In Libros De Trinitate Praefatio.

0009A I. Hi libri Athanasio adscripti. Quantam Hilario laudem pepererint.—Temporis dispendium facere merito judicaretur, qui in his libris auctori suo vindicandis illud consumeret. Quamvis enim eos Athanasio adscriptos quondam viderint Philippus bonae Spei Abbas et Joannes quidam ipsius aequalis et amicus, illos tamen ab Hilario profectos esse ex castigatioribus membranis postmodum agnoverunt. Qua etiam in re tanto consensu sibi concinit priscorum temporum omnis aetas, ut nihil certius, nihil exploratius a majoribus acceperimus. Propter hos praesertim libros eam Hilarius apud omnes cum Latinos tum Graecos promeruit scientiae, fidei, et eloquentiae laudem, ut, quod valde rarum, etiam ab adversariis ejus iidem libri summopere fuerint commendati. 0009B Sic enim ex vulgi fama testatum reliquit Sozomenus lib. III, cap. 14: Hilarii autem libros de fide, etiam ab iis qui contrariam tuebantur catholicae fidei opinionem, admodum commendatos esse praedicant.

II. Non una ratione ab antiquis inscribuntur.—Non ita constans est veterum in iis inscribendis consensio. Hieronymus de Script. eccl. in Marcello et Hilario, vetus Codex canonum Ecclesiae Romanae c. 41, et Ado Viennensis in Chronico eos contra Arianos inscribunt. Eosdem de fide appellant alii longe plures numero, et auctoritate non inferiores. Quos inter praecipui sunt Rufinus lib. I hist. cap. 31; Cassianus lib. VII de Inc. c. 24; Leo Papa epist. alias 97, c. 3, Patres concilii Chalcedonensis Act. 2, p. 0009C 357; Theodoretus Dial. II, p. 106; Leontius Byzant. lib. I contra Nestorium et Eutych. ubi Hilarium ut ex Nicaenae synodi Patribus unum falso commendat. Neque alio eos titulo laudant Alcuinus contra Felicem lib. IV; Ratramnus Corb. Spicil. t. VII, p. 335, Joannes Diaconus commentario nondum vulgato in Pentateuchum, et Hincmarus de Praedestin. cap. 25. Quibus aperte suffragatur Oratio olim inter sacrosancta Missae sacrificia in Natali S. Hilarii legi solita, in qua habetur: Deus, qui infusus corde beati Hilarii antistitis, quasi de tuo templo, Fidei responsa dedisti, etc. Quo etiam alludere videtur et benedictio in perantiquo Pontificali Ecclesiae Ebroicensis ad kal. Nov. in Natali S. Hilarii praenotata: Sit apud te pro nobis exorator, qui tunc contra haereticos pro te 0009D adstitit assertor: ut te retribuente populus crescat innumerus, quod sudavit In Fide sacerdos, etc. At apud Cassiodorum lib. I Instit. c. 16, de Trinitate inscriptos eos videre est, consentiente Fortunato lib. I Vitae S. Hilarii, juxta quos a Philippo abbate de fide sanctissimae Trinitatis appellantur. Libros eosdem laudat Augustinus epist. CLXXX, n. 3, et lib. VI de 0010A Trinit. cap. 10, sed a titulo indicando utrobique abstinet. Eos quoque ab Ambrosio tritos fuisse persuademur vel ex primis ipsius de Fide libris, in quibus plura ad horum Hilarii librorum imitationem expressa identidem advertimus. Quamvis enim ea in proprium stylum converterit, adhuc tamen apparet unde delibata sint. At cum pro more ne eum quidem nominet, e cujus lucubrationibus profecit, nihil ab eo habemus, unde nobis constet quod quaeritur. Nisi forte dicamus eum etiam suum de fide titulum ab Hilario assumpsisse. Quamquam hunc ipsi quodam modo praescripsisse videtur imperator Gratianus.

III. In hoc non magis consentiunt mss.—Neque ex antiquis exemplaribus quidquam magis certi statui 0010B queat. In vetustioribus si quidem desideratur inscriptio, quae in aliis de Fide, in aliis de Trinitate, in Vindocinensi de fide sanctae Trinitatis adversus Arianos, quibus in Remigiano additur, vel caeteros haereticos, in Telleriano autem de Trinitate contra omnes haereses praenotatur. Sed insignis prae caeteris in Corbeiensi atque altero e Sorbonicis haec habetur epigraphe: Hic insunt libri Hilarii episcopi numero XII, quos in exsilio conscripsit, missus (scil. in exsilium) ab haereticis Arianis propter deitatis unitatem Domini Jesu Christi cum Patre. Beatissime presbyter Barbario in Christo Jesu Domino nostro utere felix cum omnibus tuis. Fides, spes, charitas maneat in cordibus nostris. Eamdem, paucis mutatis, inscriptionem prae se fert Pratellensis codex, in eoque pro, felix cum omnibus 0010C tuis, legere est, felix curationibus tuis. Nonnullam in expendendo titulo operam ponimus, de inscriptione ipsa non tam solliciti, quam ut inde consilium auctoris exploratum habeatur.

IV. Illos De Fide inscribere licet.—Etsi non apparet prima fronte cur hoc opus de Fide inscriptum sit; si tamen propius inspiciatur totius operis ratio, non displicebit titulus satis congruens cum iis libris, in quibus Filii et Patris consubstantialitas, praecipuum fidei nostrae caput ac fundamentum, ubique propugnatur; quique ad hoc maxime sunt suscepti, ut ea fides, in qua renati sumus, illaesa et integra teneretur. Neque sane probabile videtur, tot tamque diversos scriptores graecos ac latinos in eamdem inscriptionem conspirare potuisse, nisi ab ipsomet auctore 0010D instituta esset. Conjecturae huic plurimum favet quod lib. I, n. 16, Hilarius ipse testatur se ad hos libros scribendos animum appulisse, ut eos compesceret, qui evangelicae fidei corrumpunt sacramentum. Imo num. 34, totius operis sui studium in insinuanda maxima et gravissima totius fidei intelligentia ponendum esse declarat. Unde lib. X, num. 5, totius fidei demonstrationem 0011A vocat, quidquid eo usque disseruit. Quid vero sibi velit evangelicae fidei sacramentum, cap. 13 in Matth., n. 6, explicat his verbis: Quamquam ad fidei sacramentum, id est, ad Patris et Filii et Spiritus sancti unitatem, etc. ubi fidei sacramentum idem sibi esse significat, quod Trinitatis mysterium. Mittimus interim singulare in iis libris haberi pratrocinium fidei. Eo namque statim perducitur liber primus, ut in Dei rebus non humano sensui, sed Dei ipsius de se testimoniis credendum esse quisque persuadeatur. Tum liber tertius in id unum niti videtur, ut ad capiendas res divinas hominem infirmitatis suae convincat, doceatque nullum ei esse nisi in fide praesidium. Quod quidem rursum quarto, quinto, aliisque libris saepenumero inculcatur.

0011B V. Quomodo sint contra omnes haereses.—Hinc non immerito contra omnes haereses dicti fuerint, in quibus non modo omnium generatim haereseon caput ac principium, quo cuique fidem intra sensus sui fines concludere, et ad placita propria Scripturas detorquere permittunt, passim profligatur atque retunditur; sed et Arii, Photini, veterumque haereticorum Hebionis, Valentini, Manichaei, Hieracae, Sabellii jam tum propagatae confutantur blasphemiae; imo etiam praevertuntur nondum excitatae Apollinarii, Macedonii, Nestorii, Eutychetis, Sacramentariorum, etc. Deinde cum Athanasius epist. ad Epictetum Synodum Nicaenam vocet τροπαῖον οὖσαν πάσης αἱρέσεως, cumque hujus Synodi Symbolum contra omnes haereses inscriptum in veteribus exemplaribus legere sit; eodem 0011C prope jure hi fidei ejusdem vindices libri titulo eodem insigniri meruerunt.

VI. In Arianos potissimum intenti sunt.—Fatendum tamen est eos potissimum contra Arianam sectam fuisse conscriptos. Consilium suum declarat Hilarius ipse lib. I, num. 17, ubi de Arianis, quorum nomini parcere solet, sermone habito statim subjicit: Horum igitur furori respondere animus exarsit. Neque illud libri septimi exordium, Septimus hic nobis adversum novae haereseos vesanam temeritatem liber scribitur, aliud sibi vult, nisi ut indicet in unam Arianam haeresim hactenus disputatum esse. Ac ne superfluis probationibus diutius immoremur, sufficiat illud lib. X, num. 8, ubi Hilarius ad finem hujus operis licet vergens, cum unis tamen iisdemque haereticis, 0011D quorum stultissimis professionibus huc usque responderit, sese rem habuisse testificatur. Non enim obscurum est quas vocet stultissimas professiones, cum Arii ac sociorum ejus epistolam ad Alexandrum missam, in qua perfidiam suam consignarant, libris quarto et sexto totam describat, et in ea refellenda tum in iisdem libris tum in sequentibus totus occupetur. Quo spectat illa tituli pars, quam prae se fert exemplar Vindocinense: In hoc codice B. Hilarii quartus in ordine liber manifestissime haereticorum pandii fallacem doctrinam. Idem ipsam illam perfidiae eorum expositionem, quibus Ecclesiae fidem nitebantur infirmari, ex eorum libris delatam praefatus Doctor in suo inseruit volumine: scilicet ut callidis propositionibus 0012A eorum agnitis, legis et prophetarum atque evangelicorum testimoniorum responsionibus eorum vesanam doctrinam destrueret, et fidem Ecclesiae firmius roboraret.

VII. Ut efficacius confutentur, simul refellitur Sabellius.—Non minori quidem conatu adversus Sabellii, quam adversus Arii commenta videtur contendere: sed hoc tantum agit, ut Arianos efficacius configat, quos, ut ipse notat lib. X, num. 5, validissimis licet rationum momentis conterere frustra conaretur, quam diu in se vel levissimam relinqueret Sabellianae labis suspicionem. Sub specula enim, inquit, omnium haereticorum ad occasiones singulorum verborum in os meum pendentium loquor. Sed pendentibus licet ita omnem de se detrahendi occasionem 0012B se sustulisse confidit, ut lib. X, n. 5, dicere non timeat: Nam quoque nunc secundum sancti Spiritus donum temperavimus totius fidei demonstrationem, ut ne quid ementiri saltem adversum nos criminis possent.

VIII. Libri scripti contra Arianos, Contra Arianos non sunt inscripti.—Quamvis autem totum hoc opus contra Arianos scriptum ultro concedamus, aegre tamen dabimus inscriptum contra Arianos. Quis enim credat Hilarium, qui ab Arianis ex nomine designandis de industria abstinet, illud in ipsa librorum fronte inscripsisse? Vix enim bis Arii, semel Ariomanitarum vocabulum lib. VI, ex ipsius calamo excidit: alias vero prorsus parcit sectae nomini. Haec modo (Lib. VII, n. 3) nova haeresis, modo (Ibid. n. 6) novella 0012C nunc haeresis, nunc (Lib. XII, n. 17) nostri temporis infidelitas appellatur. Hujus vero auctores similiter tectis verbis vocitari audias, aut non veri Dei praedicatores, aut (Lib. II, n. 4) aliquos nunc hujus temporis praedicatores, aut (Lib. VII, n. 6) praesentes haereticos, aut (Ibidem) dissimilem Patri Filium praedicantes, aut (Lib. XI, n. 4) novi Christi praedicatores, vel etiam (Lib. I. n. 26) creaturae praedicatores; nusquam Arianos.

IX. Hilarius moderationem suam his libris patefecit.—Sicut cum solerter cavit, ne favere Sabellio videretur, egregium dedit prudentiae specimen; ita hac agendi ratione singularem patefecit animi moderationem. Quam quidem longe clarius testatam facit, cum totis illis libris pravam Arianorum doctrinam 0012D convellere contentus, in nullum nominatim invehitur. Alicubi enim audies mala deflentem, quibus tum misere per eos afflictabatur Ecclesia: at vel unius eorum, per quos illa tam injuste patiebatur, nomen prodentem frustra exspectaris. Semel lib. X, incidit mentio exsilii sui; sed injuriae sibi illatae velut immemor, quaerit potius unde de eo gratuletur, quam unde queratur. Neque cuiquam videri debet huic moderationis proposito adversari, quod Arianam haeresim non novellam modo, sed et furentem et impiam frequens cognominet. Certis enim notis indicanda erat, cujus nomen proprium tacebatur. Vulgo autem furentem illam cognominabant, cum nefaria illius indole conveniente nominis ratione. Ut enim ait Gregorius 0013A Nazianz. Or. XXI, n. 3, Ἀρεῖος τῆς μανίας ἐπώνυμος· ac rursum Or. XXIX, n. 4, hanc sectam vocat τὴν Ἀρείου καλῶς ὀνομασθεῖσαν μανίαν, hoc est, a furore recte cognominatam. Quidni etiam impia a temperante dicta sit, quae a dilecto Filio Patrem optimum separabat? Denique Hilarius ipse sibi conscius quam moderate iis libris ac toto exsilii sui tempore se gessisset, ubi adversus Constantium scribendi quadam necessitate se constrictum vidit, libere contestatus est nihil a se hactenus in tempora maledictum, nihil in eam, quae tum se Christi Ecclesiam mentiebatur . . . famosum ac dignum impietate ipsorum scripsisse aut locutum esse (Lib. in Const. num. 2) . Non igitur sine causa crediderimus eum, qui ita affectus erat, lucubrationes suas contra Arianos minime inscripsisse.

X. Inscriptio De Trinitate retinenda.—Minus constat an non de fide eas nuncuparit. At inscriptioni huic quamvis, ut superius ostensum est, multa faveant, iisque accedat exemplum Ambrosii, qui libros a se contra Arianam sectam scriptos de fide compellavit; cum tamen non vera sit, nisi quatenus fidei nomine Trinitatis mysterium significatur, nulla succurrit ratio satis gravis, ut antiquum et a multis jam saeculis receptum de Trinitate titulum immutemus: huic praesertim suffragante Fortunato, cujus auctoritas eo pluris omnibus facienda, quo ipsummet Hilarii autographum vidisse potuit. Si enim illius aetate pii praesulis ad Abram epistola Pictavis tenebatur pro munere conservata, quanto magis insignes illi libri? Titulum eumdem confirmant liturgicae preces in annua 0013C B. Hilarii solemnitate legi consuetae, quae etiamnum in duobus Ecclesiae S. Gatiani Turonensis codicibus ab annis saltem 800 exaratis asservantur: in uno quidem ad primam novembris diem, in altero autem ad decimam tertiam januarii. Sic porro habent: Deus, qui venerabilem B. Hilarii confessoris tui atque pontificis festivitatem solemniter recurrentem populo tuo dedicasti, cujus lingua in saeculo pro Sanctae Trinitatis aequalitate sic tonuit, ut mundi hujus principem miles tuus prosterneret, etc. Exstat eadem oratio kal. novemb. assignata in Sacramentario regiae bibliothecae not. 3865, annos circiter 900 prae se ferente, in quo Symbolum Nicaenum habetur sine additione Filioque.

XI. Titulo huic qui satis fiat.—Certe Hilarius ipse 0013D quodam modo videtur festinare ut titulum hunc impleat, cum in asserenda vera Trinitatis fide et in disserendo singillatim de Patre, Filio et Spiritu sancto librum secundum totum consumit, quem propterea lib. I, n. 22, brevem demonstratae Trinitatis sermonem cognominat: ut non immerito libri IV initio profiteatur, sese fidem et confessionem Patris et Filii et Spiritus sancti superioribus libris sufficienter tradidisse. Et deinceps quidem ad defendendam Patris et Filii consubstantialitatem, de qua pene omnis erat controversia, diligentius incumbit: propositi tamen sui non immemor, ad scopum titulo praescriptum ante operis finem revertit, et librum XII non concludit, nisi propugnata totius Trinitatis, ac nominatim Spiritus 0014A sancti divinitate. Hic non videntur tacenda, quae ad dicti libri XII argumentum in primo scribit, se nimirum vitiosas et irreligiosas de Spiritu sancto praedicationes ad hoc amovisse, ut illaesum atque incontaminatum regenerantis Trinitatis sacramentum intra definitionem salutarem apostolica atque evangelica auctoritas contineret; neque jam per sensus humani sententiam Spiritum Dei inter creaturas quisquam auderet referre, quem ad immortalitatis pignus et ad divinae naturae consortium sumeremus (Lib. I, n. 36) . Ex his enim palam fit, eum hisce libris regenerantis Trinitatis sacramentum defendere voluisse, ut nihil de totius fidei (in baptismo susceptae) absolutione deesset.

XII. Spiritum sanctum Deum non nominari perperam notat Erasmus.—Erasmo hic non succensere vix 0014B sustinemus, de docto praesule nostro, et antiquis Patribus in praefatione sua perinde scriptitanti, ac si Spiritus sancti divinitatem asserere formidassent. Hos quidem Spiritus sancti cultores facit, sed ita ut simul in animum inducat aut eos coluisse quem non certo cognoscerent Deum, aut non ausos esse ore vel scriptis confiteri quod animo crederent. Neque novae sunt Erasmi argutiae. Longe ante illum Gregorio Nazianzeno teste Or. XXXVII, num. 52, objecerant Pneumatomachi, nusquam se in Scripturis reperire Dei nomen Spiritui sancto adscriptum. Et Basilium quidem laudat idem praesul Or. XX, n. 100, quod eorum disputationi non nihil cedens, quos benigne ad veritatem reducere peroptabat, in libris de Spiritu sancto ab ea voce, a qua abhorrebant, pro tempore 0014C consideratissime abstinuerit, dum interim in aliis vocibus e Scriptura petitis, testimoniisque minime dubiis eamdem vim habentibus, necessariisque argumentis adversarios ita comprimebat, ut nullo modo repugnare ac contra niti possent. Alias vero tum privatis, cum publicis sermonibus Spiritum sanctum Deum dicere numquam eum dubitasse testificatur.

XIII. Deus ab antiquis et in Scripturis appellatur.—Longius a scopo aberraret oratio, si quotquot ex antiquis id ipsum asseruerunt, hic recensere aggrederemur. Unum itaque sit omnium instar illud Tertulliani testimonium lib. adversus Praxeam num. 13: Duos quidem definimus Patrem et Filium, et jam tres cum Spiritu sancto, secundum rationem oeconomiae quae facit numerum; ne, ut vestra perversitas infert, Pater 0014D ipse credatur natus et passus, quod non licet credi, quoniam non ita traditum est. Duos tamen Deos et duos Dominos numquam ex ore nostro proferimus: non quasi non et Pater Deus, et Filius Deus, et Spiritus Sanctus Deus, et Deus unusquisque, etc. Neque etiam concedendum Spiritum sanctum in Scripturis minime Deum nuncupari. Ambrosius lib. III de Spiritu sancto, c. 9, aliud probat praesertim ex verbis Petri, Act. III, 3, etc., quibus ait primo, Anania, cur implevit satanas cor tuum ad mentiendum Spiritui sancto; ac deinde subjicit, Non es mentitus hominibus, sed Deo.

XIV. Nugatur qui, cum rem habeat, quaerit rei nomen. Cur Spiritui sancto Dei nomen Hilarius non attribuat.—Sed quidquid sit de hac disputatione, quod 0015A praedictis haereticis litteram, non spiritum sapientibus respondit Gregorius Or. XXXVII, num. 56, nunc in promptu est in Erasmum retorquere, quem tamen Pneumatomachis ita in hac argutandi ratione comparamus, ut nullo pacto comparatum velimus in fide. Illos porro Gregorius nugari docet qui, relictis rebus syllabas consectantur, quique audientes ea in Scripturis Spiritui sancto attribui, quae non consentanea sint nisi Deo, adhuc quaerant ubi illud Dei nomen ei adscribatur. Quid enim interest, utrum decem, an bis quinque, utrum homo, an ratione praeditum et mortale animal dicatur? Sane quibus placebit haec Gregorii ratio, ii non inani scrupulo tribuendum existimabunt, quod Hilarius Spiritus sancti vocabulo Dei nomen non adjiciat. Hoc potius ita factum crediderint, 0015B quia ipsammet Dei naturam vel solo Spiritus nomine intelligere soleat. Neque vero dubium est eum externo illo litterarum sono expressius aliquid scriptis suis consignasse, quo Spiritus sancti divinitatem commendaret.

XV. Dei in eo naturam constanter praedicat.—Ac primo quidem quoties inculcat, quod saepius facit, verbis baptismi Filium indicari et credi Patri consubstantialem, toties Spiritum sanctum utrique pariter consubstantialem esse profitetur. Non enim baptismi verba Filium magis quam Spiritum sanctum unius cum Patre naturae ac substantiae esse significant. Sed et cap. 13 in Matth. num. 6, diserte declarat, quod in Patre et Filio et Spiritu sancto absque ullo causae externae subsidio, quae fermenti in morem 0015C eos copulet atque conjungat, omnia unum sint. Sic lib. II de Trinit. num. 28, Patrem et Filium et Spiritum sanctum spectat velut aliquod totum, quod nullatenus separari queat. Qui enim, inquit nominatim de Spiritu sancto, confessioni Patris et Filii connexus est, non potest a confessione Patris et Filii separari. Imperfectum enim est nobis totum, si aliquid desit a toto. Hinc in eodem lib. II, n. 4, Arianorum doctrinas ut novas et humano ingenio confictas notat, quod dissolvant perfecti hujus sacramenti veritatem, dum substantias diversitatum In Rebus Tam Communibus moliuntur. Hoc igitur a Deo traditum, et in Ecclesia semper creditum existimavit, Patrem et Filium et Spiritum sanctum res communes esse, neque in eis haberi substantiarum diversitates. Ita vero 0015D persuasum ei erat Patri consubstantialem esse Spiritum sanctum, ut unam Patris et Filii esse substantiam lib. IX, num. 72, hinc demonstret, quod Spiritus sanctus, ut ex iis quae Patris sunt, ita et ex iis quae sunt Filii, suam accipiat. Non enim, inquit ibi, de creaturis sumebat Spiritus sanctus. Sumebat igitur de Creatore. Ut enim habet Ferrandus Diaconus epist. ad Anatolium, Omnis res aut Deus est, aut creatura: si Deus est, creatura non est; si creatura est, Deus non est. Quia porro noster Hilarius Spiritum sanctum de Deo Creatore substantiam suam sumere certo sciebat; magno etiam studio laboravit, uti ex libro I, num. 36, audivimus, ne quisquam eum inter creaturas auderet referre. Ei quippe videbatur absurdum, 0016A ut incorruptae ac divinae naturae non esset, quem ad immortalitatis pignus et ad divinae naturae consortium sumeremus. Qui plura volet, adeat librum XII, n. 54, etc., ubi Spiritus sanctus ejusdem cum Patre naturae, virtutis ac substantiae esse luculenter adstruitur.

XVI. Luculentum de Spiritus sancti divinitate argumentum.—Unum dumtaxat ex eo loco proferimus argumentum, petitum ex verbis apostoli, Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Ex quibus ad Patrem conversus, sic eum cum magna Spiritus sancti reverentia alloquitur: Nulla te nisi Res Tua penetrat: nec profundum immensae majestatis tuae, peregrinae atque alienae a te virtutis causa Metitur. Tuum Est, quidquid te init: neque alienum est, quidquid virtute 0016B scrutantis inest, quasi diceret: Qui omnia etiam profunda Dei scrutatur, immensam majestatem metitur: non metitur autem nisi immensus et aequalis eidem majestati. Item: Qui scrutatur profunda Dei, internus sit necesse est ipsi Deo: internum autem ei non est, quidquid alienum ab eo est, aut non ejusdem cum eo substantiae. Confitendus est igitur Spiritus sanctus immensus, et aequalis Deo, ejusdemque cum eo virtutis ac substantiae. Brevius, sed non minus clare idipsum docet lib. II, n. 31, cum scribit Deum in Spiritu sancto adorari, ubi in Spiritu adoratur; et ubi in Spiritu adoratur, jam non nisi in semetipso adorari.

XVII. Ex dictis de Spiritu sancto non sequitur hos libros post exortam Macedonii haeresim confectos esse. 0016C —Propter haec aliaque tam clara ad probandam Spiritus sancti divinitatem argumenta, hos libros nonnulli conscriptos volunt post exortam Macedonii haeresim, proindeque post annum 360, quo Macedonius, Constantinopolitana Synodo episcopatu dejectus, errorem suum disseminare coepit. Nihil tamen inde necessario conficitur. Quis enim nesciat, ut Filii, ita et Spiritus sancti divinitatem ab Ario labefactatam? Ipse in Thalia sua apud Athanasium Or. 2 contra Arianos, p. 312, divisas, et abunitas, et disjunctas, et alienas, et incommunicabiles esse Patris et Filii et Spiritus sancti substantias praedicat. Quem deinde perstringens Athanasius pag. 315: Quomodo, inquit, de Spiritu sancto recte opinaretur, qui blasphemus est in Verbum quod Spiritum suppeditat? Simili omnino ratione 0016D Hilarius noster, lib. II, n. 4: Quid mirum ut de Spiritu sancto diversa sentiant, qui in largitore ejus (Verbo scilicet) creando, et demutando, et abolendo tam temerarii sint auctores? Quibus mox adjungit, Spiritum sanctum ab illis nesciri, quia Filium, auctorem ejus, ignorant. An haec, quaeso, adversus Macedonii fautores dixerit, qui de Verbo prava sentire non audiebant, quos ipse libro de Synodis laudavit ut qui verae fidei revocandae spem attulissent, quibus denique Constantinopoli post concilium Seleuciense communionem non negavit suam, imo etiam caeterorum ex Galliis episcoporum coacto Parisiis concilio litteras obtinuit?

XVIII. Probabilius est contra Arianos, quam contra 0017A Macedonianos, assertam esse Spiritus sancti divinitatem.—Longe igitur probabilius est, Hilarium in iis, quae de Spiritu sancto disserit, unos Arianos respexisse; quos non plane devicisse videretur, nisi etiam Spiritus sancti divinitatem asseruisset. Sed quia Filii divinitate, ex eo quod a Patre substantiam suam accipit, demonstrata, consectarium erat Spiritum sanctum, qui suam ab utroque sumit neutri esse inferiorem; paucioribus hoc praestandum fuit, cum illud pluribus confectum jam fuisset. Itaque quemadmodum Gregorius Nazianz. Or. 27, n. 1, Alexandrum Alexandrinum, cui nullum contra Macedonianos certamen fuerat, magni Trinitatis propugnatoris et praeconis elogio donat, et antea Or. XXI, num. 36, Athanasii ab Arianis, non a Macedonianis expulsi 0017B fugam pro Trinitate et cum Trinitate susceptam vocat: ita credibile est Patris et Filii et Spiritus sancti aequalitatem ab Hilario adversus Arianos non adversus Macedonianos fuisse propugnatam.

XIX. Liber decimus est contra errores Apollinarii.—Expendendum hic venit, an non libro X, contra Apollinaristas disputetur: non enim repugnat magis libro duodecimo aliisve locis contra Macedonianos disceptari, quam contra Apollinaristas decimo; cum illorum princeps anno 360, horum autem non ante annum 361 prava sentire deprehensus sit. Negandum sane non est, totum librum decimum scriptum esse adversus errores, quorum auctor Apollinarius vulgo existimatur. Namque a num. 15 usque ad 23, magno studio defenditur, Christum verum ac totum hominem 0017C ex anima et corpore perfectum assumpsisse; simulque eorum refellitur opinio, qui eumdem Dominum nostrum non modo carnem, sed et animam ab Adam propagatam suscepisse arbitrantur. Imperfectum autem hominem, ut ignorat nemo, a Christo susceptum praedicabat Apollinarius: qui etiam, ut Nemesius cap. 2, testis est, existimabat animos ab hominibus gigni, ut a corporibus corpora; progredi enim ut propagationem primi hominis in omnes qui ex illo generantur. Unde Monachi ab Apollinario ad Alexandrinum concilium missi, ut a suspicionibus quibus adspersus erat se purgaret, profitentes Verbum ex Maria hominem esse genitum (Apud Athanasium epist. ad Antioch.), non sine causa adjicere videntur, quantum ad carnem attinet, ne videlicet suspicio 0017D relinquatur, eos Christum ex Maria secundum animam genitum sentire. Ex eodem concilio Alexandrino apparet, Apollinarium insimulatum esse, quod Verbum Domini ut in prophetis, ita et in Jesu fuisse crederet. Haec porro opinio etiam notatur et exploditur praedicto n. 21 libri X, quo deinceps per totum confutantur tum iidem illi errores, tum maxime impietas eorum, qui Christum in sua divinitate passum esse asserebant. Nihil autem apud Leonem et alios Patres solemnius, quam ut Apollinaristis haec impietas attribuatur.

XX. Errorum eorumdem auctores Ariani in eo refelluntur.—Aeque tamen affirmare liceat, nullum Hilario in hi libris cum Apollinario conflictum fuisse, 0018A illumque de hoc haeretico ne quidem cogitasse. Et vero cum Sirmiensi concilio anni 351, damnatos legamus can. 8, qui prolativum verbum Filium Dei dicant; et can. 11 et 12, qui Verbum in carnem translatum, aut demutationem, corruptionem, et passionem, cum crucifixus est Dei Filius, in sua divinitate sustinuisse praedicent; cum etiam in generali praefatione § 3, ex Theodoreto, Augustino, Gregorio Nazianzeno et Athanasio demonstraverimus Arianos animam Christo negasse, quo in ipsummet Verbum caderent tristitia, dolor, aliaeque, quae ipsi ut homini adscribuntur, infirmitates: cum haec, inquam, ita se habeant, perspicuum est Apollinaristas commentis illis, quae ab Hilario lib. X confutantur, esse recentiores: ac sicut Eutyches, Leone teste epist. nunc 0018B XCVII, ad Monachos Palaestinae, c. 2, et alibi, Apollinarii suscitavit errores; ita Apollinarium ab Arianis pravarum opinionum semina collegisse et disseminasse; nec proinde earum tam auctorem habendum esse, quam fautorem. Si cui adhuc dubii aliquid supersit, an liber decimus adversus Arianos scriptus sit, necne; ipsummet librum consulat, eosque ipsos, quibus in superioribus libellis responsum sit, in eo refutari audiet, cum hoc tamen temperamento, ut non jam quod omnes unanimi consensu, sed quod plerique eorum volunt, excutiatur.

XXI. Opus hoc in exsilio Hilarii conscriptum.—Sed quid moramur? Hoc Hilarii opus in exsilio illius lucubratum, antiqui mss. fidem faciunt, ipse lib. X, n. 4, conceptis verbis testatur: adeoque confectum fuerit 0018C necesse est ante annum 360, quo patriae ac propriae ecclesiae redditus est, et perinde ante exortas Macedonii aut Apollinarii haereses. Certe in patria ac propria ecclesia, quamvis absque exsilii indulgentia, jam manenti non congruunt haec libri X verba: Loquemur exsules per hos libros: et sermo Dei, qui vinciri non potest, liber excurret. Ut enim haec, quemadmodum vult non nemo, eum nondum exsulem, sed ad exsilium animo dumtaxat paratum ac promptum dixisse vel scripsisse intelligamus, alia quae illis proxime cohaerent non permittunt. Quo autem exsilii anno animum ad hoc opus appulerit, non constat. Veri tamen simillimum est eum non distulisse, quin illud susciperet.

XXII. Tres primi libri pridem ante caeteros absoluti. 0018D —Ex initio quarti libri perspicuum est, tres primos pridem ante subsequentes fuisse absolutos. Photini autem haeresim tunc temporis Hilario nondum notam fuisse hinc suspicamur, quod commentum a Photino suscitatum libro I, ad argumentum libri VII proponens, ac lib. II, n. 23, refellens, de hoc utrobique agit unius Hebionis nomine, non Photini: cujus, utpote recentioris, et perinde nocentioris, nomen potius exprimendum erat, quam Hebionis. Contra vero libro VII, jam doctior factus, argumentum, quod libro I adversus Hebionem sibi proposuerat, ita prudens in Photinum retorquet, ut ne propositi immemor videatur, n. 3 et 7, consulto repetat Hebionem esse Photinum.

0019A XXIII. Non deest unde primus putetur scriptus, qui primus est.—Hac ratione nonnihil prohibemur, quo minus subscribamus Erasmo, qui librum, nunc ordine primum, auctori postremum nemine hactenus repugnante asseruit. Movet nos praeterea, quod Hilarius ipse quarti libri initio testetur, se anteriores libellos, sine exceptione, pridem conscripsisse: ac deinde num. 2, aperte indicet, scriptum jam fuisse librum primum, cum ad quartum manus admovit; sic enim habet: Atque haec sicut Primo Libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, etc. Neque solum libro quarto, sed etiam nono num. 10, in memoriam revocat quae lib. I a se tractata sint.

XXIV. Quaedam inde consectaria ad laudem auctoris et tempus operis.—Si quid autem inde conficitur, antistes 0019B doctissimus laudem non meretur minorem ob amplitudinem ingenii, quo tot ac tanta ab ipso operis sui exordio complexus sit, quam ob acumen, quo in tam abstrusa penetrarit. Ex his etiam sequitur, tres saltem priores libros ante librum de synodis, in quo de gestis in Photini condemnationem fuse disserit, fuisse compositos. Cum autem haec adversus Photinum gesta diu latere non potuerint in oriente degenti, hinc conjectare est Hilarium in lucubrandis tribus praedictis libris prima exsilii sui otia dedisse. Nisi forte quis malit, eos ab illo etiam ante hoc tempus, hoc est, ante medium annum 356 scriptos fuisse, ita ut exsilio tum interveniente nonnihil retardatus sit, ne alios prosequeretur. An caeteris quoque libris posterior censenda sit praedicta de Synodis 0019C lucubratio, non ausim affirmare, quod tamen licet opinari. Hoc vero maneat, ita opus intermissum fuisse, ut pius confessor adhuc in exsilio detentus decimum librum peregerit.

XXV. An illi libri ad Constantium ab Hilario sint missi.—Si Gregorio Turonensi fidem habere quis volet, non modo totum hoc opus in exsilio absolutum, sed etiam inde ad Constantium ab Hilario missum credat necesse est. Non enim aliud indicare videtur lib. I Hist. Franc. c. 38, ubi ait: Beatissimus Hilarius Pictavensis episcopus suasu haereticorum exsilio deputatur: ibique libros pro fide catholica scribens Constantio misit. Hoc quippe de libellis ad Constantium loqui non intelligendus est, quorum unum ante exsilium misit Hilarius, alterum non misit, sed ipse 0019D Constantio dedit. Verumtamen conjectare licet, Gregorium confudisse quod pro fide catholica confessor strenuus et fecit libros illos conscribendo, et tentavit libellis Constantio aut missis aut datis audientiam deprecando.

XXVI. Barbario presbyter.—Rationem tituli expendentes, necdum diximus quis sit ille presbyter Barbario, cujus nomen in Corbeiensi aliisque duobus codicibus adscriptum reperimus; isne fuerit, ad quem Hilarius ipse autographum destinarit, an ad quem apographum longe post Hilarium alter vel sponte sua, vel rogatus miserit. Hoc postremum significatur his ms. Pratellensis verbis, utere felix curationibus tuis. Ex antiquitate autem Corbeiensis codicis, 0020A quem in Aquisgranensi bibliotheca ab Hincmaro et Alcuino consultum fuisse ad lib. II, n. 27, ostendemus, planum est Barbarionem illum Caroli Magni temporibus non esse inferiorem. Cum autem hujus nomen absit a mss. aliis, quis illum Hilario existimandum putet aequalem?

XXVII. Quibus causis ad scribendum adductus sit Hilarius.—Porro ipse non Barbarione, non aliquo alio suasore, sed charitate sola et episcopalis officii necessitate urgente se ad scribendum permotum fuisse declarat lib. VI, n. 1: Ac mihi quidem, inquit, praeter officii mei necessitatem, qua hoc Ecclesiae episcopus praedicationis evangelicae debeo ministerium: tamen eo propensior cura ad scribendum fuit, quo magis plures periculo infidelis intelligentiae detinebantur, uberius 0020B gaudium consectans ex salute multorum, si cognitis sacramentis perfectae in Deum fidei, impia humanae stultitiae instituta desererent, et se Deo redderent. Hunc locum aliosque non attendisse convincuntur, qui cum velint plurimos non mala fide haeresim amplexatos, clementiam erga illos in Hilario desiderant. Eos certe, qui Arii partibus errore et ignorantia favebant, apprime distinguere noverat ab illis qui in eadem haeresi pravo quodam voluntatis affectu detinebantur. Et horum quidem malitiam ac sensus pravitatem non sine horrore et indignatione cogitabat: at singulari in illos misericordia commovebatur. Sed quia utrisque subvenire cupiebat, utrisque scripsit.

XXVIII. Quid de Arianorum affectione sentiebat.—Scripsit enim et propter magistros nequitiae vel corrigendos, 0020C vel saltem refellendos: scripsit et propter eos, quos illi deceperant, erudiendos. Illorum cum emendationem perdifficilem praevideret, quia, inquit lib. VI, num. 11, ab ipsis et ratio intelligentiae non quaeritur, et deinceps ab intelligente intimata non capitur, refutationem et facilem propter ipsorum imprudentiam, et propter simplices necessariam existimabat. De caeteris vero spes ei longe alia erat, de quibus eodem in loco subjicit: Sed si quos amor Dei et intelligentiae ignoratio, Non Impietatis Voluntas per stultitiae sensum detinuerit in errore; spero ut ad emendationem proclives sint, cum impietatis studium absolutae veritatis sit demonstratio proditura. Hac spe nonnihil recreatus superius aiebat, Uberius gaudium consectans ex salute plurimorum, si cognitis sacramentis 0020D perfectae fidei, impia humanae stultitiae instituta desererent, et se Deo redderent.

XXIX. Effecit his libris ne sana doctrina cum sanctis exsularet.—Neque vero propter Arianos solum aut refellendos aut emendandos, sed et propter fideles instruendos, has lucubrationes aggressus est; ut nimirum exsulantium Doctorum quodam modo vicariae essent, et quos ipse praesens nequibat, absens doceret per illas firmaretque. Licet, inquit lib. X, num. 4, nunc a multis coacervantibus sibi secundum desideria sua magistros sana doctrina exsulet; non tamen a sanctis quibusque praedicationis veritas exsulabit: loquemur enim exsules per hos libros, etc. Triplicem illam scribendi causam lib. II, num 5, paucis 0021A ita perstringit: Extorquetur nobis hoc velle, dum et audaciae resistitur, et errori consulitur, et ignorantiae providetur.

XXX. De Trinitate verba facere illicitum putat.—Non igitur sponte, aut aliquo suadente, ad verba de sancto Trinitatis mysterio facienda prosilivit: sed tam necessariis ad utilitatem Ecclesiae causis haec ei voluntas extorta fuit. Ei nimirum persuasum erat illud sola fide, sola mentium religione oportuisse contineri (lib. II, n. 2; ibid. n. 5) , quod extra significantiam sermonis est, extra sensus intentionem, extra intelligentiae conceptionem. Quocirca cum de tanto mysterio sermonem inire illicitum ac vitiosum putaret, ad hanc se necessitatem adactum lib. II pluribus ingemiscit. Compellimur, inquit n. 2, haereticorum blasphemantium 0021B vitiis illicita agere, ardua scandere, ineffabilia eloqui, inconcessa praesumere: et mox, Cogimur sermonis nostri humilitatem ad ea quae inenarrabilia sunt extendere: et in vitium vitio coartamur alieno.

XXXI. Quo animo hoc Opus aggreditur.—Unde ad illud petractandum eo animo accedit, ut et prius veniam pro delicto deprecetur, nec de se spondeat quidquam, nisi supplendum esse per fidem suam, quod sermoni defuturum non ambigat. Sic enim ibid. num. 5, habet: Sed nos necessitatis hujus ab eo qui haec omnia est veniam deprecantes, audebimus, quaeremus, loquemur: et quod solum in tanta rerum quaestione promittimus, ea quae erunt significata credemus.

XXXII. Quanta illius de hoc mysterio fides.—Neque enim incerta, aut trepida, aut vulgaris fuit illius de 0021C occultissimo Trinitatis mysterio fides. Hanc perspicue adeo in Scripturis assertam videbat, ut haereticorum duces, quibus illae ignotae non erant, sic haberet, quasi qui ex pertinacia et pravo impietatis studio apertae resisterent veritati: Hinc est illud lib. XII, num. 48: Non habet saltem impietas veniam, ut praetendat impietatis errorem: quod verbis aliis frequens inculcare consuevit. Ipse vero tam alte eamdem fidem animo imbiberat, ut a vita facilius quam ab illa sese divellendum confideret: Haec enim ego ita didici, ita credidi, et ita confirmatae mentis fide teneo, ne aut possim credere aliter, aut velim. Quibus lib. VI, n. 20, verbis similia sunt haec num. 21: Ab his ego quae teneo edoctus sum, his immedicabiliter imbutus sum: et ignosce omnipotens Deus, quia in his nec emendari 0021D possum, et commori possum. Quocirca libello 2 ad Constantium enixe rogans ut de fide coram disputans audiretur, Non tam mihi, inquit num. 8, rogo audientiam, quam tibi atque Ecclesiae Dei. Ego enim penes me habeo fidem, exteriore non egeo: quod accepi teneo, nec demuto quod Dei est.

XXXIII. Unde illius tam constans, haereticorum vero tam dubia fides.—In his habemus tam constantis fidei rationem, quia nimirum adhaesit antiquae traditioni, neque ex iis quae acceperat quidquam demutavit. Contra vero haereticorum doctrinam, vel propter novitatem respuendam ac veritatis expertem lib. VI, n. 21, lepide probat in hunc modum: Tarde mihi hos impiissimos, quantum ego arbitror, 0022A doctores aetas hujus nunc saeculi protulit: sero hos habuit fides mea, quam tu erudisti, magistros. Inauditis ego nominibus his in te ita credidi, per te ita renatus sum; et exinde tuus ita sum.

XXXIV. Fidem Scripturis assertam iisdem locis defendit, quibus impugnatur.—Quam autem e Scripturis hauserat fidem, Scripturis explicat, primum quidem propheticis, tum evangelicis, ac demum apostolicis. Ad quas intelligendas aptisque verbis enarrandas eo se spiritu donari enixe rogat (lib. I, n. 38) quo primum afflati sunt prophetae et apostoli ad eas edendas. Hinc varios inter timores ne verbo offenderet, lib. VII, n. 3, mentem confirmat ac serenat his verbis: Non meis, sed apostolicis scando gradibus. Sed et quam secure Scripturis ducibus scandat, libro 0022B superiore num. 20 luculentius ostendit, ubi recensens quibus auctoribus credidisset, et num bene his Arianos doctores anteferret proponens, quamdam ex divinis Scriptoribus, quos sequitur, perpetuae traditionis catenam contexit. Verum quia haeretici etiam se Scripturis niti gloriantur, eam illis fiduciam eripere curat, cum eos ipsos Scripturae locos, quibus abuti solent ad destruendam fidem, prudenter adhibet ad eam adstruendam; ut illic veritas reperiatur, ubi negatur, inquit lib. II, num. 7, ubi deinceps sibi praestandum monet, quod hactenus se praestitisse confidit. Eodem in loco num. 6, libris superioribus se docuisse declarat, omnes Arianorum fraudes et errores hinc oriri, quod dispensationem assumpti corporis rapiunt ad contumeliam divinitatis, et duplicem 0022C Christi naturam distinguere aut nesciunt, aut nolunt. Quocirca ut et errores radicitus amputentur; et inanes cadant haereticorum technae et fallaciae; magno in id studio incumbit, ut demonstret Christum et Deum verum esse, dum natus ex Deo est, et perfectum hominem, dum ei est partus ex Virgine; ut cum veritate corporis subsistat in natura Dei, et cum Dei natura maneat in corporis veritate (lib. XI, n. 6).

XXXV. Unde Cassiodorus tredecim libros dixerit.—Veremur ne, dum praeclari operis occasionem, causas, tempus, rationem, scopumque indagamus, moleste ferat lector in ipso limine se diutius detineri. Tempus est ut non jam stillas quasdam Hilarianas delibare, sed pleno ore de immenso doctrinae profundo potare permittatur. Nonnulla tamen adhuc 0022D restant paucis explicanda. Ac primo eximendus scrupulus, quem Cassiodorus de Div. instit. c. 16, injicit, ubi tredecim Hilarii de Trinitate libros recenset. Nec nos diutius distinere debet libri illius decimi tertii inquisitio. Haud dubie enim libris de Trinitate adjungit librum de Synodis, qui in ms. Colbertino ab annis ut minimum mille exarato, necnon in Germanensi et altero Colbertino praedictis libris cohaerens Liber XIII inscribitur.

XXXVI. Illorum stylus, qui cum libris Quintiliani consentiat.—Caeterum Hilarius ipse in duodecim tantum libros totum opus suum distribuit, et ab Hieronymo epist. LXXXIV ad Magnum propter hunc praesertim duodenarium numerum memoratur duodecim 0023A Quintiliani libros stylo imitatus esse et numero. Excepta enim quadam subtilitatis affectatione, quae Quintiliano quodam modo peculiaris est, horum librorum stylum eruditi judicant non absimilem esse Quintiliani. Quamquam ut Quintiliano affectatam demus illam subtilitatem, Hilario tamen ex naturali ingenii acumine, non ex affectatione profectam arbitramur. Neque debet offendi quisquam, si de mysteriis nostris nobiscum sentiens, verbis aliis, quam quibus modo utimur, cogitationes suas aliquando enuntiet. Ipse enim primus e Latinis contra Arianos scribens, voces nobis praescribere potuit, non potuit a nobis recipere. Ut tamen in assequenda ipsius sententia minus laboraremus, prudenter cavit ne illam una ratione explicaret. Hinc sane non ad vanam eloquentiae 0023D ostentationem nata est ea qua utitur verborum copia: nimirum cum de Deo magnificentissime sentiret, nullis umquam verbis satis expressisse existimabat quod sentiret. Ita tamen sermo fusus est in verbis, ut densus sit in sententiis. Ut enim notavit Augustinus, brevitati studuit (Aug. lib. VI de Trin., cap. 10) . Longe autem magis studuit ordini. Quo inspecto nonnulli eruditi facile factu judicarunt, ut singuli libri in diversa capita distribuerentur, idque lectori commodum fore, si cuique capiti summatim praenotatum haberet quod in eo tractatur. Nihil negligendum rati unde lectoris labor sublevaretur, hoc non reliquimus intentatum: sed experti 0023C sumus non sine aliqua confusione praestari a nobis 0024A posse, quod ab Hilario minime praestitum est. Alia tamen via provisum est quod volebant. Quippe libros in plures numeros partiti, paucis verbis, quantum per marginem licuit, conati sumus comprehendere quod in iis disseritur.

XXXVII. An simile quidquam in fronte cujusque libri praeponeremus, diu haesimus. Cum enim Hilarius ipse in primo libro totius operis sui synopsim ediderit, anceps erat ac dubius animus, an de nostro novam aliquam cuique praeponendam cuderemus, an potius ex primo repeteremus, quod ad unumquemque pertinet, aut etiam eo mitteremus lectorem, quo summatim conspiceret, quod in unoquoque copiosius disputatur, an denique satis haberemus describere brevia quaedam argumenta, quae ad limbum mss. 0024D Corbeiensis et Pratellensis ab antiqua manu in fronte cujusque libri proposita sunt. Sed haec breviora sunt visa, quam ut sufficientem dicendorum notitiam parere valerent. Hilariana autem synopsis plerumque est prolixior: et qui illius loquendi modis nondum satis assuefacti sunt, desiderarent fortasse ut simplicioribus locutionibus exposita cujusque libri summa ad Hilariani sermonis intelligentiam via ipsis sterneretur. Neque hunc in nobis laborem suscipere gravati sumus. At ne quidquam ex veterum studiis pereat, argumenta quae in mss. Corbeiensis et Pratellensis singulis libris, primo tantum excepto, praefixa sunt, hic in unum collata exhibemus.