homo Dei imaginem portaret in terris, daturus post 0852B ea similitudinem, si imago servaretur illaesa,» etc.; verum etiam Origenem, quem plane sequi videtur scriptor noster; quippe haec litterarum monumentis tradidit : «Hoc namque indicat Moyses ante omnes, cum primam conditionem hominis enarrat dicens: et dixit Deus: Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram. Tunc deinde addit: Et fecit Deus hominem, ad Dei imaginem fecit illum, masculum et foeminam fecit eos, et benedixit eos. Hoc ergo quod dixit, ad imaginem Dei fecit eum, et de similitudine siluit, non aliud indicat, nisi quod imaginis quidem dignitatem in prima conditione percepit, similitudinis vero perfectio in consummatione servata est: scilicet ut ipse sibi eam propriae industriae studiis ex Dei imitatione conscisceret, cum possibilitate 0852C sibi perfectionis in initiis data per imaginis dignitatem, in fine demum per operum expletionem perfectam sibi ipse similitudinem consummaret. Sed apertius haec, et evidentius ita se habere, Joannes Apostolus definit hoc modo pronuntians: Filioli, nondum scimus, quid futuri simus: si vero revelatum nobis fuerit de Salvatore, sine dubio dicetis: similes ei erimus. Per quod certissime indicat et finem omnium, quem adhuc sibi dicit ignotum, et similitudinem Dei sperandam, quae promeritorum perfectione praestabitur. Ipse quoque Dominus in Evangelio haec eadem non solum futura, verum etiam sui intercessione futura, designat, dum ipse hoc a Patre discipulis suis impetrare dignatur dicens: Pater, volo, ut ubi ego 0853A sum, et isti sint mecum, et sicut ego, et tu unum sumus, ita et isti in nobis unum sint. In quo jam videtur ipsa similitudo (si dici potest) proficere; et ex simili unum jam fieri, pro eo sine dubio quod in consummatione, vel fine omnia, et in omnibus Deus est.»

14. Volunt itaque hi duo Scriptores, similitudinem, de qua loquimur, esse beatitudinem per virtutum exsecutionem in coelis obtinendam, qua quidem, si jus spectes, se privavit peccando Adam; quamquam divina pietate excitatus, illud ipsum jus deinceps recuperavit.

15. Alii porro (quod jam dixi (Quaestione I, n. 11) ) hanc ipsam similitudinem, non in beatitudinis post mortem assecutione, verum in virtutibus, quas in hac ipsa possidemus, collocant: quod rigidior Scholasticus suorum vocabulorum libertate usus his verbis facile exprimeret: «Similitudinem Dei nobis inditam 0853B non consistere in beatitudine ultimata, et in patria: sed inchoata, et in via; seu, si vis, in semine coelestis beatitudinis» (sic enim virtutes appellant), non in ipsa beatitudine, veluti in fructu. Sed hi ipsi non omnino conveniunt: aliqui enim (quod ante ex Epiphanio notavimus) in virtute (id est in morali, et naturali virtute , alii in baptismo, et in gratia in eo collata, ideoque in supernaturali virtute, collocant . Quin etiam nonnulli similitudinem hanc angustioribus limitibus coarctare videntur, dum eam restringunt ad virtutum genus, quod negativum Scholastici appellant, id est ad illud, quod malorum fugam sibi statuit pro objecto; illud vero virtutum genus, quod bona prosequitur, imagini vindicant. Ad hunc certe modum interpretantur nonnulla verba illa 0853C Ambrosii (De bono mortis cap. 5, n. 17) : «Fugiamus ergo haec mala, et transformemus animam nostram ad illam imaginem Dei, et similitudinem. Fuga malorum similitudo Dei est, et virtutibus imago Dei acquiritur. Ideo qui nos pinxit, quasi auctor pinxit virtutum coloribus.»

16. In virtutibus quoque supernaturalibus eamdem similitudinem statuit Chrysostomus, cujus locum in paginae calce noto. . Severianus quoque , et auctor libelli, qui instructio Sacerdotis inscribitur, sive Bernardus is sit, sive alius probatissimus sane auctor: etenim haec litteris commendavit : «Creavit te, cum non esses; recreavit, cum perditus esses: creavit, ut esses particeps beatitudinis suae; recreavit, ne post lapsum permaneres exsors patriae, et 0853D exsors felicitatis aeternae: creavit te ad imaginem, et similitudinem suam; ad imaginem, conferens tibi naturalia; ad similitudinem, largiens gratuita, ut mente excelleres, et omnia irrationalia ratione vinceres:

Pronaque cum spectent animantia caetera terram,
Os homini sublime dedit, coelumque videre
Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus;

0854A «Ut semper respiciens sursum, creatorem tuum in mente haberes, et originem tuam incessanter ad animum revocares. Fecit enim te, ut dictum est, ad imaginem suam, et similitudinem Deus: ad imaginem, ut haberes memoriam, intellectum, discretionem, et caetera naturalia; ad similitudinem, ut haberes innocentiam, justitiam, et alia gratuita; ad imaginem in cognitione veritatis, ad similitudinem in amore virtutis. Vel certe factus es ad imaginem Dei collatis tibi omnibus istis; ad similitudinem secundum essentiam deitatis factus es immortalis, et indivisibilis.»

17. Ex quibus postremis verbis palam assequeris, approbare illum quidem sententiam eorum, qui imaginem Dei homini impressam in naturalibus donis 0854B collocant, similitudinem vero in supernaturali virtute; non eorum tamen improbare sententiam, qui in alia re statuunt. At priorem illam sententiam apertissime Bernardus excipit (si tamen Bernardo Meditationum librum tribuis), dum haec ait : «Utere igitur te ipso velut Dei templo propter illud, quod in te est simile Deo. Honor siquidem Deo summus est, illum venerari, et imitari. Imitaris, si pius es,» etc.

18. Allegatos videbis in hanc sententiam nonnullos Scripturae locos, veluti illum Levitici (Cap. XI, 44) ; Sancti estote, quoniam ego Sanctus sum, aliosque etiam. Sed praestare mihi videtur locus ille Matthaei (cap. V, 44, 45) : Diligite inimicos vestros; benefacite his, qui oderunt vos: et orate pro persequentibus, et calumniantibus vos; ut sitis filii Patris vestri, 0854C qui in coelis est; id est, ut recte interpretatur Petavius (De Opific. lib. II, 2, 10) , «ut sitis similes Patris vestri, qui in coelis est.»

Et in hanc quidem opinionem ii omnes fere consentiunt, qui similitudinem ab imagine Dei nobis impressa separant.

19. Ut ad imaginem Dei nobis inditam veniam, sex ea de re opinionum genera, et veluti suprema capita video. Nonnulli scilicet in corporeo aliquo eam imaginem positam voluere. Alii in attributo aliquo spirituali, quo homo cum Deo conveniat, eaque de causa ad imaginem illius sit. Id designare dum student, explicareque, in varias sententias abeunt, e quibus potissimas deinceps expendam. Alii in similitudine expressiori collocant, quam hominem 0854D inter, et Deum sive in sua natura inspectum, sive quatenus trinus est, aut quatenus expers peccati est, aut demum quatenus beatus est, statuunt. Alii in eo, quod sicut Deus perfectissimum ens est, ita homo perfectissima creatura. Alii imaginem hanc in Christo perquirunt; monentque, ideo Adamum Deo similem, et ad illius imaginem fuisse dictum, 0855A quia conditus est similis Christo, ideoque Deo non in sua natura spirituali inspecto, sed quatenus carnem assumpsit, aut apparentem, quum hominem condidit, illique deinceps, et Patriarchis, et prophetis apparuit; aut realem, ac substantialem, cum in purissimo Mariae Virginis utero incarnatus est. Alii demum hanc imaginem fatentur quidem in homine esse, sed in quo posita sit, se ignorare asserunt.

20. Ut a primo sententiarum capite exordiamur, Audiani, referente Epiphanio (Haeres. 70 num. 2) , «quod ad imaginem Dei creatus Adamus dicitur, praefracte referendum ad corpus existimabant. Cum enim scriptum sit: Faciamus hominem ad imaginem nostram, et similitudinem, statim illud subjicitur: Deum sumpto de terra pulvere hominem fabricasse. 0855B Cum igitur hominem de terra formatum asserat, vides totum illud e terra conflatum verissime hominem vocari. Ex quo sequitur de terreno illo praedictum, fore, ut ad imaginem Dei conderetur.

Audianos hac in re secuti sunt Anthropomorphitae ea similitudine innixi, quam divinum inter, et humanum corpus inesse fingebant.

21. Sed haec quis ferat? An Deus in humano corpore sui imaginem imprimet, qui prorsus spiritualis est, et corporea quavis mole carens? Ea quae adversus Anthropomorphitas Theologi disputant, sententiam hanc tam vehementer evertunt, ut in ea refellenda consistere non sit opus. Tantummodo itaque hic Augustinum afferam, ne videar Optimi Doctoris auctoritatem contemnere: «Vos autem fratres, inquit 0855C ille (Enarrat. in ps. XLVIII, n. 11) , considerate vos homines factos ad imaginem, et similitudinem Dei. Imago Dei intus est, non est in corpore, non est in auribus istis, quas videtis, et oculis, et naribus, et palato, et manibus, et pedibus; sed est facta tamen; ubi est intellectus, ubi est mens, ubi ratio investigandae veritatis, ubi est fides, ubi est spes vestra, ubi charitas vestra, ibi habet Deus imaginem suam.»

Et alibi (Enarrat. in ps. LIV, n. 3) : «Porro autem, Charissimi, meminisse debemus, ad imaginem Dei nos esse factos, nec alibi quam in ipso intellectu. Nam in multis rebus a bestiis superamur: ubi autem homo ad imaginem Dei factum se novit, ibi aliquid in se agnoscit amplius esse, quam datum est pecoribus. Consideratis vero omnibus rebus, quas habet homo, 0855D invenit se eo proprie discretum a pecore, quod ipse habeat intellectum.» Sed et illam opinionem adversus Audianos disserens Epiphanius a verisimilitudine remotissimam ostendit (Haeres. 70, n. 2) . Id quoque peragit Theodoretus (Quaest. 20 in Genes.) , et brevissime Zeno (lib. II, tract. 19, 20, pag. 206, 207 Edit. Veron. Ballerin.) . Posse tamen aliquo modo etiam corpus humanum ad imaginem Dei factum videri, docet Petavius (De Opif. lib. II, 2, 3) , et vadem Augustinum affert, cujus verba deinceps 0856A adducam (n. 47) , ac Damascenum (Eclog. litter. A, n. 72) .

22. Ut ad eos gradum faciam, qui eamdem imaginem in attributo aliquo spirituali, quo homo cum Deo conveniat, eaque de causa illi similis sit, sitam volunt, eam in virtute non pauci collocant, atque in hanc opinionem facile eos deduces Patres, quos allegat Petavius, numero 10 et 11 capitis 2 libri II de opificio sex dierum. Sunt porro Ambrosius (De bono mortis cap. 5, n. 17) tum in eo, quem jam allegavi (n. 15) , loco, tum etiam alibi haec tradens (In cap. XII Lucae lib. X) : «Solus enim Christus est plena imago Dei, propter expressam in se paternae claritudinis unitatem. Justus autem homo ad imaginem Dei est, si propter imitandam divinae conversationis similitudinem, 0856B mundum hunc Dei cognitione contemnat; voluntatesque terrenas verbi perceptione despiciat, quo alimur in vitam; unde et corpus Christi edimus, ut vitae aeternae possimus esse participes:» Chrysostomus, Severianus Gabalitanus (Orat. V de mundi creatione n. 4, pag. 484 tom. VI edition. Montfaucon.) , auctor homiliae, quae sic inscribitur: quod homo imaginem Dei per peccatum abjecit, Cyrillus Alexandrinus, et Gelasius historiae Nicaeni Concilii auctor . Diligentissime porro, et copiose eamdem sententiam exponit, et approbat Theodoretus, quem legas opto (Quaest. XX in Genesim) .

23. His adjunge Hieronymum Aretinum, quem antea etiam allegavi. En vero quae tradit hic auctor, ut nobis persuadeat, imaginem Dei in remotione 0856C a peccatis, et, ut ipsis hujusce auctoris verbis utar, in munditia esse positam. Explicans verba illa Christi: beati mundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt; haec de imagine Dei homini impressa docet: «Munditia cordis sexto loco ponitur, quia sexto die homo conditus est ad imaginem Dei; haec enim munditia est imago Dei, qua clare Deum omnibus perturbationibus remotis, et omni caligine vitiorum remota videmus; quoniam illi dicuntur mundo corde, qui exutis omnibus medullis secularium rerum, intuitum mentis in solo Deo contemplando figunt. Haec imago obtenebrata erat in homine per culpam, sed modo reformata est per gratiam Dei. Et nunc in sexta die, id est in sexta aetate iterum factus est homo ad imaginem Dei. Haec contemplatio, Dei imago est, 0856D quia per eam nobis Deum imaginamur, et quasi per imaginem videmus Deum, quando merito plus aliis sequimur; quia nisi praecedat mundum cor in homine, non creatur ( imago).» Sententiam hanc minime improbo: etenim in iis quaestionibus, in quibus multum ambiguitatis in voce ipsa, illiusque usurpatione inest, significationes valde dissitas eidem voci tribuere possumus. Hoc tamen videtur explicatio illa habere incommodi, quod imagini tribuit, quod Viri clarissimi, adeoque ipse Hieronymus Aretinus, Similitudini tribuunt. 0857A Et paucos sane invenies, qui Dei imaginem ab initio homini impressam, per peccatum abolitam affirment.

Hinc Augustinus quod in capite 27 et 28 lib. VI de Genesi ad litteram de imagine Dei per peccatum deperdita dixerat, ad hunc modum imminuit, et veluti emendat (lib. II retract. c. 24) : «In sexto libro quod dixi, Adam imaginem Dei, secundum quam factus est, perdidisse peccato, non sic accipiendum est, tanquam in eo nulla remanserit, sed quod tam deformis ut reformatione opus haberet.»

Rationem vero hujusce suae persuasionis adducit, cum monet in aliquo perenni, et semper duraturo eam, de qua agimus, imaginem esse collocandam (lib. XIV de Trinit. cap. 3, num. 4) : «Absit autem, inquit, 0857B ut cum animae natura sit immortalis, nec ab initio quo creata est, unquam deinceps esse desistat, id quo nihil melius habet, non cum ejus immortalitate perduret. Quid vero melius in ejus natura creatum est, quam quod ad sui Creatoris imaginem facta est? Non igitur in fidei retentione, contemplatione, dilectione, quae non erit semper, sed in eo quod semper erit, invenienda est, quam dici oporteat, imaginem Dei.»

24. Sed alii non in accidentalibus, ut ita appellem, qualitatibus his collocant, sed in essentialibus; differunt autem, dum hoc ipsum definire student, et stabilire. Atque in spiritu ipso, seu anima hominis non pauci eam imaginem statuunt. At minime conveniunt, num in intelligentia, num in voluntate, num in 0857C utroque eadem imago sit collocanda.

Haec docet, Gelenio interprete, Philo (De opific. pag. 13 edit. Lugdun. anni 1561) : «Dicitur imago juxta mentem rectricem animae: ad illud enim singulare, ceu archetypum in unoquoque mens effigiata, est quodammodo Deus ejus, qui ipsam circumfert.» Philonem sequi videtur Clemens Alexandrinus (lib. VI Strom.) «hominem monens ad Dei imaginem esse factum, non propter structurae suae figuram, sed quoniam uti Deus ratione molitur omnia, sic homo qui perfecta cogitatione praeditus est, ex rationali facultate bonas, et honestas actiones exsequitur.» Affinia tradit Zeno (lib. II, tra. 19, 20) .

25. Eidem opinioni accedit Augustinus (lib. XII de Civitate cap. 23) ; quippe postquam retulit verba 0857D illa: «fecit ergo Deus hominem ad imaginem, et similitudinem suam,» haec subjicit: «talem quippe illi animam creavit, qua per rationem atque intelligentiam omnibus esset praestantior animalibus terrestribus, et natatilibus, et volatilibus, quae mentem hujusmodi non haberent.

Alibi brevius, sed non minus expresse (Tract. III in Joan.) : «Non distas a pecore, nisi intellectu: noli aliunde gloriari . . . . Unde ergo melior es? Ex imagine 0858A Dei. Ubi imago Dei? In mente, in intellectu.»

26. Prudentium, quem deinceps allegabimus, in eamdem sententiam merito adduces; Theodoretum quoque, seu, ut aptius loquar, eos, quos Theodoretus allegat, qui collocabant in potestate judicandi homini tributa, eam, de qua disputamus, imaginem. Nimirum si penitus eorum sensa perpendas, facile ad intelligentiam, seu ad intelligendi, discernendique potestatem ac vim opinio ea deducitur. Quod si pronuntiat Theodoretus, non esse plane similem Divinae intelligentiae humanam intelligentiam , quis ea de re ambigat? Sed aliud est esse utcumque Deo similem in intelligentia ipsa hominem, aliud esse prorsus similem. Postremum hoc, quod merito rejicit Theodoretus, et nos rejicimus; primum facile admittimus. 0858B Sed quaecumque senserit Theodoretus, eam sane, quam hic proposuimus opinionem si quis alterius, nec recentis, nec contemnendi Scriptoris auctoritate confirmare cupiat, atque illustrare, adeat, obsecro, quae auctor libri de Spiritu, et Anima ea de re tradit (cap. 36) . Consulat autem rogo editionem Patrum S. Mauri (In append. tomi VI Augustin. pag. 35) ; nam in margine capitis 36, quod allego, citata inveniet nonnulla Bernardi loca, ex quibus Scriptor iste exscripsisse videtur quae ea de re docet.

27. In Voluntate porro constituunt eamdem imaginem qui in libertate collocant. Atque his favet Tertullianus haec docens (lib. II contra Marcion. cap. 5) : «Liberum, et sui arbitrii, et suae potestatis invenio hominem a Deo institutum: nullam magis imaginem, 0858C et similitudinem Dei in illo animadvertens, quam ejusmodi status formam.» Et deinceps (cap. 6) : «Oportebat imaginem, et similitudinem Dei liberi arbitrii, et suae potestatis institui, in qua hoc ipsum imago, et similitudo Dei deputaretur; arbitrii scilicet libertas, et potestas.»

28. Hieronymus quoque haec scribens : «Solus Deus est, in quem peccatum non cadit. Caetera cum sint liberi arbitrii (juxta quod et homo ad imaginem, et similitudinem Dei factus est), in utramque partem, suam possunt flectere voluntatem.»

Titus Bostrensis similiter haec elocutus (lib. II contra Manich.) : «Hominem Deus honoravit, fabricans eum ad imaginem suam: ut sicut ipse libertate naturae bonus est, sic homo libertate propositi imitator 0858D Dei esset, non abstinens a peccato, quia desit naturae ipsi potestas, sed libertate propositi virtutem honorans.»

29. An non vero imaginem Dei, de qua disserimus, in libertate statuit Macarius, quando haec docet (Hom. 15) ? «Tu vero propterea es ad imaginem, et similitudinem Dei, quoniam uti Deus sui juris, ac potestatis est, et quod vult facit . . . . . ita etiam tu potestatis es tuae,» etc.

0859A 30. Marius Victor horum numero sociandus est: quippe haec Deum loquentem inducit:

Nunc hominem faciamus, ait, qui regnet in orbe,
Et sit imago Dei: similem decet esse creanti
Liber ad arbitrium fruitur qui mente creatis.

31. Hos sequuntur Damascenus, et Bernardus. Horum primus haec ait (Lib. III de fide Orthod. cap. 12) : «Cum ad imaginem beatae, et supersubstantialis divinitatis homo sit factus, sit autem divina natura per se libera, suique juris, ac voluntate praedita, consequens est hominem velut ipsius imaginem liberum esse natura sua, et voluntate praeditum.» Bernardus vero (de Grat. et Lib. arbitrio cap. 9, num. 18) monet, in libertate arbitrii imaginem Dei esse positam.

0859B 32. In intelligentia porro potissimum; sed et in libertate etiam eamdem imaginem ponere videtur Ambrosius haec scriptis mandans (Hexam. cap. 8, alias n. 45) : «Non ergo caro potest esse ad imaginem Dei, sed anima nostra, quae libera est, et diffusis cogitationibus, atque consiliis huc atque illuc vagatur, quae considerando spectat omnia. Ecce nunc sumus in Italia, et cogitamus ea, quae ad Orientales, aut Occidentales partes spectare videntur, et cum illis versari videmur, qui in Perside sunt constituti, et illos videmus, qui degunt in Africa, si quos cognitos nobis ea terra susceperit: sequimur proficiscentes, inhaeremus peregrinantibus, copulamur absentibus, alloquimur separatos, defunctos quoque ad colloquium resuscitamus, eosque, ut viventes, complectimur, 0859C et tenemus, et vitae officia his, usumque deferimus. Ea igitur est ad imaginem Dei, quae non corporeo aestimatur, sed mentis vigore: quae absentes videt, transmarina visu obit, percurrit adspectu, scrutatur abdita, huc, atque illuc uno momento sensus suos per totius Orbis fines, et mundi secreta circumfert: quae Deo jungitur, Christo adhaeret, descendit in Infernum, atque adscendit, libera versatur in coelo. Denique audi dicentem: nostra autem conversatio in coelis est.»

In eamdem opinionem facile deduces auctorem instructionis sacerdotis, sive Bernardus is sit, sive alius quispiam, quem num. 16 allegavi. Ad imaginem, ut haberes memoriam, etc.

33. In eximia exsistendi in corpore, illudque animandi, 0859D et praeclarissime agendi ratione eamdem imaginem invenit auctor libri de Spiritu, et Anima, qui pridem Augustino tribuebatur. Atque illius quidem ingeniosa monita referre placet, ut ea scilicet expendat lector, conferatque cum iis scriptoribus, quos in hujus opusculi margine Pp. S. Mauri allegant (Cap. 35) . «Nec ob hoc solum quidem, quod ad consilium sanctae Trinitatis sic excellenter a Conditore conditus homo est, sed etiam quod ad imaginem, et similitudinem 0860A suam Creator omnium eum creavit, quod nulli alteri ex creaturis donavit. Quae imago diligentius in interioris hominis dignitate, et nobilitate est consideranda. Primo quidem quod sicuti Deus unus semper ubique totus est, omnia vivificans, movens, et gubernans, sicut Apostolus ait (Actor. cap. XVII, 28) , quod in eo vivimus, movemur, et sumus, sic anima in suo corpore ubique tota viget, vivificans illud, movens, et gubernans. Nec enim in majoribus corporis sui membris major est, et in minoribus minor; sed in minimis tota est, et in maximis tota. Sic infusa est corpori, ut non per membrorum partes partibus sit divisa. Nam in quolibet loco pars corporis percutitur, tota dolet. Miro autem modo una eademque vivificatione membris praesidens, cum ipsa per naturam non 0860B sit diversa, per corpus tamen agit diversa. Ipsa quippe est, quae per oculos videt, audit per aures, per nares odoratur, per os gustat, per membra omnia tangit; et tangendo, lene ab aspero discernit; et cum non sit diversa, per sensus tamen operatur diversa. Ex qua re intelligitur, quod ita est anima secundum suum modum in suo corpore, sicut Deus est in suo Mundo. Interius siquidem, et exterius; superius, et inferius est: regendo superior, portando inferior, replendo interior, circumdando exterior. Sic est intus, ut extra sit; sic circumdat, ut penetret; sic praesidet, ut portet; sic portat, ut praesideat. Et sicut Deus nec crescentibus creaturis crescit, nec decrescentibus decrescit: sic anima nec minutis membris minuitur, nec adauctis augetur. Haec est imago, sive 0860C similitudo omnipotentis Dei, quam anima habet in se.»

34. Eadem prorsus monuit auctor libri de dignitate conditionis humanae, qui diu Ambrosius creditus est, dum haec scriptis tradidit : «Sicut Deus unus semper ubique totus est, omnia vivificans, omnia movens, et gubernans: sic anima in suo corpore ubique tota viget, vivificans, movens illud, et gubernans.»

35. Aeternitatem animae, dum alios recenset titulos, aut ipsissimos scilicet, quos antea descripsimus, aut iis prorsus affines, in quibus etiam eam quam dicimus, imaginem statuit, commemorat Prudentius, haec scriptis mandans :

Est similis saeclis quod non consumitur ullis, 0860D
Quod sapiens, justique capax, reginaque rerum
Imperat, antevidet, perpendit, praecavet, instat,
Verborum, morumque opifex, instructaque mille
Artibus, et coelum sensu percurrere docta:
His animam similem sibi conditor effigiavit.

Atque cum laude quidem, ac merito haec junxit Prudentius. Etenim si unumquodque horum attributorum seorsum sumpseris, minime videntur idonea, ut Dei imaginem in anima constituant. Et sane si haec attendas, Deo similiorem Angelum prae homine dices, quippe clarius elucent ista in Angelo, quam in 0861A homine. Tamen num Angelo impressa sit ea, de qua agimus, Dei imago, merito dubitatur. Quid? quod, si de aeternitate disputamus, non ea est hujusmodi, ut per se sola Dei similem faciat. An non materiam, qua empyreum constat, aeternum duraturam facimus? Quis tamen Dei similem illam dicat, aut Dei imaginem in ea collocet? Daemones ipsi, et animae quae in inferis cruciantur, perpetuo perstabunt. An similes propterea Deo?

Atque haec quidem ipsa adhibe, si vis, si forte quispiam Fausti Regiensis, et Maximi martyris auctoritate suffultus , eam, quam dicimus, Dei imaginem in aeternitate collocet.

36. In potentia construendi stabiliendique aedificia alii collocarunt: quorum sententiam et expositam, 0861B descriptamque, et rejectam pariter vidi ad hunc modum : »Reperiuntur et alia, in quibus homo Deum imitatur. Siquidem ad imitationem Dei Creatoris homo construit domos, parietes, civitates, portus, naves, navalia, currus, et alia infinita, veluti imagines, et figuras coeli, solis, lunae, et stellarum, item hominum, et animalium irrationalium formas; infinita tamen est in ratione condendi diversitas. Nam Deus omnium ex iis, quae sunt, et non sunt, creat, idque sine labore, et tempore: quia simul atque voluerit, producit quod ei placuerit. Homo vero materia opus habet, indiget instrumentis, consilio, tempore, et labore, ac solidis artibus ad opus construendum. Siquidem architectus indiget fabro aerario, faber autem aerarius metallis, et carbonibus: 0861C similiter et omnes qui ligna caedunt, iis qui plantas, aut terram excolunt. Atque hoc pacto ars unaquaeque ab aliis artibus usum earum mutuatur: verumtamen homo, dum ita quippiam construit, imitatur quodammodo creatorem, velut imago archetypum. Imago enim archetypi figuram habet: verum quum membrorum speciem habeat, actiones tamen non habet. Caret enim anima, per quam movetur corpus.»

37. Collocant alii in similitudine cum Trinitate Sanctissima. At quum eamdem similitudinem studiosius designare contendunt, aliquantum dissident. Nonnulli qui Damascenum allegant (quam recte, viderint alii), alias quidem rationes afferunt, sed hanc pariter, quod divinas processiones Adam sit imitatus: et quod ipse non sit genitus, Abel genitus, 0861D Heva processerit. Auctor vero libri de Spiritu, et Anima, quem antea etiam allegavi, paulo aliter rem proponit, monetque duas imagines Sanctae Trinitatis posse in anima considerari: primam in eo, quod sicut Deus est, vivit, et sapit, ita anima secundum suum modum est, vivit, et sapit. (Qua in re convenit prorsus auctor libelli de Dignitate conditionis humanae, haec expressissime docens: Sicut Deus est, vivit, et sapit, ita anima secundum suum modum est, vivit, et sapit.) Secundam in variis convenientiis, 0862A quas habet anima cum Trinitate Sanctissima. Postremum hoc, quod fusius auctor ille prosequitur, iisdem verbis exponere placet, quibus ille enarrat (cap. 35) : «Quamdam etiam sanctae Trinitatis habet imaginem: primo in eo quod sicut Deus est, vivit, et sapit, ita anima secundum suum modum est, vivit, et sapit. Est quoque et alia Trinitas in ea; quia ad imaginem perfectae quidem, et summae Trinitatis, quae est in Patre, et Filio, et Spiritu Sancto, condita est. Et licet unius sit naturae anima, tres tamen in se vires habet, id est intellectum, voluntatem, et memoriam; quod idem, licet aliis verbis, in Evangelio designatur, cum dicitur: diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua; id est ex toto intellectu tuo, et ex 0862B tota voluntate tua, et ex tota memoria tua. Nam sicut ex Patre generatur Filius, et ex Patre, Filioque procedit Spiritus Sanctus, ita ex intellectu generatur voluntas, et ex his ambobus procedit memoria, sicut facile a sapiente quolibet potest intelligi. Nec enim anima perfecta potest esse sine his tribus, nec horum trium aliquod sine aliis duobus integrum constat, quantum ad suam pertinet habitudinem. Et sicut Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus; non tamen tres Dii, sed unus Deus, et tres personae; ita anima intellectus, anima voluntas, anima memoria, non tamen tres animae in uno corpore, sed anima una, et tres vires. Atque in his tribus divinam imaginem gerit mirabiliter in sua natura noster interior homo, et ex his quasi excellentioribus animae viribus 0862C jubemur diligere Conditorem, ut in quantum intelligitur, diligatur, et in quantum diligitur, semper in memoria habeatur. Nec solum sufficit de eo intellectus, nisi fiat in amore ejus voluntas. Imo nec haec duo sufficiunt, nisi memoria addatur, qua semper in mente intelligentis, et diligentis maneat Deus: Ut sicut nullum potest esse momentum, quo homo non utatur, vel fruatur Dei bonitate, et misericordia; ita nullum sit momentum, quo praesentem non habeat eum in memoria. Et ideo mihi juste videtur dictum, nostrum interiorem hominem esse imaginem Dei.» In hac ipsa postrema descriptione congruit auctor libelli, qui de Dignitate hominis inscribitur, et aliquando Ambrosio (quod jam diximus) tributus est. De cujus quidem libelli auctore vide quae ad num. 0862D 34 tradidimus.

38. Augustinus autem, et Theodoretus diu ante hos Scriptores idem ipsum argumentum persequuntur. In eo vero illam, de qua agimus, animae cum Trinitate Sanctissima similitudinem collocat Augustinus , ut divinis Personis haec tria respondeant, mens, amor, et notitia, seu cognitio. Vel memoria, intelligentia, voluntas.

39. Eam, de qua agimus, similitudinem, per similitudinem, quam habet homo cum Trinitate Sanctissima, 0863A pariter explicat Hieronymus Aretinus , et eadem fere, atque Augustinus, proponit. En quae tradit ille (In serm. in Domin. XX post Pentecost.) : «Cum autem dixit similitudinem, hic addit nostram, referens similitudinem ad Trinitatem, quoniam in homine est quaedam similitudo Trinitatis: creavit namque Deus tria in homine, memoriam, intellectum, voluntatem, per quam cum Trinitate individuam quamdam habet similitudinem. Patri namque per memoriam assimilatur: Filio per intellectum conformatur: Spiritui Sancto per voluntatem compaginatur. Nam sicut Pater a nullo est, sed ab eo est Filius, sic memoria cum sit vis animae, a nulla earum est, sed ab ea est intellectus. Sicut vero Spiritus Sanctus a Patre procedit, et a Filio; sic voluntas 0863B a memoria, et intellectu: nisi enim memoria rem prius attingeret, nec intellectus eam caperet, nec eam voluntas consequenter appeteret. Ecce quomodo factus est homo ad similitudinem Dei.»

Non absimilis est Theodoreti sententia; haec quippe ait (Quaest. XX in Genesim) : «Habet enim ipsa ( anima humana) facultatem rationalem, et vitalem in se: et mens quidem producit sermonem, concurrit autem cum sermone spiritus, non generatus quidem quemadmodum sermo, sed perpetuo consequens sermonem, et cum eo, dum editur, concurrens.»

Demascenus porro aliam invenit inter humanam animam, et Trinitatem Sanctissimam convenientiam: et haec est (Orat. III de Imagin., n. 20) : «Sicuti Pater, qui est mens, et Filius Verbum, et Spiritus Sanctus 0863C unus Deus sunt: sic mens verbum, et Spiritus unus homo.» Atque haec quidem, quae, uti notavi, desumuntur ex oratione III de Imaginibus, fere repetuntur in Opusculo inscripto: Quomodo imago Dei impressa sit homini.

40. An haec rigorose sumimus? Nihil minus. Enim vero si primam explicationem inquisitioni subjicimus, aliqua occurrunt, quae difficultati non levi subsunt. Profecto quaecumque ea fuerit, sive imago, sive similitudo, sive utrumque horum, non ea erat desitura in Adamo, sed ad illius posteros producenda, si in nocens perstitisset. Non ergo in eo collocari illa poterit, quod ipse non sit genitus. Quod si rigorose sumimus nomen genitus, quis genitum a Deo dicet Adamum? Profecto vox illa rigorose sumpta consubstantialem 0863D indicat. An consubstantialis Deo Adamus est? Ad haec: si animam spectas, a Deo creatus dicitur Adam, non genitus: si vero corpus, non genitus, sed formatus Adamus dicitur, quippe ex corpore constat, quo non constat Deus, ipsaque illius anima spiritus est Deo longe inferior, utpote creatus, et mutabilis, et a divina substantia infinito intervallo distans. An itaque Adamus divini Verbi generationem exprimit? Quam si tamen omnino adhuc vis exprimere, advertas, obsecro, quam pulchre exprimat. An non Filium Adamus habuit, postquam ex illius costa formata est Heva? An vero Filium 0864A habet Pater, postquam Spiritus Sanctus processit? Cujus quidem processionem per eductionem Hevae ex costa Adami indicari vis; quamquam, ut caetera omittam, formata est Heva ex costa Adami; Spiritus Sanctus vero formatus non est, sed ineffabili modo, et plane divino procedit. III. Adamus filium habet ex muliere, non ex se tantum. An id exprimit divini Filii generationem? IV. Filios plurimos habuit Adam, eosque et mares, et foeminas, et probos, et improbos. An imago ea est generationis Unigeniti Dei? v. filium habuit Adamus ex Heva, quae ex eo formata est, atque hujus quidem formatio Spiritus Sancti processionem innuere dicitur. An filium habet Pater ex Spiritu Sancto? Hactenus in filii generatione perstitimus.

0864B 41. Processio porro Spiritus Sancti felicius non exprimitur per processionem, seu productionem Hevae ex Adami costa. Etenim, ut id omittam, quod ante de eadem processione dixi, sane Spiritus Sanctus per spirationem procedit, nec ex solo Patre, verum etiam ex Filio procedit, atque ex amore Patris, et Filii procedit. An haec similitudinem, seu imaginem aliquam in processione, seu potius in formatione Hevae ex costa Adami habent? Restat itaque (quod jam dixi) ut latissime accipiatur, non rigorose similitudo, atque imago illa Trinitatis, quam n. 37, ex aliena sententia descripsimus. Neque vero haec in Damasceno, quem in hanc explicationem allegatum vidi, expresse invenis. Num id ex eo fiat, quod codices alios ab iis, quos habuit le Quien, cujus editione 0864C utor, diversos ii citent, nescio: Sed haec tantum in eo leguntur, quae recitare hic libet (Et Orat. III de Imagin. n. 20) : «Tertium genus imaginum est eorum, quae per imitationem a Deo facta sunt: puta homo . . . . Nam veluti Pater, qui mens est, et Filius item verbum, et Spiritus Sanctus unus Deus sunt; sic mens, verbum, et spiritus unus homo sunt. Tum etiam propter arbitrii libertatem, et imperandi auctoritatem Deum imitatur: ait quippe: Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram: subditque: Et dominamini piscibus maris,» etc. In opusculo vero, quod inscripsit: quomodo ad imaginem Dei homo sit, magnam partem eorum repetit, quae modo attulimus, tum haec subjicit (Pag. 573 tomi I edit. Venet.) : «Quando de Deo sermo est, unus Deus 0864D celebratur, et adoratur in tribus hypostasibus, unaque deitas, una natura, una vis, et potentia, voluntas una: tres personae, et tres hypostases, unaquaeque cum sua proprietate. Nam proprietas Patris est innascibilitas: proprietas Filii, nativitas: et proprietas Spiritus, processio. Deus est Pater, qui caret initio: Deus est Filius, qui perinde initium non habuit, quamlibet sit ex Patre: Deus Spiritus Sanctus, utriusque coaeternus, simulque initii expers: ex Patre prodiens, non Filii more, ut genitus sit, uti Filius, sed processione. Unum tria est deitate, inque tribus hypostasibus.»

0865A 42. Aliae explicationes, quas praebent auctor libri de Spiritu et Anima, auctor quoque libelli de Dignitate conditionis humanae, Augustinus, ac Theodoretus, eae minus latae videntur, et excipi commode possunt, dummodo primo ad hominem minime coarctes, sed Angelo communes facias: secundo fatearis processionum ordinem minutius servatum minime fuisse aliquando a praeclarissimis his doctoribus. Tertio, ex duabus, quas explicavimus ex Augustino, et Theodoreto, similitudinibus, minus latam esse eam, quae in mente, notitia, et amore, quam quae in intelligentia, voluntate, et amore collocatur, aut in affini alio. Et sane Theodoretus ipse de illa, quam num. 38 attulimus, opinione judicium hoc profert: «Sed hujusmodi adsunt homini tanquam imagini: quam ob rem nec sermo, 0865B nec spiritus per se subsistit. At in Sanctissima Trinitate tres intelligimus hypostases, easque sine confusione unitas, et per se subsistentes. Nam ante secula genitus est a Patre Deus Verbum, inseparabilis autem est a genitore: Et proficiscitur a Deo et Patre Spiritus Sanctus, qui et intelligitur in propria hypostasi.» Ea porro, quam ex Hieronymo Aretino subjecimus, explicatio hoc insuper habet incommodi, quod dum memoriam reliquis duabus potentiis anteriorem facit, a communi philosophorum omnium, et Theologorum persuasione recedit (statuunt enim omnes intellectum memoria priorem esse), et plus aequo veterum Platonicorum, aliorumque Ethnicorum philosophorum placitis accedit, qui scilicet statuebant memoria animam, antequam corpori infunderetur, 0865C praeditam esse, et luculenta, multarum rerum, quas jam didicerat, notitia praedivitem. An Catholicus haec proponet?

43. An vero imaginem Dei homini impressam dices, quod sicut Pater, qui mens est, et Filius Verbum, et Spiritus Sanctus unus Deus sunt, sic mens, verbum, et spiritus sint unus homo? An haec, quae in homine agnoscimus, seu, ut expressius loquamur, in anima hominis, tres hypostases sunt, et una substantia, seu essentia, sicut Pater, Verbum, et Spiritus Sanctus tres hypostases sunt, et unus Deus? Si hujusmodi convenientia sufficeret ad imaginem Dei in homine stabiliendam, haud aegre utique in humano corpore eam collocares. Scilicet corpus ad essentiam 0865D hominis pertinet, nec sine corpore percipi homo potest, sicut nec sine tribus divinis personis Sanctissima Trinitas. Quis tamen in corpore humano eam imaginem collocet? Constat itaque hujusmodi similitudines, seu, si appellare ita vis, imagines, minime rigorosas esse, sed latissimas: quod si tibi satis est, ego utique Sanctissimae Trinitatis imaginem in anima impressam esse fatebor, propter eam etiam, quam ex Damasceno attulisti, rationem.

44. Qui imaginem, de qua agimus, in beatitudine collocant, qua demum potiturus est homo, cum in coelis Deum videbit facie ad faciem , haec Ambrosii verba afferunt (Hexaem. lib. VI cap. 8, n. 45) . 0866A «Non est ergo ad imaginem Dei, in qua Deus semper est? sed audi, quia ad imaginem est Dei: dicit enim Apostolus (II Corinth. III, 18) : Nos itaque omnes revelata facie gloriam Dei speculantes, ad eamdem imaginem reformamur a gloria in gloriam, sicut a Domini spiritu.»

45. Ego porro minime vereor fateri, in beatitudine collocari posse imaginem aliquam; quam tamen similitudinem potius, quam imaginem appellare libuit Origeni, et Scriptori, quem illustramus (Recole n. 13) . Sed praeter eam, quam vitae alteri servavit Deus, aliam adhuc in hac, quam vivimus, vita, imaginem homini impressam fuisse a Deo, plerique sentiunt. Quamobrem si concedam, id quo contendunt, Ambrosii verbis (tametsi nonnihil obscura ea sint) 0866B significari, non continuo fateor ad aliam, quae mortem nostram subsecutura est, vitam, eam, de qua agimus, imaginem protrahi debere. Et revera ut in Ambrosio ipso consistam, paulo ante Ambrosii sententiam allegavi ex eo ipso, quem citaverunt, numero 45 desumptam, in qua quidem animae nostrae, quae libera est, et diffusis cogitationibus, atque consiliis huc atque illuc vagatur, imaginem, de qua hic disserimus, inditam docet.

46. Estne porro aliud, in quo eamdem imaginem colloces? Est utique. Quodnam porro si exposcas, statim indicabo.

Ac primum quidem imago Dei dici utcumque poterit homo, quatenus sicut Deus entium omnium, causarumque perfectiones, atque excellentias in se 0866C complectitur; quam ob rem causa causarum appellatus est a philosophis: ita homo perfectiones, atque excellentias creaturarum omnium in se complectitur; quam ob rem microcosmus, seu parvus Mundus, et creatura omnium perfectissima est appellatus. Et de Deo quidem id, quod dixi, indubitatum est. Restat itaque, ut quod de homine tradidi, paucis ostendam. Spectemus primo hominem, ut ita loquar, particulatim. Humanum corpus quam praestans sit, et brutorum animantium speciem, ac formam quanto intervallo superet, viri praestantissimi jam pridem ostenderunt, e quibus hic indico Lactantium, quem legas opto (lib. I de Opificio) . Diu porro ante Lactantium Cicero (lib. I de Offic.) : «Nobis, inquit, personam imposuit ipsa natura cum excellentia, praestantiaque 0866D animantium reliquarum,» Et ipse profecto aspectus ac vultus hominis, quantum ille reliquas animantes excellentia vincat, ac dignitate, manifesto ostendit. Scilicet si easdem animantes intueris (Boet. de Consolat. lib. V, 5) :

. . . . . Variis videas licet omnia discrepare formis.
Prona tamen facies hebetes valet ingravare sensus.
Unica gens hominum celsum levat altius cacumen,
Atque levis recto stat corpore, despicitque terras.

47. Pertractat hoc argumentum Augustinus (lib. I de Genesi contra Manich. cap. 17, n. 28) , quippe qui innuere non veretur, posse aliquo modo etiam corpus humanum ad imaginem Dei factum videri, 0867A quod indicet nos meliores esse, quam bestias: «Omnium enim animalium corpora, sive quae in aquis, sive quae in terra vivunt, sive quae in aere volitant, inclinata sunt ad terram, et non sunt erecta, sicut hominis corpus. Quo significatur etiam animum nostrum in superna sua, id est in aeterna spiritualia erectum esse debere. Ita intelligitur per animum maxime, adtestante etiam erecta corporis forma, homo factus ad imaginem, et similitudinem Dei.»

Idem alibi his verbis repetit (lib. LXXXIII quaestionum, quaest. 51, n. 2, 3) : «Quomodo autem non sit incongruum, quod dicitur etiam corpus factum ad similitudinem Dei, facile intelligit, qui diligenter attendit quod dictum est: Et fecit Deus omnia bona valde (Gen. III, 1) . Nemo enim dubitat, quin ipse 0867B primitus sit bonus. Corpus quoque hominis, quia solum inter animalium terrenorum corpora non pronum in alium prostratum est, cum sit visibile, sed ad intuendum coelum erectum . . . etiam quia tale est, ut ad contemplandum coelum sit aptius, magis in hoc ad imaginem, et similitudinem Dei, quam caetera corpora animalium, factum videri potest.»

48. Quin et Potho Prumiensis (lib. I de statu domus Dei, sub finem tom. IX Biblioth. Patr. edit. Paris. pag. 569) id ipsum innuit, quatenus pulcritudinem corporis ita commendat, ut testetur opus sapientiae per officia corporis diversa monstrari.

49. Sed cur Damascenum non allegamus? quippe ex antiquo Scriptore, quem Methodium in libro de resurrectione, esse ait P. le Quien, haec docet : «Quis 0867C duram ossium substantiam compegit? quis membra colligavit, ut nervis tenderentur, et circa juncturas inflexa laxarentur? Quis humores, mollemque ex humo carnem, sanguine eam perfundendo fermentavit? Solus plane praestantissimus artifex Deus, qui hominem, id est ratione praeditam, et animatam imaginem suam, nos, inquam, fabricavit, et ex humido, et perexiguo semine in vulva matris, velut e cera conformavit. Ecquis enim est, qui providet, ne foetus humoris copia, et compressione vasorum obrutus, intus praefocetur? Aut quis, postquam gestatus utero est, et tandem in lucem editus, ex imbecillo, et pusillo magnum, pulchrum, et robustum reddidit, nisi idem ipse, quem modo dicebam, praestantissimus conditor Deus, qui potentiae suae efficacitate, instar 0867D pictoris cujusdam, formas in diversum mutat? Deus immortalitatis est, vita, et incorruptio: opus autem Dei, homo . . . At de homine non item dixit, Producat; sed: Faciamus hominem ad imaginem nostram, et similitudinem. Et assumpsit Deus pulverem de terra, et effinxit eum.» Affinia tradit in parallelis in eo loco, quem in calce paginae allego , quem Lector consulat opto.

50. Quod si animum hominis attendis, inter hominem (ut rursus verbis Ciceronis utar) (de Officiis lib. IV, 11) «et belluam, hoc maxime interest, quod haec tantum, quantum sensu movetur, ad id solum 0868A quod adest, quodque praesens est, se accommodat, paululum admodum sentiens praeteritum, aut futurum. Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia cernit, causas rerum videt, earumque progressus, et quasi antecessiones non ignorat, similitudines comparat, et rebus praesentibus adjungit, atque annectit futuras: facile totius vitae cursum videt, ad eamque regendam praeparat res necessarias. Eademque natura vi rationis hominem conciliat homini ad orationis, et ad vitae societatem: ingeneratque in primis praecipuum quemdam amorem in eos, qui procreati sunt: impellitque, ut hominum coetus, et celebrationes et esse, et a se obiri velit.»

51. His adde, ne multos afferam, quae docet hoc 0868B super argumento Augustinus (de diversis quaestion. LXXXIII, quaest. 51, n. 3) . Pauca seligo: «Non immerito, inquit ille, et iste homo particeps dicitur similitudinis Dei, non solum quia vivit, quod etiam in bestiis apparet; sed amplius quod ad mentem convertitur se regentem, quam illustrat sapientia, quod in bestiis non potest ratione carentibus.» Recole quae ex Philone, Clemente Alexandrino, aliisque Patribus, n. 24 et 26, et rursus n. 32 ex Ambrosio attulimus.

52. Conjunctio porro ipsa animae et corporis, quamquam homini, postquam in peccatum decidit, ideoque postquam a praeclarissimo illo innocentiae statu, in quo conditus est, corruit, nonnihil incommoda sit, quoniam corpus, quod corrumpitur, aggravat 0868C animam, cum utilissima futura fuisset, si in antiqua dignitate, Deo obediens, perstitisset: suis tamen adhuc non caret emolumentis. Scilicet beatitudinis cumulatissimae participem tandem aliquando faciet hominem, qua nimirum ille potietur, si corpore ad eum usum utetur, propter quem conditus homo est; ut scilicet divinis jussibus obsequatur, et pareat. An non istud corpus, quod seminatur in corruptione, surget in incorruptione? . . . Et quod seminatur animale, surget corpus spiritale (I Corinth. XV, 42, 44) ? Effundetur scilicet in corpus ipsum egregia quaedam, et vere coelestis voluptas, ac suavitas, qua illud imbutum, ac veluti absorptum, non modo nihil ex mole ipsa, ac, si vocare ita sinis, corpulentia sua patietur incommodi, verum etiam jucundissimam ac 0868D plane mirificam ex ea percipiet oblectationem. Hoc de argumento cum alii multi, tum praesertim disserit egregius vir Cardinalis Bellarminus in eo libello, quem de Sanctorum felicitate inscribit, de quo quidem libello pronuntiat Vindelinus (in praefat. ad physic. particularem) (eruditus, fateor, ingeniosusque philosophus, sed Bellarmini, atque adeo Catholicorum omnium acerrimus hostis) plus eum veritatis continere, quam grandes illos controversiarum libros: quo quidem judicio dum malevolum adversus Catholicos animum profert, eum tamen, de quo agimus, libellum mirifice commendat.

0869A 53. His constitutis, mirum non est primo, si homini amplae ac magnificae laudes tribuantur, dicaturque aliquando a Scriptoribus , quod antea dixi, parvus mundus, aliquando creaturarum omnium perfectissima, aliquando totius creaturae epilogus, aliquando etiam creatura omnis, quod ita postea explicant, quod vel creaturarum omnium perfectiones formaliter habeat, vel saltem eminenter. Nimirum parvus mundus propterea dicitur, quod quiquid per reliquas creaturas diffusum est, complecti in se unus videtur, eamque ob causam omnis creaturae epilogus etiam dicitur. Perfectissimam vero creaturarum omnium propterea appellari volunt, quia inanimas sane sua praestantia, ac spiritu, quo vivificatur, superat; Angelo vero praestat ea ipsa de re, quam 0869B modo exposuimus, conjunctione scilicet animae, et corporis; qua quidem de causa ampliorem in coelis beatitudinem assequetur.

54. Quod vero de perfectionibus vel formaliter, vel eminenter ab eo possessis dixi, ita explicant, ut sicut Deus perfectiones omnes vel formaliter habet (eas scilicet quae statim suam praestantiam produnt, nec in eis aliquid imperfectionis involvitur), vel eminenter (eas quippe perfectiones eminenter possidere dicitur, quae conjunctum in sua notione habent aliquid imperfectionis, cujusmodi est perfectio Creaturarum; nam has omnes possidet, sed seposita, qualibet imperfectione): ita homo perfectiones omnes, quas Creatura assequi potest, vel re ipsa, ac formaliter habet, uti animam spiritualem, eximium, ac 0869C nobile corpus; vel eminenter, id est ita habet, ut superet, vel certe involvat perfectionem illam, quam in caeteris creaturis admiraris, vel illi saltem aequivaleat. Hinc bonitatem, seu perfectionem sibi convenientem habet formaliter (id est expresse, atque ipsam), reliquarum autem animantium eminenter. Perfectior nimirum, et excellentior ob ingenii, et animi vires est animantibus, quas ingenio, ut diximus, et arte superat, si fortitudine superatur: hinc multo melius est hominem esse, quam leonem, ursum, aut aliam quamlibet animantem brutam. Habet pariter egregiam generi suo convenientem pulchritudinem, ut si eam diligentius perpendas, illam ipsam superet, quam habet ager, et si qua sunt alia egregia specie praedita. Haec quae Scholasticorum more hactenus 0869D sum prosecutus, vetusti Patres interdum indicant: veluti Augustinus (de quantit. animae cap. 33, n. 70) , Damascenus ( in libello inscripto: quomodo homo ad imaginem Dei), et copiosius Gregorius Magnus, cujus verba referre hic placet : «Numquid, fratres mei, Sanctum Evangelium vel insensatis rebus, vel brutis animalibus fuerat praedicandum, ut de eo discipulis dicatur: praedicate omni creaturae? Sed omnis creaturae nomine signatur homo. Sunt namque lapides, sed nec vivunt, nec sentiunt: sunt herbae, et arbusta; vivunt quidem, sed non sentiunt. . . . Angeli 0870A etenim sunt, vivunt, sentiunt, et discernunt. Omnis autem creaturae aliquid habet homo. Habet namque commune esse cum lapidibus, vivere cum arboribus, sentire cum animalibus, intelligere cum Angelis. Si ergo commune habet aliquid cum omni creatura homo, juxta aliquid omnis creatura est homo. Omni ergo creaturae praedicatur Evangelium, quum soli homini praedicatur, quia ille videlicet docetur, propter quem in terra cuncta creata sunt, et a quo omnia per quamdam similitudinem aliena non sunt.»

55. Id ipsum porro ante doctores nostros Christiana fide instructos subodorati sunt veteres Philosophi, ac poetae. Ovidium omitto, cujus notissimi versiculi (lib. XV metamorph.) ,
0870B
Nos quoque pars Mundi, quoniam non corpora solum,
Verum etiam volucres animae sumus,
id ipsum, quod diximus, comprobare creduntur; quatenus innuunt hominem ( nos) praestantissimam, et partes reliquas complectentem Mundi esse partem. Ovidium, inquam, omitto, ut expressiora vetustorum Scriptorum loca afferam. An non perspicue tibi videtur locutus Cicero, dum haec ait ( De universitate): «Deus animal unum spectabile hominem, in quo omnia animalia continerentur, effecit.»

56. Quid vero clarius his Manilii monitis (Lib. IV Astronom.) :

. . . . . . Quid mirum noscere mundum
Si possunt homines, quibus est et mundus in ipsis,
Exemplumque Dei quisque est in imagine parva?
quibus quidem versibus haud obscure indicat, imaginem 0870C Dei, ratione duce, ac veluti doctrice, in ea,de qua agimus, hominis excellentia, et perfectionum omnium complexione jure ac merito collocari.

An non etiam, ut ad praeclarissimos Hebraeorum scriptores sermonem quoque convertamus, id ipsum tradit Philo, quem Judaeorum disertissimum appellat Hieronymus (De Viris illustrib. cap. 2) , dum ea hoc super argumento tradit, quae cum alibi retulerim, hic repetere non est necesse? Ea tamen recolat Lector.

57. His constitutis mirum non est, si cuncta homini subdiderit, aut certe obsequentes, subsidiumque, atque opem familiarem (pene dixeram) deferentes creaturas reliquas esse jusserit, atque ea ipsa in re sui similem esse voluerit. An ea de re dubitas? 0870D Audi Dominum ipsum haec eloquentem (Genes. I, 26) . «Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram, et praesit piscibus maris, et volatilibus coeli, et bestiis, universaeque terrae, omnique reptili, quod movetur in terra.» Ad quae verba Chrysostomus (Homil. 8 in Gen. n. 3) haec scribit: «Neque enim cum dicit: Faciamus hominem secundum imaginem nostram, et secundum similitudinem, hic sermonem finivit, sed per ea, quae adjungit, manifestum nobis facit, quo sensu nomen imaginis posuerit. Quid enim dicit? Et dominetur piscibus maris, et volatilibus 0871A coeli, omnibus reptilibus super terrram. Imaginem ergo dixit de principatu, et dominio, non de aliquo alio: Quia Deus fecit hominem principem omnium, quae sunt super terram, et nihil super terram homine majus est, et omnia sub potestate illius sunt.»

Et rursus (Homil. 10, n. 4) : «Postquam nos docuit per praecedentia, quid sit secundum imaginem Dei fecit eum: et ut ne impudentem quidem defensionis praetextum relinquat Ecclesiae dogmata impugnare volentibus, paululum progressus idem iterum docet, quod ideo imaginis nomine usus sit, quod imperaturus, et sub se creaturas omnes habiturus esset.»

Et paucis interpositis (n. 5) : «Vidisti inenarrabilem 0871B potestatem? Vidisti principatus magnitudinem? Vidisti condita omnia sub hujus potestatem redacta? Nihil posthac mediocre de rationali hoc animali imagineris, sed cogita honoris magnitudinem, et Domini erga illud benevolentiam, obstupescens illius immensam, et inenarrabilem benignitatem.»

Atque id ipsum alibi repetit (lib. I ad Stagir.) , monens «voluisse Deum hoc esse in terris hominem, quod ipse erat in coelis.» Vide etiam quae eam in rem tradit homilia II in Epistolam ad Hebraeos (n. 2) .

58. Nyssenus Chrysostomum ea in explicatione praecesserat; subsequuntur autem Severianus Gabalitanus, et Theodoretus. Nyssenus scilicet tum alibi (Dialog. III, tom. I Biblioth. Path. Graeco latinae, cap. 4) , tum etiam in libro de hominis opificio uberi oratione 0871C hoc, de quo agimus, persequitur, haec praesertim monens: «Ut in hac vita artifices instrumentum ea forma moliuntur, quae usui sit apta: ita tanquam vas quoddam ad regni administrationem idoneum naturam nostram praestantissimus fabricavit artifex: ac tum animae dotibus, tum figura ipsa corporis talem designavit hominem, ut ad regnum esset aptissimus.» Atque id ipsum, quod hic attingit, copiosa, uti diximus, deinceps, atque eleganti ratione persequitur. Quod attinet ad Severianum Gabalitanum, eum consule, quem in calce paginae designo, locum, idque, de quo agimus, traditum invenies .

59. Theodoretus vero in eamdem sententiam haec tradit (In Caput XI Epistolae I ad Corinth.) : «Homo est Dei imago, neque quoad corpus, neque quoad 0871D animam, sed tantum quod attinet ad principatum et imperium: ut cui ergo omnium, quae sunt in terra, imperium est creditum, Dei imago appellatur; mulier autem, ut quae sit in potestate viri, est viri gloria, et veluti imago imaginis: nam ipsa etiam aliis imperat, sed viro subjecta esse, et ei parere jussa est.»

60. Sed ne Graecos tantum videamur afferre, ecce tibi Ambrosium haec de homine tradentem : «Hoc mentis vigore et externa subigit, et separata, ac distantia videt, et validiora viribus animalia subjicit, 0872A et tantam caeteris venerationem sui infundit, ut certatim quasi regi obediant, et voci ejus obsecundent: et cum sint irrationabilia, rationem agnoscant, et disciplinam eam imprimant, quam natura non tribuit. Denique videntes ferae ejus mansuetudinem, ejus imperio mansuescunt. Saepe suspenderunt morsus suos, revocante sono vocis humanae. Videmus innoxio canum dente lepores sine vulnere capi: leones quoque ipsos, si vox hominis resultaverit, praedam dimittere: pardos, atque ursos incitari, ac revocari vocibus: equos plausu hominum fremere, silentio mollire cursum: denique saepe sine verbere praetereunt verberatos: ita vehementius illos incitat linguae flagellum.»

61. Ecce item Marium Victorem, latinum scilicet, 0872B et vetustum Patrem. Haec nempe loquentem in hominis creatione Deum inducit (De Origine mundi) :

Nunc hominem faciamus, ait, qui regnet in orbe,
Et sit imago Dei: similem decet esse creanti, etc.
Et deinceps:

Ergo hunc praepositum rebus cum conjuge jussit
Crescere per sobolem, terrasque replere vacantes.
Rursus quoque:

Primus enim meritis, postremus in ordine toto
Factus homo, ut sese rebus praestare creatis
Nosset, et hinc laudes Domino persolveret aequas.

62. In eamdem sententiam Alcimus Avitus ipse quoque haec de homine loquentem Deum facit:

Nunc formetur homo, summi quem tangit imago
Numinis, et nostram celso donatus honore
Induat interius formosa mente figuram.
Hunc libet erectis sublimem incedere plantis,
Qui regat aeterno subjectum pondere mundum,
0872C Bruta domet, legem cunctis, ac nomina ponat,
Astra notet, coelique vias, et sidera norit,
Discat et inspectis discernere tempora signis;
Subjiciat pelagus saevum, ingenioque tenaci
Possideat quaecumque videt: cui bestia frendens
Serviat, et posito discant mansueta furore
Imperium jumenta pati, jussique ligari
Festinent trepidi consueta in vincla juvenci.
Quoque etiam natura hominis sublimior exstet,
Incipiat rectos in coelum tollere vultus,
Factorem quaerat proprium, cui mente fideli
Impendat famulam longaevo in tempore vitam.

63. Sed quis Augustinum non referat, qui haec ait (De Genesi contra Manich., lib. I, cap. 17, n. 28) : «Quod homo ad imaginem Dei factus dicitur, secundum interiorem hominem dicitur, ubi est ratio, et intellectus: unde etiam habet potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et omnium pecorum, et 0872D ferarum, et omnis terrae, et omnium repentium, quae sunt super terram: cum enim dixisset, faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram, addidit continuo: Et habeat potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et caetera: ut intelligeremus, non propter corpus dici hominem factum ad imaginem Dei, sed propter eam potestatem, qua omnia pecora superat. Omnia enim animalia caetera subjecta sunt homini non propter corpus, sed propter intellectum, quem nos habemus, et illa non habent.»

0873A 64. Hic recense, si vis, Patres eos qui peccatum Daemonis in eo collocant, quod inviderit homini summam eam in res omnes potestatem ac dominatum, quem sibi conferendum fuisse putarat. Hos porro nec contemnendos sane, nec paucos equidem recenserem, nisi laborem meum anticipasset praeclarissimus Petavius, cujus locum in calce paginae a me indicatum obsecro consulas (De Angelis III, 2, 8) . Adde, si vis, auctoritatem Rabbi Saadiae, collacontis scilicet eam, de qua agimus, imaginem in imperio, et dominatione (Refert ex Aben Hezra Petav. de Opific. II, 3, 2) .

65. Quamquam necesse non est hac in re in Patrum, et Hebraeorum testimoniis diu laborare, adeo scilicet id perspicuum est, ut illud quoque vetustis 0873B ipsis et inter idololatriae tenebras positis Scriptoribus innotuerit. Id porro multorum quidem opinione denotant illa Tullii monita (lib. II de finibus) : «Eadem ( hominis) ratio habet in se quiddam amplum, atque magnificum, ad imperandum magis quam ad parendum accommodatum. Expressius porro Ovidius (I Metamorph.):

Sanctius his animal, mentisque capacius altae
Deerat adhuc, et quod dominari in caetera posset.
Natus homo est, etc.

66. Hinc edomitas ab homine videmus crudeles belluas: atque id cum caeteri eleganter describant, descripsit sane Martialis nobili illo epigrammate (fere habetur lib. I, n. 104) , quod ad hunc modum incipit:

Picto quod juga delicata collo
0873C Pardus sustinet, improbaeque tigres
Indulgent patientiam flagello.
quod quidem epigramma integrum legas velim: elegans quippe valde est, venustissimum, et id, de quo agimus, mirifice comprobat.

67. Ante Martialem argumentum hoc copiosissime pertractarat Philo: cujus verba si referam, vereor ne aequo sim longior: locum ubi jacent consulat lector (de Opific. Gelen. interprete pag. 16 et 17 editionis Gryph. anni 1561) .

68. Quid? quod pisces ipsi, tametsi ab hominum consortio remotissimi, non raro

Et norunt dominum, manumque lambunt
. . . . . Et ad magistri
Vocem quisque sui venit citatus.
0873D quod ego ipse saepe vidi, dum virum pietate, et comitate praestantem D. Fulgentium Musianum ex ordine Carthusiensium, quique Bononiensium Religiosorum familiae nunc praeest, Deo et hominibus dilectus, convenirem: familiarissimos enim habebat pisces, quique voce illius acciti statim accurrebant, ut cibum ex illius manu sumerent.

69. Hic, si vis, recole quae dissertatione I statuimus; nimirum hominis causa sensibilia cuncta creata esse. Homini quoque Angelos ipsos ministerium praestare is fatebitur, qui assentitur D. Thomae et Scholasticis pene omnibus docentibus, coelorum astrorumque cursum ab iisdem Angelis dirigi perficique. 0874A Etenim cum cursus iste homini inserviat, homini sane ministerium praestabunt, qui ipsum dirigunt perficiuntque. Quid? quod iidem Angeli nobis tutelae ac praesidio sunt, sicut ab Apostolo Paulo (Hebrae. I, 14) «Ministratorii spiritus appellentur propter eos missi, qui haereditatem capiunt salutis.» Quo de argumento plura hic dicerem, nisi peculiari libello ea de re copiose disputassem (Degli Angeli custodi). Consule, si vis, Petavium (de Angel. II, 6, 7 et seq.) .

70. Eam ob rem non verentur multi inditam homini Dei imaginem in eo ponere, quod sicut Deus rerum omnium finis est, seu causa finalis, ita et homo, eo tantummodo hac in re Deum inter et hominem discrimine posito, quod Deus rerum omnium finis ultimus sit, homo vero ad Deum ipsum dirigi 0874B debeat, et ad eum contendere, in quo quiescat, et ad cujus gloriam ipse quoque sit conditus. Sed hoc de argumento cum luculentius alibi egerim (Dissert. I) , eum locum recolat lector.

71. At jam vertendus est sermo ad eorum opinionem, qui censent eam, de qua disserimus, imaginem, sic explicandam esse, ut propterea dictus sit Adam ad Dei imaginem, quod homo donatus sit natura ea, cujus speciem induerat Deus, ut hominem conderet; qua etiam specie tum eidem Adamo apparuit, tum reliquis Patriarchis et Prophetis. Sed de hoc quoque argumento cum satis alibi disseruerimus, in secunda scilicet dissertatione, ad eum locum lectorem allego.

72. Sed quid de illorum opinione dicendum est, 0874C qui putant propterea ad Dei imaginem appellatum fuisse Adam, quod eam naturam, ac formam a Deo receperit, quam habiturus erat Unigenitus Dei, cum ad homines eorum caput, Dominus ac redemptor venturus erat. Id sane proposuit Tertullianus tum in libro contra Praxeam , tum etiam in libro de resurrectione carnis haec scribens (cap. VI) : «Quodcumque enim limus exprimebatur, Christus cogitabatur homo futurus, quod et limus, et caro sermo, quod et terra tunc. Sic enim praefatio Patris ad filium: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Et fecit hominem Deus: id utique quod finxit, ad imaginem Dei fecit illum, scilicet Christi. Et sermo enim Deus, qui in effigie Dei constitutus, non rapinam existimavit pariari Deo. Ita limus ille 0874D jam tunc imaginem induens Christi futuri in carne, non tantum Dei opus erat, sed et pignus.

73. Eadem tradit Prudentius, haec elocutus ( in Apotheosi):

Christus forma Patris, nos Christi forma et imago,
Condimur in faciem Domini bonitate paterna,
Venturi in nostram faciem post saecula Christi.
Adde quae alibi hoc de argumento diximus (Disserta. II, n. 29 et seqq.) .

74. At Petavius (De Opific. II, 2, 4) opinionem hanc propterea rejicit, quod si vera esset, Deus Pater, qui haec elocutus esse censetur: Faciamus hominem 0875A ad imaginem et similitudinem nostram; nostram utique non dixisset, sed tuam (o Fili). Num haec animadversio opinionem eam satis refutet, alii viderint. Consule, obsecro, Petavium ipsum cap. VII libri II de Trinitate (n. 4) .

Ex hactenus dictis dijudicet Lector, quid de postrema opinione sentiendum sit, eorum scilicet, qui fatentur in homine quidem extare eam, de qua agimus, similitudinem et imaginem: sed in quo posita ea sit, minime apparere. Si quid scilicet probabile hactenus diximus, tam et si stabilire certo non possimus, in quo haec posita sit; tamen Patrum ea in disquisitione posita studia effecerunt, ut verisimile aliquid invenerimus, in quo hanc collocemus. Ea de re minime dubitabis, si ea expenderis, quae a numero decimo 0875B tertio ad hunc usque locum copiose tradidimus.